V. S. Xan Koreya tarixi обязательный экзем пляр

I jtim o iy -s iy o s iy  
Turli  taq iq la r  va  c h ju sian lik n in g   o m m a-
so h a la r d a g i  y a n g i 
viy  ra v ish d a  q a t'iy  in tiz o m  o 'rn a tilish ig a
y o 'n a lish la r  
q a ra m a sd a n , u n g a   q arsh i m u x o lifa t h am
o 'sib   b o rd i.  C h u n o n c h i,  bu  d a v r d a   Xo 
G y u n   (1569-1618)ning  "X on  Gil  D o n   h a q id a   q issa"  n o m li  asari 
p a y d o   b o 'ld i.  U n d a   x u d d i  R obin  G u d n i  esg a  so la d ig a n   oliyjanob 
q aro q ch i q a h ra m o n  Y uldo e rta k la r o roliga tu sh ib  q o lad i va u  y e rd a  
o 'z   p o d sh o lig ig a   aso s  soladi.  Bu  d a v rd a   h atto k i  n eo k o n fu tsiy ch i- 
lik ich id a h a m  g 'a la y o n la r b o 'lib   tu rg a n .  M u sta h k a m  e 'tiq o d li Son 
Si  R yo ld an   farq  q ilg an  Li  I  Xan Von C h in   (1682-1750)ning  izd o sh i 
b o 'lib ,  " q o n u n la rn i o 'z g a rtiris h "   g 'o y a sin i ilg ari su rg a n . U n in g  fik- 
richa,  q o n u n la r  a n c h a   esk irg a n ,  q a d im g i  X itoy  q o n u n la ri  aso sid a 
y a ra tilg a n i bois m a z k u r q o n u n la rn i o 'z g a rtirish   kerak.
C hju sian lik k a  q arsh i  yangi  o q im la r p a y d o  b o 'ld i.  M asalan , Xan 
ta 'lim i m a k ta b i vakillari Yun Xyu (1617-1680) va Pa к Se D an (1629- 
1703)lar  rad   etib   b o 'lm a y d ig a n   n u fu z li  C h ju   Sini  m u m to z   m a tn - 
lar  izohlo v ch isi deb , u n in g   m a tn la ri to 'g 'r id a n - to 'g 'r i X an  sulolasi 
d a v rig a  b o rib  taqalish i h a q id a  fikr b ild irish g a n . O 'z in in g  b id 'a td a n  
ib o rat  q a ra sh la ri  orq ali  Yun  Xyu  joniga  q a sd   q ilg a n   b o 'lsa,  P ak  Se 
D an esa C hju Siga q ilgan tu h m a ti u c h u n  u n in g  a sa rla ri yoqilib, o 'z i 
s u rg u n  q ilinadi.
C h ju sia n lik k a  a n c h a  k a tta   za rb a   b e rg a n   "an iq   ilm "  ta ra fd o ri  -  
sirxak m ak tab id ir. " H a q iq a tg a  y etish  u c h u n  a n iq  d alilla r a sisid a  h a ­
ra k a t"   nom li  sh io rg a  ega  b o 'lg a n   sirx ak c h ila r  sxolastik  chjusianlik 
va b o sh q a xildagi b id 'atlarg a,  irim -sirim la rg a  ish o n ish n i ta n q id  qi- 
lish ad i. T anqidiy  tahlil aso sid a   m a m la k a tn in g  b u  d a v rd a g i  g 'o y asi 
u n i za m o n a v iy la sh tirish   b o 'lg an .
"S irxak"  g 'o y a sin in g   y etak c h ila ri  Li  Su  G v an   (1563-1627),  Xan 
Рек  K yom   (1552-1615)  va  Kim  Yu к  (1580-1658)lar ed i.  Li  Su G van 
K o rey an in g   xalq aro   alo q alari  ta ra fd o ri  b o 'lg a n   b o 'lsa,  Kim   Yu к 
Xan  Рек K yom  b ila n  b irg a lik d a  g u ru c h  so lig 'i h a q id a g i q o n u n n in g  
m u alliflari h iso b lan ad i.
Lyu  Xen  Von  (Pange,  1622-1673)  esa  Sirxak m ak tab in in g   asosc- 
hisidir. U n in g  fikricha,  b arch a n a rsa d a  isbot va dalillarga asoslanish 
lozim .  M az k u r talablarni m istika va d in  q o n d ira olm aydi.  C hjusian- 
la rd a n   farqli  ra v ish d a  u la r jam iy atd ag i  m u a m m o la r  yechim ini  o 'z  
u ru g 'd o sh la ri m anfaati y o 'lid a hal qilishga u rin g an lar, Lyu Xen Von

---

V I  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  2  §.  S o 'n g g i C h o s o n
8 5
boshchiligidagi  h a ra k a t u c h u n   ijtim oiy  m u n o sab atlarn i  o 'z g artirish  
m asalasi  tu ra r  edi.  P ange  islohotlari  loyihasi  q u y id ag ilarn i  o 'z   ic- 
hig a  olgan:  1)  y erla m i  u m u m la sh tirish   va  u larn i  shom o n lar,  b u d - 
d a v iy   ro h ib lar  va  g ey sh a la rd an   istisno  h o ld a  ten g   taqsim lash;  2) 
"k v ago"  im tih o n lar  alm ash in u v i  tizim ini  tav siy alar  aso sid a  yo'lga 
qo 'y ish ; 3) b arch a u c h u n  b ir xil sh aro it  yaratish,  tab aq a larg a bo'lish  
va  qulchilikni  tugatish;  4)  h u k u m a t tuzilishi  b o ra sid a g i  islohotlarni 
o 'tk a z ish  va qirollik oilasi b y u d jetin i q ay d  etib borish; 5) h ay o tg a fan 
y u tu q la rin i joriy  etish; 6)  inson  h u q u q la rin i h u rm a t  qilish, jazolarni 
erkinlashtirish,  q iy n o q larn i  taqiqlash;  7)  to v a r-p u l m u n o sa b a tla rin i 
rivojlantirish  (erkin  sav d o -so tiq ,  so liq lam i  to 'la sh   va  e 'tiro z lar  u c­
h u n  m ab lag 'lar); 8) y ag o n a soliq tizim iga kirish va h.k.
S irxak  ta 'lim o tin in g   yirik  n a m o y a n d a la rid a n   b iri  Li  Ik   (1682- 
1764)  h iso b la n a d i.  Li  Ik  Y evropa  ilm ini  o 'z la sh tirg a n lig i  bilan 
m a s h h u r  b o 'lg a n .  H atto ,  K o rey a  y ak k a la n ib   q o lg a n   XVIII  a srd a  
h a m   d u n y o   h a q id a g i  ta s a v v u rla r m a v ju d   bo 'lib ,  Li  Ik  Y erning  y u - 
m aloqligi,  u n in g   ay lan ish i,  Yer,  O y  va  Q u y o sh   hajm i  va  u la rn in g  
to rtish u v  n u q ta si h a m d a  O y Q u y o sh  k ab i y o ritish i h a q id a  bu  d a v r 
u c h u n   in q ilo b iy  k o 'rin is h d a g i  fikrlarni  ilgari  su rg a n .  Li  Ik tu rli  ta- 
b iiy  ofatlar,  x u su sa n ,  y e r q im irla sh i,  toshq in lar,  b o 'ro n ,  h a v o  haro - 
rati  o 'z g a rish i b o ra sid a   ilm iy q a ra sh la rin i  b ild irg an .
Li  Ik  fikricha,  m a m la k a tn in g   q a s h sh o q la sh u v in in g   oltita  saba- 
bi b o 'lg an :  1)  k re p o s tn o y   qullik;  2)  ta b a q a la n ish   tizim i; 3)  "k v ag o " 
tizim i;  4)  se h rg a rlik   va  b id 'at;  h u n a r m a n d la rn in g   z e b -z iy n a t  b u - 
y u m la rig a   m a x su s  ix tiso slash u v i;  5)  ro h ib la rn in g   tek in x o 'rlig i;  6) 
m e h n a tg a  m u n o sib  b o 'lm a g a n  h a q  to 'lan ish i.
Pukxak  y o 'n a lish i  ("S him ol  fan i")  ta ra fd o rla ri  -   Xon  D e  Yen 
(Tam xon,  1731-1783), P ak C hi  Von  (1737-1805),  P ak C h e G a (1750- 
1805) va C h o n  Yak D en  (1762-1836)lar sirx a k istla r ta s a rru fid a  bo 'l- 
g anlar.  B a'zi  h o la tla rd a   esa  u la rn i  sirxaklam m g  b ir  ta rm o g 'i  d eb 
h a m   h iso b lash g an .
Xon  D e  Yen  X itoyga  b o 'y s u n is h g a   q a rsh i  ch iq q an .  U rn u m a n , 
o lim la r ch ju sian lik  ta 'lim o tig a  q a rsh i ch iq ish g an . U la rn in g  fikricha, 
fan   a n iq   b ilim la rg a   aso slan ish i  lozim .  Xon  D e  Yen  h u d d i  avv alg i 
ta ra fd o rla ri k ab i y e rla m i b a ra v a r taq sim la sh n i,  y er so lig 'i esa o lin ­
g a n   h o siln in g   1/10  q ism id a n   o sh ib   k etm aslig in i  tak lif  q ilgan.  M u- 
tafak k irlar,  m a m la k a t  riv o jlan m aslig in in g   sa b a b la rid a n   b iri  -   b u

---

86
VI  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  2 §. S o 'n g g i  C h o s o n
y a n b a n la r m e h n a tin in g  q a d rsiz la n ish i, d e b  b ilganlar. U la r  m e h n a t 
m ajb u riy atin i  joriy q ilish  va  m e h n a t q ilish d a n   b o 'y n   to v la g a n la rn i 
n a s l-n a s a b id a n  qati n a z a r jazo la sh n i talab  qilg an . B u n d a n  tash q ari, 
u la rn in g   fikricha,  "u   d e h q o n   yoki  sa v d o g a r  o 'g 'li  b o 'lis h id a n   qati 
n azar,  kim ki  q o b iliy at va bilim   sohibi  b o 'lsa,  m a m la k a tn i  b o sh q a- 
rish  im k o n iy a tig a ega b o 'lm o g 'i lozim , a g a r k im n in g d ir iq tid o ri  va 
fa n g a  qiziq ish i b o 'lm a sa ,  garchi  u   b irin c h i v a z ir  o 'g 'li  b o 'lsa   h am , 
q o ra   m e h n a tn i  b ajarish i  lozim .  S hu  b ila n  b irg a,  Xo  De  Yen  b a rc h a  
iq tid o rli b o la la ru c h u n  bilim  o lish  y a ra tish n i tak lif qiladi.
Pak C hi Von  (Yenam,  1737-1805) h a m  ch ju sian lik n i ta n q id  qilib, 
u n i h a y o td a n   u z o q la sh g a n ,  "n a slsiz  o 'z b ila rm o n "  d e b  ta n q id   qildi 
va  xorij  y u tu q la rin i  o 'rg a n ib ,  joriy  etish g a   d a 'v a t  qiladi.  U  q adi- 
m iy a tn i  chju sian lik k a  o 'x sh a b   g 'o y a v iy la sh tirish g a   q a rsh i  chiqadi. 
O 'z g a ru v c h a n   h a y o tg a   oid   sav o llarg a  q a d im g i  m a n tla r javob  b e ra  
o lm ay d i.  Yangi  d u n y o  y an g i  q a ra sh la rn i  ta la b  etadi.
Y erning  te n g   taq sim la n ish i  to 'g 'ris id a g i  sav o lg a  javob  b e ra r 
ek an ,  P ak  C hi  Von,  y e r  b a rc h a   d a v rla rd a   h a m   h u k m d o r  q o 'lid a  
b o 'lm a g a n ,  sh u   bois  " u   q a n d a y   qilib  va  k im n in g   m u lk i  b o 'lish ig a  
e'tib o r  berishi  lozim ?"  d e g a n   savolni  o 'rta g a   q o 'y d i.  O lim la r  yer- 
d a n   fo y d a la n ish n i  ch eklash,  h a r   b ir  kish i  n a d e l  olish   h u q u q ig a  
ega  b o 'lish i,  lekin u n in g  h ajm i  ch e k la n ish i  lo zim   d e g a n  q a ra s h la r­
ni  ilgari  su rd ilar.  A ynan  sh u   ta rz d a   b o sh q a la rn in g   y erla rin i  bosib 
olishga  b a rh a m   b e rila d i  va  h ec h   kim   q o n u n d a g id a n  o rtiq c h a   y er­
ga eg a lik  qila o lm ay d i.
P ak  C hi Von  ja m iy a tn in g   tab a q a v iy   tizim in i jid d iy   ta n q id   q ildi 
va  "o liy jan o b "  va  " q a ra m "   ta rz d a   b o 'lin ish n i  b e k o r  q ilish ni  talab  
qildi. U  "o liy jan o b " o q su y a k la rn i  " q a ro q c h ila r"  va u la rn in g  o d o b i- 
ni " q a ro q c h ila r ax lo q i" d e b  atad i. P ak C hi Von "Y anban to 'g 'ris id a g i 
q issa " d a   sa v d o g a r  q a n d a y   qilib  x o n a v a y ro n   b o 'lg a n   y a n b a n d a n  
sh ajarasin i sotib o lganligi, lekin u  y a n b a n  q a n d a y  qilib x o n a v a y ro n  
b o 'lg a n lig in i  eshitib,  u n v o n d a n   v oz  k e c h g an lig in i  ta 'rifla d i.  "Y an­
b an  b o 'lish  q aro q ch i  b o 'lish  b ilan   b a ro b a rd ir" , d e g a n  ed i u.
P ak  C hi  Von  g 'o y a la ri  u n in g   s h o g ird i  P ak  C he  G a  (1750-1805) 
to m o n id a n  riv o jlan tirild i. P ak C h e G a -  xorij tajrib asin i o 'z la sh tirish  
ta ra fd o ri b o 'lg a n . S hu b o is u   d e n g iz  sa v d o sin i  riv o jla n tirish d a  jon- 
bozlik  k o 'rsa tg a n .  O lim la r  "k v ag o "  tizim i,  g eo m an tiy a,  fol  ochish 
va b a s h o ra t q ilish  kabi  ta b a q a la n ish  tizim in i  ta n q id   qildilar.

---

V I  B ob.  C h O S O N   S U L O L A S I.  2 §. S o 'n g g i C h o s o n
8 7