Вазирлиги Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти

 
 
Ўз-ўзини текшириш учун саволлар 
1. Корхона соф фойдаси қандай тақсимланади? 
2. Корхоналар фойдасини шаклланишига қандай омиллар таъсир 
кўрсатади? 
3. Корхонада фойдани шакллантириш қандай босқичлардан ўтади? 
Топшириқлар 
1. Даромад ва фойда ўртасидаги фарқни тушунтиринг. 
2. Бирон бир корхонани танлаб фойдасига таъсир кўрсатаѐтган 
омилларни таҳлил қилинг. 
 

---

71 
6-мавзу. Корхоналарда солиқ ва солиққа тортиш ва 
инвестициявий фаолияти 
6.1-мавзу. Бозор муносабатларини ривожланиш шароитида солиқ 
ва солиққа тортиш
 
Асосий саволлар: 
1. 
Корхоналар даромадидан тўланадиган солиқларнинг 
моҳияти, аҳамияти ва туркумланиши 
2. Солиққа тортилувчи фойда миқдорини аниқлаш 
3. Амалдаги солиқ қонунчилигида корхоналар учун мавжуд солиқ 
имтиѐзлари.
 
Таянч сўз ва иборалар 
Солиқ, фойда солиғи, маҳсулот сотишдан тушган тушум, бошқа 
операцион даромадлар, чегириб ташланадиган харажатлар, чегириб 
ташланмайдиган харажатлар, солиқ имтиѐзлари.
 
1. Корхоналар даромадидан тўланадиган солиқларнинг моҳияти, 
аҳамияти ва туркумланиши 
 
Корхоналар фойда солиғининг моҳияти фойданинг бир қисмини 
мажбурий тўлов сифатида давлат бюджетига марказлаштирилишида юзага 
келадиган муносабатларда намоен бўлади. Шундай экан фойда солиғи деганда 
корхона, ташкилот ва бирлашмаларда яратилган қўшимча қийматнинг бир 
қисми фойдани қонун доирасида белгиланган чегараларда мажбурий тўлов 
сифатида давлат бюджети ихтиерига ўтказилиши билан боғлиқ пул 
муносабатлари тушинилади. 
Амалиѐтда солиқ қонуниятларидан келиб чикган ҳолда фойда солиғи 
деганда корхона, ташкилот ва бирлашмаларнинг ишлаб чиқариш фаолятидан 
кулга киритилган фойдасидан ташқари қимматли қоғозлар операцияларида 
(акция, облигацияларини чиқариш ва жойлаштиришдан олган девидентлар еки 
фоизлар куринишидаги даромадлар) даромадлар, шунингдек бошқа корхоналар 
фаолиятига катнашишдан кулга киритилган даромадлар хам этиборга олинади. 
Умуман фойда солиғи тушунчаси корхона, ташкилот ва бирлашмалар 
фойдасининг марказлашган фойда (даромад)лар йигиндисининг бир қисмини 
марказлаштирилиши билан боғлиқ муносабатларида хам ўз аксини топмокда. 
Бу эса фойда солиқ муносабатларини амал қилувчи қонунлардан келиб чикган 
ҳолда мазмунан такомиллаштирилиб туришини такозо этади.
Шундай килиб фойда солиғининг моҳиятини тушиниш мақсадида фойда 
солиқ муносабатига таълукли уч хусусиятга эга булмиш пул маблағларининг 
харакат доирасига диккатни каратиш зарурдир, яъни:
1. Солиқ тўловчи ўз фойдасининг бир қисмини фойда солиғи сифатида 
давлат бюджетига тўлар экан, бунинг эвазига у давлатдан шунга тенг бирон бир 
товар ѐки хизмат олмайди. Умуман тўланган фойда солиғи солиқ тўловчининг 
давлатдан оладиган маблағлари ўртасидаги бевосита боғлиқликда юзага 

---

72 
келмайди. Худди анашу хусусиятга кўра фойда солиғи нархдан рухсатнома 
(лицензия)лар ва воситачилик йигимларидан фарқ килади, чунки булар ўзига 
хос мажбурий ѐки ихтиѐрий тўлов ҳисобланади, бирок хамма вақт давлат 
тамонпдан кўрсатилган хизматдан муайян фойда (наф) курилиши билан 
боғлиқдир. Конкрет субъект солиқ тўловчи сифатида одатда жамият ва ўзининг 
кўрган фойдаси ѐки манфаатини тўлаган солиқлар билан баҳолаб 
ололмаганлиги туфайли, улар тамонидан айрим холларда солиқлар тўлашдан 
буйин товлашга ѐки ўз фойдаларини яшириш холларига олиб келмокда. Бундай 
ҳолатлар аникланиб бундай шахсларга нисбатан маъмурий чоралар курилсада 
хам давлат йигиб олинган фойда солиғининг аҳамиятини ошкора ва самарали 
тарзда ишлатса ҳамда солиқ тўловчиларнинг аксарият қисми давлатнинг 
иқтисодий - ижтимоий ва бошқа дастурларининг аҳамиятини тушинган ҳолда 
ўз маблағлари ҳисобидан мажбурий солиқларини тўлаганликларида солиқ 
ахлокини юксак тамойили барқарорлашган булар эди. 
2. Фойда солиғи мажбурий тўлов сифатида тўла ва ўз вақт ида давлат 
бюджетига тўланиши учун жавобгарлик солиқ тўловчилар зиммасига 
юкланган.Шунинг учун хам жавобгарлик фойда солиғининг тўланишида, унинг 
тўловчисига мажбурий маъсулятни юклайди. 
3.Давлат тамонидан фойда солиғининг марказлаштирилиши орқали 
давлат бюджетининг энг асосий даромад қисми белгиланган миқдорларда 
таъминланади. Шу сабабли ўзига хос пул маблағларининг харакати доирасида 
фойда солиғини тўлашга монанд булиш солиқ муносабатининг юксак 
даражасида юзага келади. 
Фойда солиғи моҳиятини шу тартибда ѐритар экамиз уни фойда солиғи 
доирасидаги муносабатлар нуктаи назардан ўрганиш муҳимдир. Фойда солиғи 
ўз моҳиятига кўра давлат бюджети ва хуқуқий шахслар ўртасидаги 
муносабатларни ифодалайди. Фойда солиғининг иқтисодий моҳиятинин 
очаѐтганда, уни катъий, доимий такрорланиб турадиган вокелик, яъни 
иқтисодий вокелик деб караш зарур. Демак, фойда солиғи бу молиявий 
категориядир. Фойда солиғида доимий, қайтарилиб турадиган молиявий яъни 
пул муносабатларидир. Анашу пул муносабатларининг мазмунини ечиш орқали 
фойда солиғининг моҳияти ѐритилиши мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш 
жоизким, фойда солиғи хамма пул муносабатларини эмас, балки солиқ объекти 
булмиш фойда (даромад)ни тақсимлаш, қайта тақсимлашдаги пул 
муносабатларини ифодалайди.
Фойда солиғининг моҳиятини ечишда унинг энг аввало мажбурий тўлов 
эканлигини кўрсатиб ўтиш зарур. Тўғри фойда солиғи муносабатларида 
мажбурийлик мавжуд, бу мажбурийлик демократиянинг олий тимсоли булмиш 
парламент қарори, яъни қонун билан киритилади, давлатнинг каттик талаби 
эътиборга олинади. Демак, фойда солиғидаги мажбурийлик хуқуқий 
демократик меъѐрлар асосида Олий Мажлис тамонидан киритилади. 
Колаверса, фойда солиғи мазмунида ўзок муддатга мулжалланган 
мажбурий пул харакатига мансуб муносабатлар ѐтади. 
Фойда солиғининг моҳиятини ечишда унинг энг демократик тўлов 
эканлигига эътиборни хам каратиш керак Чунки бозор иқтисодиѐти шароитида 

---

73 
хилма-хил мулк шаклидаги корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотларнинг 
фойдасини давлат тўғридан-тўғри солиқсиз мажбурий тўлов килиб ола 
олмайди. Колаверса давлат хилма-хил мулк шаклидаги корхона ва 
ташкилатларнинг фойдасидан бюджетга даромад олиш учун Олий Мажлис 
тасдиқлаб берган фойда солиғидан фойдаланади.Демак, фойда солиғи солиқ 
муносабатларининг ўзига хос Мустақил таркибий қисмидир. Унинг амал 
қилиши демократик асосда юзага келиши мумкин бўлган хуқуқий 
муносабатлар билан боғлиқдир. Шундай килиб, фойда солиғи пул муносабати 
ни ифода этиб, бу муносабатларда бир тамонда давлат ва иккинчи томонда 
солиқ тўловчилар, яъни корхона бирлашма ва ташкилотлар туради. Шу 
муносабатларни ташкил қилишни давлат ўз кулига олган, чунки фойда солиғи 
унинг учун бюджетга даромад бўлиб тушади, солиқ тўловчилари харажат 
бўлади. Давлат билан солиқ тўловчилар ўртасидадаги муносабатни Олий 
Мажлис қонун асосида белгилаб беради. Бундай муносабатнинг белгилаб 
берилиши фойда солиғини тўловчиларнинг Олий Мажлис тамонидан 
белгиланиши икки томоннинг, яъни солиқ, ундирувчи давлат билан солиқ 
тўловчилар ўртасидаги розиликнинг юксак демократик даражасининг амал 
этишдан далолат беради.
Фойда солиқ муносабатларининг айрим амалий хусусиятлари қаторига 
қуйидагиларни хам киритиш мумкин: 
1. Солиқни ҳисоблашда корхонанинг молиявий аҳволи ва ишлаб 
чиқариш фаоляти хар тамонлама инобатга олиниши минтакадаги иш хақи 
койфицентлари, яъни сахроларда, сувсиз жойларда, тогли туманларда фаолят 
кўрсатиб олинган фойда ва уни солиқ объекти доирасида этиборга олишда 
кулланиладиган чегармалар. 
2. Республикамизда амал қилувчи регрессив, прогрессив ва 
пропортционал солиқ ставкаларининг ўзида турли фаолят даражасидан келиб 
чикган ҳолда этиборга олиниши. 
3. Фойда солиғини ҳисоблашда акция, облигациялардан улардан 
ташқари олинган даромадлар ҳамда бошқа корхоналар фаолятида катнашишдан 
курилган даромадларнинг хам фойда солиқ объектини шакллантиришда 
этиборга олиниши. 
4. Яхши ишлайдиган ѐки ишлаб чиқарилган маҳсулот (товарлар)ни 
экспорт қилиш, кичик бизнес корханаларига нисбатан жорий этилган 
имтиѐзлар, чегирмалар ва шу кабиларни. 
Фойда солиғини ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтдаги ўрни ва аҳамияти 
хам бенихоя каттадир. 
Биринчидан, фойда солиқ объектининг имтиѐзлар орқали тартибга 
келтириш солиқ тўловининг ўзига боғлиқ килиб қуйилганлиги, корхоналарни 
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми утган йилга нисбатан оширишга сифатли 
маҳсулот (товар) ишлаб чиқишга ундайди. Қўлга киритилган ва корхона 
балансидаги фойда ноурин сарфлашни қисқартиради ва тўғридан-тўғри кайтим 
бермайдиган хўжалик тармоқларига инвестицияни кенгайтиради, уни тез ишга 
солишга имконят тугдирмокда. 

---

74 
Иккинчидан, фойда солиғи корхоналарнинг маблағларини уй- жой 
курилишига сарфлашга ва уларни экспорт ҳажмини оширишдан фойда олишга 
кизиктиради. Чунки бундай фойдаларнинг солиқдан озод этиш корхонанинг 
молиявий аҳволини мустахкамлайдиган тўлов кобилятини кучайтиради. 
Учунчидан, фойда солиқ имтиѐзларига амал қилиш ишлаб чиқиш 
харажатларини камайтиришга, сифатли куплаб маҳсулот ишлаб чиқишга ва 
бюджет даромадларини оширишга кулай шарт- шароит яратмокда. 
Туртинчидан, фойда солиғини келажакда корхона даромадидан 
олинадиган солиқ билан бирлаштириш имконятлари улар тамонидан кулга 
киритилиши мумкин бўлган иқтисодий кўрсаткичларнинг усишига боғлиқ, 
чунки бундай солиқ муносабатлари юзага келтиришга орқали ишлаб чиқариш 
ва хизмат кўрсатиш сохаларида сифат ўзгаришларининг ижобий тамонга 
силжитилишига эришиш мумкин бўлади.
Даромад (фойда) солиғи корхоналар тўлайдиган бевосита (тўғри) 
солиқларнинг, энг муҳимларидан бири ҳисобланади. Ушбу солиқнинг 
характерли хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 
-ушбу солиқ факатгина корхона солиқга тортиладиган даромадга 
(фойдага) эга булсагина ҳисобланади, корхонанинг зарари солиқга 
тортиладиган базадан кичик бўлган да ушбу солиқ мавжуд булмайди. Демак, 
даромад (фойда) солиғини тўлашнинг муҳим шарти бўлиб корхоналарнинг 
рентабелли ишлаб чиқариш ўз фаолиятларидан фойда олишлари ҳисобланади. 
- даромад солиғининг миқдори бевосита корхонанинг соф фойдасига, 
яъни унинг мулкдорига қоладиган фойдани камайтиради. Демак, солиқ 
тўловчиларда ушбу солиқ купинча норозичиликка олиб келади. Шунинг учун 
давлат солиқ сиѐсатида ушбу солиқ юкини доимо камайтириб бориш муҳим 
урин тўтади. Бунинг ѐркин гувохи бўлиб, масалан даромад (фойда) солиғи 
ставкасини йил сайин камайтириб борилиши ҳисобланади. Агар бу солиқ 
ставкаси бундан етти йил олдин 38% бўлган булса, ҳозирги кунга келиб у 15% 
ни ташкил этади. 
- даромад (фойда) солиғи Хўжалик юритувчи субъектларни рентабелли 
ишлашга, инкирозга учрамасликка интилтирадиган солиқ тури ҳисобланади. 
Корхоналарнинг зарар билан ишлаши нафақат давлатга, балким уларнинг 
ўзларига хам манфаатли ҳисобланмайди. Даромадга (фойдага) эришмаган 
корхона ўз ишлаб чиқаришини ривожлантира олмайди, шунингдек жамиятни 
ривожига хам ҳисса куша олмайди.
- даромадни (фойдани) давлат томонидан белгилаб куйган ишлаб 
чиқариш турлари ва шартлари эвазига олган корхоналар ушбу солиқ бўйича 
жуда катта имтиѐзларга эга бўлади, жумладан ишлаб чиқаришни физик 
ҳажмини оширишдан олингин фойда умуман солиқга тортилмайди, халк 
истеъмол товарларини болалар учун товарларни, товарларни экспорт 
килганлиги учун ишлаб чиқариш корхоналарига солиқ қонунчилигига кўра 
жуда катта имтиѐзлар белгиланган.
Даромад (фойда) солиғини тўловчилар бўлиб, қуйидагилардан ташқари, 
барча тадбиркорлик фаолиятидан фойда олган Хўжалик юритувчи субъектлар 
ҳисобланади 

---

75 
-хорижий корхоналар, ушбу корхоналар махсус Йурикномага асосан 
солиқга тортилади; 
-солиқ солишнинг ихчамлаштирилган шаклида, яъни ягона солиқ 
тизимида, ишловчи кичик ва ўрта бизнес корхоналари ; 
-ялпи даромаддан солиқ тўловчи савдо ва умумий овкатланиш 
корхоналари.