Uzbekiston respublikasi

Memorchilik. Wzbekistonning azaldan wtroqlashgan ah’olisi memorchilik, amaliy h’amda tasviriy sanat borasida kwp meros qoldirdi. Biz yuqorida Xorazmdagi Tuproqqalaning madaniy bosqichi twg’risida qisqa twxtalgan edik. Wzbekistonning janubiy h’ududlari h’am, xuddi Xorazmdagi Tuproqqala singari, qadimgi davr memorchiligi va sanati twg’risida twlaqonli malumot beradi. Jumladan, Termizdagi memorchilik ёdgorliklari, tasviriy va amaliy sanat namunalari shundan dalolat beradi. Madaniy jaraёnning bu kwrinishlari paydo bwlishiga, shubh’asiz, ijtimoiy - siёsiy jaraёnlar asosiy sabab bwldi.
Miloddan oldingi II asrda Yunon - Baqtriya shoh’i Demetriy Amudarё qirg’og’ida shah’ar barpo qildi. Chunki Amudarёning kechuvi azaldan aynan shu erda joylashgan edi. Natijada shah’ar dastlab Dermed nomini oldi va asta - sekin Termizga aylandi (Dermed–Termed–Termez). Termiz shah’ri barpo bwlgandan buёn ikki ming yildan kwproq vaqt davomida mazkur h’udud h’ar jih’atdan rivojlanib bordi. Arxeologik tadqiqotlar bu shah’arning Kushon imperiyasi davridagi tuzilishini tasavvur qilishga imkon beradi.
Termiz aynan Kushonlar davrida tezlik bilan rivojlanib bordi. Shah’arning umumiy maydoni 500 gektarni tashkil qilardi. Shah’arning markazi h’arbiy qwrg’on bwlib xizmat qilgan. Shu qwrg’ondan boshlab bir tomonda savdo-h’unarmandchilik dwkonlari, ikkinchi tomonda ibodatxonalar qurila boshlaydi. Mil.av. II asrdan boshlab Hindistondan kirib kelgan buddaviylik bu shah’ardagi diniy madaniy muh’itni belgilab berdi. Chingiztepa, Qoratepadagi budda ibodatxonalari shundan dalolat beradi. Shah’ar wrtasidan katta anh’or kesib wtgan. Bu anh’or ah’olini suv bilan taminlagan. Termiz savdo ywli ustida bwlib, Swg’d, Xitoy Pomirga boradigan karvonlar shu erdan wtgan. Amudarёning kechuvi esa Baqtriyaning asosiy shah’ri Balxga olib borgan.
Dalvarzin tepadagi Chag’oniёn shah’ri h’am memorchilik jih’atdan deyarli kwh’na Termiz shah’rining memorchiligiga wxshaydi. Kwp qirrali h’arbiy qala tepalik ustiga qurilgan. Janub tomondan shah’ar maydoni tutashadi. Maydon mustah’kam devorlar bilan wralgan bwlib, atrofi, xuddi h’arbiy qala atrofida bwlgani singari, h’andaq bilan wralgan.
Milodiy I-III asrlarda qadimiy Wzbekiston h’ududida shah’arlarning bunchalik tez rivoj topgani va savdo, h’unarmandchilik, h’arbiy - mamuriy tuzilmaga etibor berilgani h’arbiy memorchilikni yuzaga keltirdi. Qadimiy inshootlarning qoldiqlari shundan dalolat beradi.
Memorchilikning rivoj topishi natijasida qurilish materiallari h’am takomillashdi. Swg’d, Xorazm, Baqtriyadagi inshootlarda foydalanilgan kvadrat shakldagi g’isht qurilish materiallarining takomillashuviga xizmat qildi va memorchilik yangi bosqichga kwtarildi. Yana shunisi diqqatga sazovorki, g’ishtlarning bir qismida tamg’alar bosilgan. Xorazm (Jonbos qala, Tuproq qala), Baqtriya (Termiz, Ayritom, Xoanaqoh’tepa), Marg’iёnadagi qurilish g’ishtlarida shunday tamg’alar uchraydi. Olimlarning taxmin qilishlaricha, bu tamg’alar malum bir qabilaga tegishli bwlib, qabilalar h’isob-kitob olib borishlari uchun ёki qaysi h’unarmandchilik ustaxonasiga tegishli ekanini kwrsatish uchun h’am foydalanganlar.
Wrta Osiёning turli h’ududlaridagi inshootlar memorchiligi wziga xos. Ayniqsa, Xorazmdagi Qwyqirilgan qaladagi inshootning (mil. av. III asr) tuzilishi diqqatga sazovor. Bu inshoot dumloq shaklda qurilgan, 42 metrli tsilindr shaklidagi bino wrtada. Binoning birinchi qavati butun saqlangan. Taxminlarga kwra, Qwyqirilgan qala dafn odatlari bilan ё fazoviy jismlar kultini wzida namoёn etadi ёki Xorazm shoh’larining sulolalari kulti bilan bog’liq muh’im siёsiy markazni gavdalantiradi.
Umuman, Qwyqirilgan qala bu erda juda qadimgi vaqtlardaёq memorchilik yuksak rivojlanganligini kwrsatadi, shuningdek, katta ibodatxona xwjaligi manzarasini aks ettiradi. İbodatxona bilan bir qatorda ustaxonalar, yashash uylari, omborxonalar, h’am bor. Wziga xos kichik “shah’archa” kwrinishidagi bu qalada h’aёt Wrta Osiё ah’olisining yuksak turmush tarzini kwrsatadi.