Valeologiya asoslari

VI BOB
GIYOHVANDLIKNING ZARARLI OQIBATLARI
G iyohvandlikning tarixi ju d a qadim zam o nlardan boshlanganligi 
haqida anchagina m a ’lum otlar bor. O piy (afyun) b u nd an 600 yil 
aw al q o ‘llanilgan, uning uxlatuvchanlik t a ’siri eram izdan aw algi 
X V III asrda O 'rta dengiz xalqlariga m a ’lum b o ig a n . E ram izdan
oldin yashagan tab o b atn in g o tasi G ip p o k rat opiyni kasalliklarni 
davolash m aqsadida qo'llagan.
O 'rta Osiyoda ham nasha chekishgan, giyohvand m odda b o 'lm ish 
k o ‘knorini iste’mol qilishgan.
Sobiq sovet d av rid a g iy o h v an d lik b o 'y ic h a b irin c h i o 'r in n i 
Turkm aniston, ikkinchi o'rin n i G ruziya, uchinchi o 'rin n i 0 ‘zbekiston 
egallar edi.
G iyohvand m oddalar ikki xil usulda olinadi:
— turli o'sim liklardan olinadigan giyohvand m oddalar;
— turli kimyoviy m oddalardan su n ’iy usulda olinadigan narkotik { 
preparatlar.
K o'knori, kanop va boshqa o'sim liklar tarkibida narkotik m oddalar 
saqlanadi. B angidevona o'sim ligi tark ib id a h am kayf qildiruvchi 
n arkotik m od d a mavjud. B u ndan tash q a ri tam ak i tarkib ida ham
narkotik m odda bor. K o'knori o'sim ligining nom i lo tincha «Paraver 
Som iferum » b o'lib, bir yillik o 'sim lik hisoblanadi. U ning 100 dan 
ortiq tu ri m a ’lum , O 'zbekistonda 5 xil tu ri uchraydi.
K o'knorining moyli, uxlatuvchi, opiyli turi ko'p ekiladi. Uxlatuvchi 
k o 'k no ri o'sim ligi uzun o 'q ildizli, b ir yillik o'sim lik urug'i b o 'lib , 
tarkibida 48-50 foiz yog' mavjud.
M oy li k o 'k n o ri u ru g 'id a n o z iq -o v q a t s a n o a ti va te x n ik a d a
ishlatiladigan m oy olinadi. M oyli k o 'k n o ri U k rain a, T ataristo n , 
B oshqirdiston, G 'a rb iy Ovrupa va boshqa m am lakatlarda ekiladi. 
Opiyli k o'k nori opiy (afyun) olish u ch u n ekiladi. Opiyli ko'knori, 
asosan, Osiyo m am lakatlarida, E ronda, H indistonda, Q ozog'istonda, 
Pokistonda ekiladi. Bu turdagi k o 'k n o ri, ayniqsa, A fg'onistonda ko'p 
ekiladi. A fg'oniston 2000 yilda 8 to n n a k o'knori ekib yetishtirgan 
bo 'lib , m am lakatning asosiy darom adi ko 'knori hisoblanadi.
Bir tu p ko'knori 20 tad an ortiq gul hosil qiladi, mevasi tuxum sim on 
yoki sharsim on sim m etrik bo'laklarga bo 'lin gan b o 'lib , u ru g 'la r bilan 
j 
to 'liq b o'lad i. U rug'lari turli rangda b o 'lib , yozda yetiladi.
72

---

O piyli k o ‘knorining u ru g ‘idan tashqari u n d a h a m m a alkoloidlar 
m av ju d . M e v a s id a n y ig ‘ib o lin g a n o p iy m u ra k k a b a ra la s h m a
hisoblanib, organik va m ineral m oddalard an tashkil to p ad i. Tarkibida
2 foiz alkoloid, karbon suv, organik kislota, triterp en birikm a, kauchuk, 
b o 'y o q , pektin, oqsil, shilim shiq va boshqa m o d d alar m avjud. Opiyli 
k o 'k n o rid a n 26 xil alkoloid ajratib olinib, eng k o ‘p uchraydigani 
m orfin (8-16 foiz), so ‘ngra narkotik kodein, p ap av erin , nartsein, 
tebanin va boshqalardir. K o ‘knorini arablar «afyun» deb nom laganlar. 
0 ‘zb e k la r «qora dori» deyishadi.
K a n o p b ir y illik o ‘s im lik b o ‘lib , u n d a n t u r l i p r e p a r a tl a r
tayyorlanadi.
1. «M arixuana» — kanop o ‘simligining quritilgan yoki quritilm agan 
o 'tg a o 'x sh ash o'sim lik m ahsulotidir.
2. N a s h a — ildizi o ‘q ildiz, poyasi (bo‘yi 0,75-4m ), qirrali, barglari 
pa n ja sim o n , cheti arra tishli, tukli o'sim lik. N a sh a issiqsevar va 
n am sevar, mevasi y o n g 'o q ch a, p o 'sti qattiq o'sim lik. N a sh a urug'i 
tarkib ida 30-35 foiz m oy va 23-25 foiz oqsil bor.
B angidevona - to ro n d o sh larg a m ansub b ir yillik o 't, b a ’zan b uta 
o'sim lik. Bu o'sim lik urug'i zaharli, o'sim lik tarkibida narkotik m odda 
saqlanadi. Jah o n sog'liqni saqlash tashkiloti (V O Z) t a ’biriga ko'ra, 
narkotik m o d d alar quyidagi m ezon o'lchovi bilan belgilanadi:
1. Eyforiya — xush kayflilikni keltirib chiqaruvchi, yolg 'o n d an
b o'lsa h a m odam ga xush yoqim lilik ato etuvchi m odda;
2. U n g a o 'rg an ib qolish (jism oniy va ruhiy o 'rg an ib qolib, yana va 
yana qabul qilishga m oyillikni keltirib chiqaradi);
3. U n i m untazam qabul qilish (bu holat odam ni ru han va jism onan 
izdan ch iqarib , insoniylik qiyofasining yo'qolishiga olib keladi);
4. O ngsiz, johil va qashshoq kishilar orasida tez tarqalishi;
5. M adaniyatli kishilar tom onidan ushbu m oddani-preparatni qabul 
qilm aslikning odat tusiga kirib qolgani (bu o 'rin d a tam ak i va alkogol 
birinchi o 'rin d a turadi).
N a rk o tik m oddalar organizm ga t a ’sir etishiga qarab quyidagi 
gu ru hlarga bo'linadi:
1. S ed ativ v o sitalar, y a ’ni tin c h la n tiru v c h i p re p a ra tla r: opiy, 
narkotik m o d d alar va uxlatuvchi vositalar.
2. Stim ullovchi — rag 'b atlan tiru v ch i p reparatlar: efidrin, fenam in 
va boshqalar.
73

---

3. 
Psixik h o latg a (ruhiyatga) t a ’sir qilib ongni o 'z g a rtiru v c h i 
vositalar; ayrim psixotrop m o d d alar LSD , kayf qildiruvchi kanop 
p re p a ra tla ri (k a n n a b in o lla r) va g a llu tsin o g e n la r «VZ», «RSR». 
Shuningdek, narkotik t a ’sir etuvchi, uchuvchi m oddalar (L N D V ) va 
boshqalar,
K anop preparatlarining barchasi maxsus o ‘tk ir hidga ega, t a ’mi 
achchiq, odatda uni tam akiga qo'shib chekishadi. T a ’sir etuvchi m odda 
bir qancha alkoloidlar aralashm asi b o ‘lib, ularning um um iy nom i 
«tetrigidrokannabinollar» (inglizcha -T N S ) deb ataladi.
«Q ora dori» (opiy) p reparatlari uch xil ko‘rinishda bo'ladi:
1.« K o 'k nori som onchalari», q alam ch alar yoki «som onchalar», 
m aydalangan, b a ’zan kukun darajasida, quruq, jigarrang tusda, o 'sim - 
likning bargi, shoxchalari va boshqalar.
2. «Хапка» — k o'k n o ri boshog 'in in g qismi, to 'q jigar rang tusli 
m ahsulot, 1-1,5 sm kattalikdagi k ulchalar shaklida bo'ladi.
3. «Bintlar» yoki «dokachalar» — paxta to lalaridan iborat bo 'lg an , 
opiy xom ashyo shim dirilgan, q attiq , sinadigan, jigarrang m ato dan
iborat.
Barcha ishlov berilm agan o'sim liklardan olingan opiy narkotiklari 
tilga tekkizilganda burishtiruvchi effekt beradi: m orfin, kodein va 
boshqalar.
N arkotik m oddalarning ishlov berilgan eritm alari:
1. A garda o'sim lik q o 'ld a uy sharoitida tayyorlangan b o 'lsa, jigar 
rang tusdagi eritm a bo'lib, quyuq dam langan choyga o'xshaydi. Mazasi 
o 'tk ir sirkaga o'xshash t a ’m ga ega bo'ladi. Biroq tinitib qo'yilsa, 
tin iqroq , rangi o ch roq va tagida c h o 'k m a hosil b o'ladi. U ni «qora 
eritma» va «qoracha» deyilib, giyohvandlar qo'rqm asdan vena tom iriga 
yuborishadi.
2. «M orfin gidroxloridi» am pulalardagi tiniq eritm a yoki penitsilin 
flakonlariga o'xshash idishlarda b o 'lad i. G ero in yashirin ravishda 
laboratoriyalarda tayyorlanadi. Rangi och kulrangroq — jigarrang 
m ayda kukun, b ad b o'y hidli poroshok.
3. H ozirgi vaqtda kokaindan kuchli «KREK» va eng xavfli, «AYS» 
preparatlari sintez qilinm oqda. Bu p rep aratlar arzon roq b o 'lib , tez 
tarqaladi. Bulardan tashqari, yana bir qancha kayf qildiruvchi vositalar, 
gallyutsinogenlar, k annabinollar, «LSD», «V2», «RSI» va boshqalar 
tayyorlab sotiladi. M orfin kimyoviy tuzilishiga ko 'ra o'zid a fenantren
74

---

xalqasini saqlaydi, u lar k o d e in -d im e tilm o rfm , d io n in -d ie tilm o rfin , 
g ero in -datsetim o rfin hisoblanadi.
N ark o tik m od dalarg a kanop o ‘sim ligidan o linadigan m oddalar: 
nasha, m arixuana, kif, bang, xusus, plan, xaras, dagtalar, shuningdek, 
m orfiy p rep a ra tlari, kokain, shuningdek, etan o l spirti, nikotin va 
boshqa giyohvand m o ddalarn i kiritish m um kin.
K anop tarkibidagi aro m atik ald eg id -k an n ab in o ll m astlik h o latin i 
keltirib chiqaradi. N ash an i chekadilar, chaynaydilar, ichim lik sifatida 
iste’m ol qiladilar. N ash an in g t a ’siri 15-30 m in u td an so 'ng bilinadi: 
a w a l so 'lak k o 'p ajraladi, bosh aylanadi, so 'n g bu noqulay sezgilar 
o 'tib ketadi. S o 'n g ra gashish qabul qilgandagi k o 'rin ish rivojlanadi. 
Gashish iste’mol qilganda qizib ketish, ochlik, tananing barcha qismida 
issiqlik, ta n a m uvozan atining yo'qolishi, o d am n in g sakrashi, raqsga 
tushishi va bo sh q a h o latla r ro 'y beradi. N a rk o m an k o 'p kuladi, ta n a
h o latin i o 'z g a rtira d i. F ikrlashi va nutq i buziladi. C hek u v ch in in g
atrofidagi kishilar bilan m u n o sab ati y o 'q o lad i. N a rk o m a n d a jah l 
chiqish, t a ’sirchanlik vujudga keladi. K o'ziga tu rli narsalar k o'rinadi. 
Bu g a sh ish b ila n m ast b o 'lis h n in g b irin c h i, y a ’ni q o 'z g 'a lis h
bosqichidir. S o 'ng ikkinchi bosqich — tushkunlikka tushish, xushchaq- 
chaqlikninig kam ayishi, fantaziyaning y o 'q o lish i, fikrlashning keskin 
torm ozlanishi kuzatiladi. S o 'n g q o 'rq ish , y om on fikrlash holatlari 
kelib chiqadi. O g 'ir h o latlard a c h u q u r uyquga ketish, qu w atsizlik va 
apatiya sod ir b o 'lad i.
G ashishni iste’m ol qilish tufayli ong buzilishi bilan bog'liq psixoz, 
ko'rish va eshitish gallyutsinatsiyasi, o y o q -q o 'lla r h arak atlarin ing
q o 'z g 'a lib ketishi so d ir b o 'la d i. Shaxsda psixo patiya rivojlanadi. 
N ark o m an d o 'stla ri va o 'rto q la rid a n ju d o b o 'lad i. S o 'ng nogiron 
bo'lib qoladi.