Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат 1щтисодиёт университети в. М. Каримова ижтимоий


Этнопсихологик тадкикотларда ишла гилйдигаи методлар ва уларга куйиладиган ме тодологи к талаблар



Download 207,83 Kb.
bet19/68
Sana07.03.2022
Hajmi207,83 Kb.
#485752
TuriУчебник
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   68
Bog'liq
Vasika Karimva

3.2. Этнопсихологик тадкикотларда ишла гилйдигаи методлар ва уларга куйиладиган ме тодологи к талаблар
Миллатлараро муносабатлар тобора яхшилапиб бораётган, ОАВ оркали дунёнинг кайси четидан булмасин у ёки бу халкка оид
45

маълумотларга эга булиш жуда осон булиб холган бир шароитда турли миллат ва халкдарнинг пскхологиясини урганиш, миллаталараро хиёсий тажрибалар утказиш фан манфаатларига тугри келади. Шу боне хам олимлар ижтимоий психологиянинг хайси муаммоси булмасин, уни у ёки бу ижтимоий-сиёсий, миллий- маданий мухит нуктаи назаридан урганишни афзал курадилар. Бу этнопсихологик тадхихотларда репрезентатив, ишончли методлар масаласини долзарб этади.


Чет элларда ва мамлакатимизда амалга оширилган илмий ишларни тахдил хилар эканмиз, этнопсихологик татхихотларда хилма-хил услуб ва методлар кулланилганининг гувохи буламиз. Чунки бундай тадхихотларда шахе хусусиятларини урганувчи турлича тестлардан тортиб, проектив методлар, эхепери- ментларнинг турлича куринишлари, сурох методлари - анкета, интервью, социометрия, шкала методлари ва бошхалар ишлатилади. Бу методлар хозирги кунларда хам “маданий мухит ва шахе”, гурухлараро муносабатлар хамда хиёсий тадхихотларда хулланил-мохда. Бундай ишларни фахатгина ижтимоий психологлар эмас, балки умумий психология билан шугулланувчи олимлар хам утказмовдалар. Пекин шундай булишига харамай, этопсихологик методларнинг танхислиги кун сайин сезилмохда, Чунки этнопсихология муоммоси билан шугулланишни махсад хилиб хуйган хар бир тадхихотчи ё мавжуд методикалардан %рини Хайта узгартиришга, ёки булмаса, узича янги методни кашф хилишга мажбур булмокда. Нихоят, этнопсихологик методларни хуллашнинг нохулайлиги шундаки, масалан, Америкада жуда яхши натижа бериб, ишончли маълумотлар туплашга имхон берган методиха Осиё мамлакатлари ёки бизнинг республикамиз шароитида умуман хеч нарсани улчамаслиги, анихламаслиги мумкин. Масалан, Раветтнг матрик тести ва мухит таъсирлари дахлеиз, деб хисобланган Кеттеллнинг интеллект тести хам барибир, хисман булсада, мухит шароитларини хисобга олишни талаб хилади. Бундан ташхари уларни шархлар, маълумотларни тахдил хилиш масаласида алохида эхтиёткорлик ва зийраклихни талаб хилади. Шунинг учун хам хозирда бутун жахон олимлари хар хандай маданий мухитдан хам юхори турадиган, универсал тест ёки методика яратиш фикрининг асоссизлиги хахида умумий фикр билдирмокдалар.


к46

Этнопсихологик тадкикотлар утказишни максад килиб куйган кар кандай тадкикотчи асосий принциплар сифатида маданий мухит шароитларининг хилма-хиллиги ва уларнинг узаро бир - бирларига таъсир курсатишини инобатга олмоги зарур. Бу нарса этнопсихологик тадкикот дастурини тузишда албатта хисобга олиниш керак. Мисол учун, Узбекистан шароитида тадкикот утказилмокчи булинса, куйидаги нарсаларга эътиборни каратиш лозим:


1) шу худуд шароитида яшовчи турли миллатларга хос булган умумий психологик омиллар ва уларни аниклаш усуллари;
2) факат узбек миллатига хос булган психологик сифатлар ва омилларни аниклаш;
3) аникланган омилларни ёки психологик сифатларни улчайдиган ёки экспериментал усулда текширишга имкон берадиган методларни танлаш ва уларни конкрет шароитларга мослаш;
4) тадкикотчилар гурухини текширилаётган миллий гурух тилини, урф-одатини биладиган ходимлар билан таъминлаш. Чунки, тадкикот объекта хисобланган гурухда уша гурух тилида тадкикот утказиш керак, токи текширилувчиларга куйилган хар бир талаб, савол ва топшириклар улар учун тушунарли булсин.
Шуни алохида таъкидлаш лозимки, у ёки бу миллий гурух психологиясини, , ундаги этник стереотипларни текширишга каратилган махсус методлар йук, шунинг учун хам тадкикотлар мавжуд методлар орасидан танлаб, саралаб олинади. Кейинги боскичда эса танланган методлар текширув утказиладиган махаллий шарт-шароитларга мослаштирилади, керак булса, у тилдан бу тилга таржима килиш керак булади. Масалан, Крракалпогистонда тадкикот утказишда албатта хар бир методика камида уч тилда булиши инобатга олиниши лозим: узбек, коракалпок хамда зарурат булса, рус тилларида. Таржима хусусида шуми айтиш керакки, махсус психологик тестлар ёки методларни (анкеталар, суроклар, шкалалар саволлариии) таржима килиш таржимондан юксак билимдонлик ва касбий сифатларни талаб килади. Акс холда, методика уз кимматини йукотиши ёки керакли сифатни аникламаслиги ёки улчамаслиги мумкин. Хдттоки, повербал тестларни турли шароитларда куллаб, олинган маълу- могларни шархлаш боскичида унинг мазмуни ёки максади Узгарганлиги куплаб тадкикотларда исботланган. Шунинг учун хам
47

Хар капдай методик услубни куллашдаи олдин уни ки микро к гуру?; допрасида сииаб куриш ва натижаларни экспертларга бериб ёки бошки ёрднмчи методлар ёрдамида кайта синовдан утказиш нули билли текпшриб олиш максадга мувофивдир.


Коикрет этнопсихологик тадкикотларга куйиладиган яна бир талаб тадкикотни табиий шароитларда, текширувчилар учун Iлиши булган жойларда киска курсатмалар бериш йули билан Утка1'иипдир. Чунки этнопсихологик тадкикотларда купинча турли ‘‘in. касб на маълумотга эга булган шахслар иштирок этадилар, ншшрокчилар сони оддий лаборатория шароитида утказиладиган u-кпшрувлар фаркли уларок, купчиликни, баъзан минглаб нафар рееиондентларни назарда тутади. Шунинг учун хам уларнинг барчаси учун тушунарли, аник топшириклар тизимини туза олиш \лм нсихологдан катор касбий малакаларни талаб килади.
Бизнинг назаримизда, хозирги пайтда этнопсихологик муаммолар орасида энг мухи ми у ёки бу миллат вакилларидаги этник стереотипларни тадкик килишдир. Бунда кандай методлардан фойдаланиш мумкин? Рус тадкикотчиси Г. У.Кцоеваттт ёзишича, бу ерда турт гурухли методларни курсатиш мумкин:
1. Шкалали улчов методлари - улар асосан миллат вакилларидаги турлича этник установкаларни текширади. Масалан, Ногардуснинг машхур шкаласи: киёсий фикрлаш йули билан берилган жуфтликлар - установкаларни хар бир текширилувчи юмонидан аник бахоланишга асосланган. Ёки Лайкартнинг “бахолашлар йигиндиси” методи хам у ёки бу миллат вакилига хос установка - фикрларга текширилувчининг эътирози ёки эътиро- фини аниклайди. Бу методлар бутун жахон микёсида купгина тадкикотларда ишлатилган ва махаллий шароитларга мослаштириш жихатидан рекорд куйган десак булади.
2. Кузатиш ва сурок; методлари - бунда уша маданий мухитга хос булган, унинг бевсоита бойликлари хисобланган моддий ва маънавий кадриятлар, маиший шароитлар, одатлар, анъаналар ва хаказолар ташкаридан урганилади. Сурок методлари ичида купрок анкета усули кулланилади, бунда хам миллат вакилининг турмуш тарзи, автобиографик маълумотлари аникланиб, илмий хулосалар контент-анализ килинади. Америкалик олимлар Катц ва Брейлипар с^рок методининг узига хос куринишини этник стереотипларни аниклашда ишлатишган. Масалан, улар кизиктираётган масала буйича имкони борича куп жавоблар руйхатини текширилувчига
48

бериб, ундан шу жавоблар ичидан “узиникини” танлаб белгилашни сурашган. Бундан ташдари, 84 хил сифатни уз ичига олган руйхатдан уз миллатига ва бошда миллатга хос булган 5 етакчи сифатни ажратиб бериш топширигини беришган. Шу йул билан этник стереотиплар анидланган.


3. Проектив методлар - этнопсихологик тадкикотларда дулланиладиган ушбу гуруд методларга асосан Роршахнинг “сиёх доглари” тести, тематик апперцепцион тест (ТАТ), бошланган жумлаларни тугатиш тести, фотосуратларни бадолаш тести, Ловенфелъдштт мозаикалари тести ва бошкалар киради. Мавхум берилган топширикларни бажариш сифати ва жавобларнинг йуналиши буйича дам турли миллатларга оид стереотиплар урганилган.
4. Шахснинг алохрда сифатларини апикдашга царатилган тестлар. Масалан, ГДейкер ва Н.Фрийдларнинг миллий характер хусусиятларини урганишга каратилган тестлари. Улар асосан шахснинг таъсирчанлиги ва диссий реакциларини урганади. Бундан ташдари, шу гуруд тестларга алодида интеллектни текширувчи, маънавий дунёдарашни урганиш, адолат диссини аниклаш, бадиий дид тестлари ва бошка тестлар киради. Айникса, миллий стереотипларни анидлашда миллатнинг тилини барча тилшунослик услублари билан урганиб чикиш дам жуда кимматли маълумотлар туплаш имконини беради. Чунки, тил у ёки бу миллат вакилининг узи мансуб миллатга хос миллий кадриятларни, стереотипларни узлаштиришда асосий восита ролини уйнайди. Шунинг учун дам этнопсихологик уз тадкикотларини тилшунос, этнограф, этнолог, социолог, тарихчилар дамкорлигида утказилади. Тадкикотчи аввало, текширув утказаётган мудитдаги инсонлар тилини, тил оркали “дили”ни билиш кобилиятига эга булиши зарур. Юртбо- шимиз Ислом Каримов узларининг “Узбекистон мустадиллик остонасида” асарларида таъкидлаганларидек, “Уз она тилини билмаган одам узининг шажарасини, узининг илдизини билмай- диган, келажаги йук одам, киши тилини билмайдиган, унинг дилини дам билмайди, деб жуда тугри айтишади”21. Шунинг учун миллий характер, урф-одатлар, кадриятларни урганишни мадсад дилган инсон шу халд ва миллатнинг тилини аввало мукам мал билиши лозим.

а| Киримоп И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида.-Т.: “Узбекистон”, 2011 69 6,


49

Юкорида айтиб уталган методологии ва методик услублвр миллий психологияни урганишда факат асосийлари холос. Чунки миллатнинг куп кирралари психологик холатини урганишда >шм куплаб усуллардан фойдаланиш мумкин, бу нарса тадкикотниш максадларига, тадкикотчининг эса услубий тайёргарлик даражасш л богливдир. Нима булганда хам охирги йилларда Узбекистопдл утказилаётган катор илмий-тадкикот ишларида энг аввало, айнам миллий-маданий мухитимизга мос келадиган методикаларпи ишлатиш, хорижликлар ишлаб чиккан методикаларни аввал мил лий мухитимизга мослаштиришга алохида эътибор каратилмокдл Бунда уша тест ёки методик услуб бир неча минг респондентлардл кулланиб курилади, олинган натижалар яна бир бошка уеду о ёрдамида олинган маълумотлар билан экспертлар ёрдамидп валидлилиги нуктаи назаридан урганилади, натижалар солиштири лади ва шундан сунггина катта аудиторияларда куллаш, натижп ларни шархдашга рухсат берилади. Бу ижтимоий-психолопп< методикаларни куллашда этика нормаларига риоя килиш, демакдир.





Download 207,83 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish