D u n y o b o 'y ich a h a r yili chekish tufayli 3 m illion o d am oMadi.
T a m a k i
tu rli m am lakatlarda ah olin ing 20 foizining o 'lim ig a sabab
b o 'lm o q d a . 1995 y ild a 43 foiz e rk a k la r, 7 foiz a y o lla r ta m a k i
ch e k ish d a n o'lgan.
B iznin g davrim izda tam ak i ch ek ish b u tu n d u n y od a tarq algan .
A ngliyada 75
foiz erkaklar, 27 foiz ayollar tam aki chekadilar. A Q Sh
da 18-19 yoshdagi o 'sm irla rn in g y arm i, m aktab o 'q u v c h ila rin in g
to 'rtd a n b ir qism i tam aki chekadi. D aniyada 81 foiz o 'q u v ch i o 'g 'il
bolalar, 56 foiz qizlar chekadi. Italiyada yoshlarning 55 foizi, qizlarning
55 fo izi, Shvetsiyada 46 foiz o 'sp irin yigitlar, 36 foiz qizlar sigareta
c h e k a d ila r. K a sh a n d a la r aksariyat
tam ak i ch ek ishn i 9 yosh d an
boshlaydilar.
O 'zbekisto n da ham tam aki, nos chekuvchilar soni ortib borm oqda.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiga o 'tish m unosabati bilan m ayda xususiy
savdo nu q talarid a sigareta sotish o rtib borm oqda. Sigareta va nos
b a rc h a yoshdagi o 'sm ir va o 'sp irin larg a chegaralanm ay sotilm oqda.
Statistika m a ’lum otlariga qaraganda, sayyoram izning 60 foiz erkaklari,
20 foiz ayollari chekadilar.
O siyo m am lak atlarida nos chekish keng tarqalgan. O 'zb ek isto n d a
ham a y rim nos c h e k u v ch ila r bu noxush o d atg a 13-14 y oshdan
b o sh la b o 'rg a n m o q d a la r.
S h u nin g u c h u n , b ir o 'y lab k o 'rish kerak.
N im a u c h u n od am tam a k i yoki nos chekadi? C h e k ish n in g keng
ta rq a lish ig a sabab nim a?
T ad q iq o tch ilarn in g an iq lashicha, chekishning sabablari turlicha:
B irin c h i sabab — qiziqish, tam aki t a ’m ini bir tatib k o'rish bo 'lsa,
ikkinchi sabab kattalarga taq lid qilishdir. C hekish keng tarqalishiga
klublar, kechalardagi k om paniyalar, turli uchrashuvlar sabab bo'ladi.
Bir m a r ta chekib ko 'rg an od am p apiro s tu tu n in in g hidini yana
tatib
k o 'rish n i yoqtirib qoladi,
y ana chekkisi keladi, so 'n g chekish odatga
aylanib qoladi.
B angilik giyohvandlikning boshlanishidir. Tam aki chekish odati
hozirgi vaqtda yer shari aholisining ko'p ch ilik qism ini qam rab olgan.
O 'sm ir dastlab chekkanda kattalarga taqlid qilm oqchi bo'ladi. Birinchi
papiros yoki nos chekilganda o 'sm ir organizm ida him oya reaksiyalari
vujudga keladi. U ning k o 'n g li ayniydi, k o 'p so 'la k ajraladi, qon
to m irla r torayadi, o 'sm irn in g rangi oqaradi. Ba’zida hushidan ketadi.
Bir n e c h a m arta ch e k k an d a n so 'n g o 's m ir o rg an izm id a him oya
65
reaksiyalari kamayib b oradi va oxir oqibat o ‘sm ir organizm i tam ak i
va nosga o ‘rganib qoladi. So‘ng o ‘sm irda m ustahkam shartli refleks
hosil bo'ladi. O 'sm ir 12-15 yoshda tam aki yoki nos t a ’m ini tatib
k o 'rar ekan, chekishning dastlabki davrida organizm da h ar xil sezgilar
y o 'q o lib boradi. Bu davrda u b ir k u n d a 10-15 tag a c h a p a p iro s
chek adigan b o 'lad i. C h eku v chilard a asta-sekin nik o tin sin d ro m i
shakllanib boradi, boshq acha aytganda organizm da nikotinni qabul
qilishga bog'lanib qolish vujudga keladi. Bu uch bosqichda rivojlanadi:
1. Birinchi bosqich — bu psixik m oslashish bosqichi b o 'lib , b un d a
odam chekkisi kelaveradi va borgan sari k o'p ro q papiros chekadi.
M azkur bosqich 1-5 yil davom etadi.
2. Ikkinchi bosqichda som atik belgilar nam oyon b o 'la boshlaydi,
chekuvchida bronxit kasali hosil b o 'lad i, oshqozon va yurak ham d a
boshqa a ’zolarda o g'riq raydo b o 'lad i. N erv tizim ida o'zgarish sodir
bo'ladi. Chekuvchida ta ’sirchanlik, bosh og'rish holatlari sodir bo'ladi.
Bu bosqich 5-15 yil davom etadi.
3. Uchinchi bosqichda chekish avtomatik tus oladi. Doimiy bosh og'rig'i,
xotiraning susayishi, juda ta ’sirchanlik va doimiy yo'tal paydo bo'ladi.
G iyohvandlar o 'z
salom atligi, o b r o '- e ’tiborini yo'qotgan, nogiron
odam lardir. U lar davolash m aqsadida beriladigan narkotik m oddaga
nisbatan 2-10 m artadan ortiq dozadagi narkotik m odda qabul qiladilar.
1) narkotik m odda dastlab qabul qilinganda odam da kayf qilish —
eyforiya vujudga keladi; 2) b unday kayfiyatni yana hosil qilish uchu n
o 'sm ir yana narkotik m oddani qabul qilishga kirishadi, so'ng narkotik
m oddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi. Endi o 'sm ir narkotik
m oddani qabul qilm asdan tu ra olm aydi.
O rg an izm reaktivlik ligin in g kam ayishi va n a rk o tik m o d d ag a
o 'rg an ib qolish tufayli odam giyohvand bo'lib qoladi. A sta-sekin
narkotik m oddaga jism oniy va psixik jihatdan bog'lanib qolish vujudga
keladi. N arkom aniyaning shakllanish dinam ikasi shartli ravishda 3
bosqichga b o 'lin a d i. B irinchi b osqich ad aptatsiya — m oslashish
(organizm reaktivligining o'zgarishi va psixik bog'lanishning vujudga
kelishi) davridir. Ikkinchi bosqichda jism oniy bog'liqlikning vujudga
k elish i, n a rk o tik m o d d a is te ’m ol q ilish n i
x o h la m a g a n d a ham
organizm ning narkotik m oddani qabul qilishga talabi hosil bo'ladi.
U ch inch i bosqichda organizm b arch a tizim larining izdan chiqishi,
psixikaning o'zgarishi kuzatiladi. Bu bosqichda giyohvandlar tez
q o 'zg 'alu v chan bo 'lib qoladilar, jin o iy ishlarni am alga oshiradilar. j
6 6