Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров



Download 0,72 Mb.
bet32/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

боб. АНТИК ВА ИЛК УРТА АСРЛАРДА УРТА ОСИЁДА ЭТНОГЕНЕТИК ЖАРАЁНЛАР ВА МОВАРОУННА^РДА ТУРК-СУБДИЙ ЭТНОМАДАНИЙ МАЙДОННИНГ ТАРКИБ ТОПИШИ

Искандар Зул^арнайннинг шарвда ^арбий юриш­лари туфайли А^амонийлар империяси тарих саз^на- сидан кетди. ^арбий галабалардан мает булган Искандар уз ^ушинлари билан мил.авв. 329 йилда Оке (Амударё)дан утиб, Урта Осиё ^удудларига ки­риб келди. Аммо Урта Осиёда Искандар ва унинг истилочи ^ушинига осон булмади. Улар эрксевар халкнинг 1$атти1$ ^аршиликларига учради ва катта талофатлар эвазигагина уни босиб олди. Искандар ^анчалар кучли ва тажрибали ^ушинга эга булишига ^арамай, Урта Осиё хал^идан чучиб к,олди. Чунки Урта Осиёнинг а^олисининг таш^и душманга нафра- ти кучли эди. Шунинг учун юнонлар мустамлака улкаларни бош^аришда барча зарурий чоралар ку- ришга киришадилар.
Биринчи навбатда истилочилар ма^аллий аслзода­лар билан тил топиш, улар билан ^он-^ариндошлик ипларини боглаш, шу ор^али ма^аллий аз$олига я^ин- лашиш чораларини куриш зарур эканлигига катта а^амият берадилар. Бу масалада Искандарнинг узи бопщаларга намуна булди. Унинг буйруги билан барча ^арбий бошлигууар, з^атто оддий жангчигача ма^аллий а^оли ^изларига уйланиб, ^он-^ариндош булиши зарур эди. Тугри, купчилик, айницеа оддий аскарлар узок, давом этган ^арбий юришларда чарча- ган, юрти ва оиласини согинган, тезро^ уйларига ^айтишни истар эдилар. Бу масалада буйин товлаган- лар дастлаб жазоланганлар.
Я^инлашишнинг яна бир зарурий чораси сифати­да ма^аллий а^оли маънавий дунёсига юнон худолари таъсирини олиб кириш, диний ва дунёвий сиёсатни ма^кама ^имоясида олиб бориш, эллин маданиятини ижтимоий, иктисодий ва маданий ^аётнинг барча жаб^аларига олиб киришни давлат сиёсатининг бош йули ь^илиб олдилар. Урта Осиёнинг жанубида, Ши­молий Афгонистон ва шимоли-гарбий >£индистон з^удудларидан иборат географик кенгликда Юнон- Ба^трия давлатининг тузилиши бу муаммоларни греклар фойдасига з$ал этишда музрш роль уйнади.
Бунинг о^ибати уларо^ мил.авв. III-II асрларда Урта Осиёда туб ижтимоий-ицтисодий ва сиёсий узгаришлар юз берди. Кадимги Фарронада махаллий кадхудотлар, виспати ва зантупати мав^еидаги з$о- кимликлар сиёсий уюшмасидан иборат Даван давла­ти таркиб топди. Шимолда Юнон-Бакдрия давлатига оппозицияда булган KaHF давлати тузилди. KaHF давлати этник ва хужалик таркибига кура, ярим ут­ро^, ярим кучманчи сурдий ва туркий ^абилаларнинг давлати эди, яъни Урта Осиё з^удудларида икки хил тилда (туркий ва сурдий) сузлашувчи ^абилаларнинг илк бор таркиб топган давлати эди. Бу тарихий факт узбек хал^и этногенезини урганишда жуда муз^им з^исобланади.
KaHF давлатининг ташкил топиши муносабати билан туркий этник гуруз^ларнинг Урта Осиё икки дарё оралигига кириб келиши янада жадаллашди. Шунингдек, сурдий этник цатламнинг эса Сирдарё Куй и з^авзаларидан шар^ий минта^аларга жадал ки­риб боришларига кенг имкониятлар очилди. Энди Сирдарёнинг урта ва ^уйи з^авзалари сурдий ва туркий ^абилалари чегараси булмай колАи' Туркий этник гуруз^лар (хуннлар) миграциясининг жадалла- шуви туфайли илк урта асрларга келиб бу икки тил соз^иблари чегараси Сирдарёдан Амударёнинг урта з^авзаларига кучди. Бу эса VII-VIII асрларда Урта Осиё икки дарё оралиги ва унинг теварак-атрофида турк-сурдий этно-маданий майдоннинг шакллани- шига олиб келди.
Антик давр узбек этногенезини урганишда муз$им муаммолардан яна бири —бу Да-юечжи ^абилала- рининг Урта Осиёнинг ички районларига, айни^са унинг жанубий минта^аларга кириб бориши билан богливдир. Тарихда юечжиларни эроний тилли i$a- билалар сифатида урганиб келинди. Аммо уларнинг Шар^ий Туркистондан (туркий тил дунёсидан) чи^иб, Даван, Уструшона ва Сурдиёна вилоятларини оралаб, дастлаб шимолий Ба^трияни, сунг Жанубий Ба^трия ва то Шимолий Хиндистонгача кириб бор- ганларида, улар туркийда сузлашганлар ва Мова- роунназф а^олисининг этник таркибида туркий этнос улуши сезиларли даражада булган. Аммо бу замин ижтимоий ва сиёсий ^аётида эроний тил му^ити з^али етакчилик мав^еига эга эди. Шу боис, кушонларнинг тил жиз^атидан эронийлашиши табиий эди.
Да-юечжилар дастлаб Ба^трияда Кушон давлати булиб бирлашгунларига ^адар (100 йил давомида) уз она тилида сузлашган булиши мумкин. Аммо устун эроний тил мух,ити шароитида ма^аллий аз^оли билан иктисодий, маданий ва этник ало^алар туфайли улар аста-секин эронийлашганлиги тарихий ^а^и^атдир. Ба^трияда ташкил топган кушонлар давлати мамла­катни бопп^аришда ^адимдан давом этиб келаётган ма^камачилик ва унинг эллинлар таъсирида мукам- маллашган тизими билан уйгунлашиб, юечжиларнинг эронийлашида катта роль уйнайди. Шу боис, Каниш­ка боз^тарий тилни давлат тили деб эълон ^илган, маз^камачиликда юнон ёзуви урнига боз^тарий ёзу- вини ^уллашга фармон берган, пуллар кушон подшо- лари, Ба^трия худолари расмлари билан зарб этила бошлаган. Кушонлар аждодлари тилини унутиб, бо^тарийлашган (эронийлашган) булса з$ам, уз келиб чи^ишларини унутмаганлар. Рабатак ибодатхонаси ёзувида Канишка узи ва аждодларини орий эканли­гини эслаб утади. Бу з$ам фикримизнинг тугри экан- лигидан далолат беради.
Ёзма манбаларда Урта Осиёнинг ^адимги туркий этнослари з^а^ида маълумотлар бизгача етиб келма- ган булса-да, аммо археологик материаллар антик даврда бу улкада туркий этник гурузушр булганли- гидан гуво^лик беради. Масалан, ю^орида таъкидла- ганимиздек, KaHF давлати доирасида, унинг марказий минта^алари — Сирдарёнинг урта з^авзасида, Тош­кент во^асида янги этнос — Кангар элати таркиб топа бошлади. Унинг этник асосини маз^аллий сугдийлар ва Сирдарё буйи туркий кабилалари ташкил этарди. Улар таркибига з^уннларнинг кириб келиши туркий этнос ^атламининг ^алинлашувига олиб келади. Ана шу цурама этноснинг моддий маданияти "Ковунчи маданияти" номи билан фанда уфин олган.

Ковунчи маданияти ёдгорликлари биринчи бор 1934 йилда Г.В.Григорьев томонидан топилган1. )^о- зирги кунда Тошкент воз^асида Ковунчи археологик комплексига оид юздан ортик ёдгорликлар бор. Бунда, КовУнчи тепадан таш^ари, Чордара, KaH!Sa> Ковардон ва бошк,а катор ёдгорликлар кузда тути- лади. Г.В.Григорьев уз даврида Ковунчи маданиятини икки бос^ичга: яъни КовУнчи-1 ва КовУнчи_2 га булиб урганган. Кейинчалик Б.А.Литвинский2 ва А.И.Тереножкин3лар КовУнчи маданиятидан Жун маданиятини келтириб чикарадилар, Л.М.Левина4 эса Жун ёдгорликларини Ьуовунчи маданиятига ку- шиб, Ковунчи-3 босцичини таклиф килади5.
Ковунчи маданияти ва унинг бос^ичларининг санаси ва унинг этник таркиби масаласида з^ар хил Кара шла р мавжуд. Академик Ю.Ф. Буряков узок йил­лар Тошкент во^асида археологик тадкикотлар утка- зиб, яъни КсжунчИ"! мил.авв. II-I асрлардан милодий

  1. асргача, Ковунчи-2 милодий II-IV аср бошларигача, Ковунчи-3 милодий IV асрнинг иккинчи ярми-VI бошларигача давом этган, деган хулосага келади. Бу фикрга кушилса булади. Аммо Ю.Ф.Буряков з^ам К,о- вунчи маданияти соз^ибларининг тили масаласида собик совет даври анъанавий карашларидан нарига уга олмайди. Тошкент шазфи з^удудидаги археология ёдгорликлар билан мунтазам шугулланиб келаётган археолог М.И.Филанович з<дм бу масалада уз маслак- дошларидан колишмайди. Таъкидлаш жоизки, кадим- ги Тошкент воз^асида туркий этник катлам айнан Ковунчи маданиятидан бошлаб жонлана бошлайди, унинг акс садоси сифатида туркий этноснинг сези- ларли излари К,°вунчи маданияти ёдгорликларида яккол кузга ташланади. Бунинг боиси, биринчидан, аз^олиси икки хил тил соз^иблари булган Канг давла­тининг маркази, ядроси Сирдарёнинг урта з^авзаси булса, иккинчидан, бу минтака кадимдан сугдий ва туркий тилли ^абилаларнинг мунтазам алок,а зонаси булиб келган; учинчидан, юнон муаллифлари эъти- роф этганларидек, Сирдарёнинг ^уйи з^авзалари ик­ки тил со^ибларининг чегара жойи эди. Буларнинг барчаси KaHF давлати таркиб топгач, уз мевасини бера бошлади, яъни туркий этноснинг табора ортиб боришига олиб келди. Янги этник гуруз^ларнинг маз^аллий аз^оли билан аралашиб кетиши натижасида Сирдарёнинг урта ва ^уйи з^авзаси минта^асида туркий тилнинг жонли халк, тилига айланиб бориши кузатилади. Тани1уш элшунос академик К.Шониёзов таъбири билан айтганда, KaHF давлати доирасида сугдий ва туркий тилли этник бирликлар асосида янги этнос — i^aHFap хал^и таркиб топади.

Антик давр этногенетик жараёнларининг тазуш- лига кура, давр адокига келганда i^aHFap элатига хос 4-5 этник омиллар шаклланади, яъни биринчидан, Сирдарёнинг урта з^авзасида, KaHF давлатининг мар­казий з^удудларида этно-з^удудий бирлик таркиб топади; иккинчидан, ана шу этноз^удудий бирлик доирасида бир хил ривожланиш даражасидаги и^тисодий-хужалик бирлиги вужудга келади; учин­чидан, таркиб топган з^удудий бирлик доирасида деярли бир хил ривожланишдаги этномаданий бир­лик майдони i^apop топади; туртинчидан, узбек хал- 1$ига хос антропологик тип —Урта Осиё икки дарё оралиги типи шаклланади ва низ^оят бешинчидан, янги этнос — i^aHFap элати атрофида жипслашган KaHF давлат конфедерацияси, яъни сиёсий давлат уюшмаси таркиб топади. Демак, узбек хал^и этноге­незининг иккинчи бос^ичида узбек элатига хос к,атор омиллар шаклланади.
Милодий эранинг бошларидан К,°вунчи мадания­тининг таъсири бир томондан Сугд ерларига, иккинчи томондан, Шимолий Фаргонага кириб боради. Хо­разм воз^аси з^а^ида гапирмаса з^ам булади. Чунки Сирдарё буйларидан Амударё дельтасига туркий эт­носнинг кириб бориши антик давр хоразм танга- ларида, кулолчилик маз^сулотларида яодол кузга таш- ланади. Ковунчи маданиятига хос анъаналар таъси­рида милодий IV-V асрларда Бухоро воз^асининг шимоли-гарбий даштларида туркийгуй к,абилалар-
нинг "Кизил^ир маданияти" шаклланади1. Кизил^ир маданиятининг шаклланиши хионийларнинг Урта Осиёга кириб келиши билан 6ofahi$ булиши мумкин.
Дар^а^и^ат, милодий IV асрнинг охири ва V аср бошларидан минта^а моддий маданиятида чорвадор а^оли маданиятининг кучли таъсири кузга ташла- нади. Кулолчилик ма^сулотлари анча сифатсиз — анъанавий нафис, хушбичим, хилма-хил бозоргир сопол товарлар урнини дагал ва 1$упол, сирти сай^ал- ланмаган сопол идишлар эгаллайди. Сопол идиш дас- таларида, ^уло^ларида, ^озон туширгичларида ^айвонлар рамзи акс эттирилади. Ковунчи ва Кизил- 1$ир маданиятлари ёдгорликлари комплексларида 1$уй культи, айник,са ^уч^ор сиймоси кенг куламда тасвирланган. Сополларда, тош туморларда туркий ило^ий оламга хос чизги-белгилар учрайди.
Урта Осиё археологиясининг билимдони С.П.Толе - тов илк урта асрлар даврининг дастлабки бос^ичида моддий маданиятда юз берган бу узгаришларни ^улдорлик жамиятининг ин^ирози билан боглайди. Шунингдек, Маркварт ва С.П.Толстовнинг ани^- лашларича, хо^он Му^ан билан канизакдан тутилган турк ша^зодаси Або валиахдлик ^у^у^идан мазфум булиб, милодий VI асрнинг 80 йилларида Барбий Сугдда 1$узголон кутаради ва купчилиги камбагал- лашган а^олидан ташкил топган бир талай турклар билан Бухоро томон йул олади. Йул-йулакай деадон- чилик ^илувчи а^олининг мулксиз ^исми билан бир- лашиб, махаллий аристократияни мамлакатдан з$ай- даб юборади ва Пайкент шазфини 1$улга олиб, уз давлатини таъсис этади2. Шу во1$еа муносабати билан А.Ю.Якубовский ёзма манбаларга асосланиб муз^им бир фикрни уртага ташлайди, яъни Пайкент- да урнатилган Або тиранияси муносабати билан Бухоро районларига бир талай туркларнинг кириб келиши юз берди3, дейди. С.П.Толстов эса тарихни марксча даврлаштиришдан келиб чи^иб, Або isy3FO- лонини Урта Осиёда ^улдорлик тузумининг инкиро- зидан далолат берувчи "Бухоро воз^аси йу^силла- рининг маз^аллий аристократияга кдртпи демократии з$аракати" деб ба^олайди. Дарз^ацицат, бир к,арашда, милодий IV-V асрларга келиб антик даврнинг йирик шаз^ар майдонлари торайиб кетади, к,алъа-^урронлар, ^асрлар типидаги майда шаз^арлар пайдо булади. Йирик шаз^арлардаги анъанавий жупл^ин х.аёт сусаяди.
Аслида з^ам шундаймиди?
Бу узгаришлар билан богли*> тарихий жараён чу^уррок, ва з$ар томонлама тазушл ^илинса, назари- мизда, бу узгаришлар ^улдорлик тузумининг ин^и- рози эмас (чунки Урта Осиёнинг анъанавий жамоа мулкчилиги ^улдорлик жамияти даражасига олиб келмаган), балки бу заминга кучманчи туркий цаби- лаларнинг жадал кириб келиши билан богли^ ^изгин этногенетик жараёндан далолат берар эди. Бронза давридан бошланган туркий ^абилаларнинг Мова- роунназфга кириб келиши антик даврга келиб, шу 1$адар сезиларли эдики, натижада, ю^орида таъкид- лаганимиздек, Сирдарёнинг нафа^ат 1$уйи, балки урта з$авзаларида з^ам туркий этнос моддий мадания­ти, яъни Ковунчи маданияти ташкил топди. Бундай миграцион жараёнлар ёзма манбалар таз^лилига кура, туркийгуй хионийлар, кидарийлар ва эфталий- ларнинг Урта Осиё ички районларига кириб келиши билан богли^ эди. Дар^а^и^ат, уларнинг бу заминга милодий IV-V асрдан эътиборан кириб келиши i$a- димдан давом этиб келаётган маз^аллий аз^олининг осойиигга, тинч з^аётининг бузилишига, Мовароун- назф шаз^арларидаги ижтимоий-и^тисодий бе^арор- ликка олиб келган.
Араб истилосидан аввалги даврларда туркий ^а- билаларнинг келиши, у ^анчалик ва ^айси тартибда содир булганлиги за^ида ёзма манбалар са^анмаган булса-да, археологик тад^и^отларга кура, Шош ва ^адимги Фаргонада туркий этноснинг эроний тилли аз^олидан купро^ эканлиги шубз^а ^илмаса з^ам була­ди. Бу з$авда А.Ю.Якубовский шундай дейди: ">^ар з^олда, араблар VII-VIII асрларда Урта Осиёни истило ^илишда фа^ат Балх билан Бадхиз атрофидаги турк­лар билангина эмас, балки Фаргона турклари билан з^ам ту^нашдилар"1. Манбаларда ёзилишича, Шоптда угузларнинг ^адимдан мавжудлиги, Фаргонада турк ^абилаларидан ^орлу^ларнинг кенг ёйилганлиги ^а^ида маълумотлар учрайди. >^ар з^олда, VII-VIII асрларда ^орлу^ турклари фацат Еттисувда эмас, з^атто Тоз^аристонда, Балх вилоятида яшаганлиги маълум. Араблар Мовароунназфни босиб олгач, туркларнинг Сирдарё билан Амударё оралигига бемалол кириб келишларини тухтатиш ма^садида Еттисув устига юриш бошлайди ва у ерларнинг эга-лари туркашларга ^атти^ зарба беради. Бу вок,еа 737 йилда содир булган эди. Шундан кейин, турклар Сугдни бутунлай арабларга топшириб, Сугд улкаси ишига аралашмай ^уйдилар. Аммо унгача Сугдда турк таъсири кучли эди. Араб истилосига ^адар Узбекистоннинг Сугд ва бошк,а вилоятларидаги талай махаллий мулкдорлар турк хонларига цариндош- уруглашиб, гарбий турк ябгуси хонадонлари билан ^уда-анда булишиб кетган эдилар. ‘'Шуниси ха рак- терлики, сугд аслзодалари уртасида турк номлари ва унвонлари (титуллари) тез-тез учраб турадиган табиий з^олга айланган. 710 йилда уз жонига 1$асд к,илган Самарканд ихшиди Тархун номининг туркча "тархон" унвони билан 6ofahi$ эканлигига шубз^а йу^1. Араблар Мовароунназф ерларининг з^укмдори булиб олсалар-да, аммо Еттисув турклари уларнинг доимий ра^иби ва душмани булиб цоладилар. Бу душманлик айни^са арабларга царши Му^анна ^узголони даврида я^ол кузга ташланиб ^олди. Айнан шу даврда араблар Мовароунназф воз^алари атрофини мудофаа деворлари билан ураб олишга мажбур булганлар2. «Шуниси характерлики,—дейди А.Ю.Якубовский,— Еттисув вилояти VIII-IX асрлар ва з^атто X аср мобайнида з^ам на аббосийлар халифа- лигига (VIII-IX аср), на тоз^арийларга (IX аср), на сомонийларга (IX-X асрлар) буйсунмади. Аббосийлар ва улардан кейинги ма^аллий сулолаларнинг дивдати бутунлай Fap6ra, Мовароунназфнинг Я^ин Шар^ билан ало^аларини муста^камлашга ^аратилди3.
Илк урта асрларда жамиятнинг ижтимоий, и^ти- содий ва этнома-даний ^аётида туб узгаришлар юз беради. Ижтимоий-иктисодий со^ада ма^аллий майда мулк эгалари — кашоварзлар орасида мулкий табака- ланиш жадал кечади. Мулкчиликнинг йирик шакл- лари чорвадор жамоаларда, ^унармандчиликнинг 1$атор жаб^алари ва савдо-сотик, жамоалари орасида х;ам кузатилади. Катта ер эгаларининг ша^ардан таищаридаги мулки баланд мудофаа деворлари би­лан ураб олиниб, улар уртасида талона i^acp ва кдлъа-^ургонлар пайдо булади. Илк урта асрлар иж­тимоий ^аётининг ^осиласи сифатида кечаги ка- шоварзларнинг камбагаллашган ^исми кадиварлар — ерсиз ижарачи ^ушчилар ^атлами пайдо булади. Кашоварзларнинг бойиб бораётган ишбилармон 1$исми йирик мулк эгалари — де^онзодаларга айла- нади. Илк урта асрлар даврининг девдонзодаси катта мулк эгалари булиб, Европада шу тоифа кишилар феодал, яъни катта мулк эгаси маъносини англатган. Шунинг учун бу давр тарихда илк феодализм даври номини олган.
Илк урта асрлар Урта Осиёсининг де^онзода- лари майда мулк эгалари —кашоварзлар, озодкорлар ва гувакорлар биргаликда жамият ижтимоий- иктисодий ^аётининг асосини ташкил этганлар, улар жамиятнинг асосий ишлаб чи^арувчи кучи, жамоа­лари ^исобланган. Унгача Урта Осиё шароитида кат­та мулк эгалиги булмагани учун Урта Осиёда ^улдор- лик жамияти булмаган, деган хулосага келинмовда. Урта Осиёнинг цадимги сугорма дез^ончилик минта- к,аларида бронза даврида пайдо була бошлаган кашо­варзлар ер эгалиги ва дез^онзодалар жамият и^ти- содий ^аётининг барча жабз^аларига уз таъсирини утказади. Натижада, чорвачилик ва ^унармандчи- ликнинг барча жаб^аларида, савдо-сотщда йирик мулк эгалари де^онзодалар ва урта ва майда мулк эгалари — кашоварзлар билан биргаликда жамият и^ти- содий з^аётининг асоси булиб ^олди. Жамиятда з^арбий з^окимият урнатган туркий сиёсий куч эса Урта Осиё шимоли-шарк,идан тухтовсиз туркий этник гуру^лар- нинг кириб келишини тезлатади. Жойларда бопщарув тизимининг турк аслзодалари таъсирига утиши з$ам минта^ада этногенетик жараён ривожига уз таъсирини курсатади. Натижада, Турон заминда туркий этник ^ат- ламнинг ^алинлашув з^осиласи сифатида бу юрт ёзма манбаларда Туркистон деб атала бошлайди. Бу тарихий ва этногенетик жараёнлар нафа^ат ёзма манбаларда, балки илк урта асрлар даври археологик материалла- рида з$ам явдол кузга ташланади.
Шундай цилиб, милодий VI асрнинг иккинчи яр- мида Урта Осиёда Турк хо^онлиги з^укмронлигининг урнатилиши билан бу заминда туркий цабилаларнинг кириб келиши шу 1$адар жадаллашдики, о^ибатда Урта Осиёнинг шимолий, шимоли-шар*>ий ва шимоли-гарбий вилоятларида туркий этнос жамият­нинг з^укмрон этник ^атламига айланди. Шар^шунос олим А.Ю.Якубовскийнинг ёзишича, Урта Осиёнинг Амударёгача булган з^удудларида туркий ^абилалар кириб бормаган бирор жой ^олмаган эди. Дарз^аци- ^ат, хо^онликнинг я^ин 100 йил давом этган з^укмрон- лик даврида жамиятнинг ижтимоий ^иёфаси туркий- гуй этник ^атламлар фойдасига ишлади. Милодий III-IV асрдан эътиборан таркиб топа бошлаган з^окимликлар аввал махаллий сулолалар томонидан бош^арилган булса, Турк хо^онлиги сиёсий майдон- га чи^ач, улар турк сулолалари вакиллари билан алмаштирила бошланди. Баъзи бир вилоятларда, масалан Жанубий ^озокистон ва Тошкент воз^асида махаллий з^окимликлар деярли туркийлар кулига утиб кетган эди. Бу з$ол, ёзма манбаларда таъкидла- нишича, Урта Осиёнинг марказий ва жанубий вилоятларига з^ам ёйилган эди.

  1. аср бошларида араблар Урта Осиёни жуда куп талофатлар бериш эвозига босиб олгандан кейин уларнинг олдига ^атор муаммолар пайдо булди. Биринчидан, эрк севар махаллий аз^оли арабларга осонликча жон бермади. Араблар туркий сулола з^укмдорларидан фар^и уларо^, мамлакатни бош^а-

ришни уз ^улларига олишга интилдилар. Маз^аллий зфкимликларнинг уз ^удудий доирасида муста ^ил ички ва тапщи сиёсат олиб боришларига ^атти^ ^аршилик курсатиб, ^окимиятни халифалик йулида туплашга интилдилар. Натижада, Мовароунназф ва Хуросонда бирин-кетин бос^инчиларга ^арши умум хал^ ^аракати, ^узролонлар бошланиб кетди. Иккин- чидан, араблар минтак,а ^удудларида илдиз ортган туркий зукмрон сиёсий вазиятга бардам бериш сиёсатини олиб борадилар. Чунки жанговар туркий ^абилаларнинг Мовароунназфга гуру^-гуру^ булиб кириб келишини кети куринмас эди. Уларни Мова- роуннаэфга кириб келишини тухтатиш ва минта- 1$анинг ягона хужайини булиб олиш учун араблар Мовароунназф шимоли-шар^ига жойлашган дез^^он- чилик во^алари чегаралари буйлаб мудофаа девор- ларини кура бощладилар.
Учинчидан, Урта Осиёнинг оташпараст зардуш­тийлик диний му^ити шароитида а^олининг барча табакдлари бирдам булиб, гайридин арабларга i$ap- ши курашганлар. Бу курашлар тепасида элнинг об- рули деадонзода ва диний ра^номолари турардилар. Шунинг учун араблар дастлаб ма^аллий а^олининг барча таба^аларига душман сифатида ^араб, нафа- ^ат зардуштий мубодларини, балки маз^аллий а^оли- нинг бадавлат аслзодаларини ^ам ^иргин ^ила бош- ладилар. Аслзода-дез^онзода Бармакийлар хонадони бу сиёсатнинг курбони булган эди. Арабларнинг бу сиёсати з^ам уз самарасини бермагач, энди улар ма:з$аллий аслзода-де^^онзодалар билан тил топиш йулини щдира бошладилар. Бу масалада биринчи ^адамни халифаликнинг шар^ий вилоятлари ноиби Маъмун ибн Хорун ар-Рашид бошлаб берди. У ма^ал- лий Тоз^арийлар ва Сомонийлар билан тил топиб, улар ёрдамида арабларга ^арши ^узголонларни бостиришга эришди. Халифалик олдидаги хизмат- лари учун Мовароунназфнинг ^атор вилоятларининг бош^ариш уларга топширилди.
Абдулло Маъмуннинг яна бир доно сиёсати шу булдики, у ноибликнинг пойтахти Марвда олиму фузалоларни йигиб, илмий-тад^и^от марказини ташкил этди ва унга шахсан узи ра^намолик килли.
Марвазийлар илмий марказига Мовароунназф ва Хуросоннинг и^гидорли ёшларини тортди. Албатта, уша даврнинг и^тидорли ёшлари асосан аслзода- ларнинг фарзандлари булган. Уларнинг йигиб, Мар­вазийлар мактабида таълим-тарбия беришнинг хали- фалик учун ^анчалар фойдаси катта эканлигини тасаввур ^илиш ^ийин эмас. Биринчидан, улар ораси- дан Аздмад Фаргоний сингари ^омусий олимлар ети- шиб, араб дунёсини оламга машз^ур этган булса, иккинчидан, аслзодаларнинг фарзандларини Марв- да, халифалик назоратида тутиб туришнинг узи ма- з^аллий деэдонзодаларнинг халифалик фойдасига ик- киланмай хизмат ^илишларига ^аратилган сиёсат эди.
Халифалик томонидан олиб борилган бу сиёсат- ларнинг узбек этногенези билан ^андай ало^аси бор, деган савол тугалиши мумкин. Бу сиёсат, бирин­чидан, Хуросон ва Мовароунназфда ислом дини ва исломий маънавий-ахло^ий руз^иятни мустаз^кам- лашга ^аратилган булса, иккинчидан, минтацада махаллий аз^оли билан ^оришиб кетган туркий з^укм- ронлик муз^итини сиёсий майдондан уло^тириб таш- лаш ва ягона ислом тартибларини урнатиш эди. Аммо воз^алар атрофини ураб олган мудофаа деворлари з^ам, махаллий аз^олининг тил жиз^атидан араблаш- тириш сиёсати з$ам амалга ошмади, аксинча араб- ларгача бу жойларга келиб урнашиб долган туркий этник бирликларнинг утро^ашиш жараёни жадал кечади, эронзабон сутдий, хоразмий ва боз^тарий- ларнинг тил жиз^атидан турклашиш жараёни давом этади. Мовароунназф ва унинг теварак-атрофида кенг хал1$ оммасининг жонли тили тобора туркийла- шишда давом этиб, пировардида минтацада турк- сурдий этномаданий майдон таркиб топади.

  1. боб. УЗБЕК ЭЛАТИНИНГ ТАРКИБ ТОПИШ БОСЦИЧЛАРИ ВА УНИНГ ХАЛЦ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИ

Хамушрнинг келиб ки^иш масаласини урганиш­да, тад^и^отчи, биринчи навбатда, урганаётган хал^ з^озирда яшаб турган з^удудлар билан азалдан боглия­ми ёки йу^; иккинчидан, ушбу халрнинг тили азалий аждодлари тили билан бирми ёки бир неча тиллар ^оришмасининг маз^сулими каби саволларга анигушк киритиб oamofh керак. Чунки бу саволлар з$ар бир халрнинг этногенетик тарихини ташкил этади. Этногенетик жараёнлар эса жуда узок; давом этади­ган ижтимоий з^одисадир. Муаммога ушбу илмий ишланма ну^таи назаридан ёндашилса, узбек хал- щнинг шаклланиш жараёни жуда узо^ давом этган ижтимоий з^одиса булиб, узбеклар халк, булиб шакл- лангунига ^адар ^атор тарихий ва этномаданий жараёнларни босиб утганлиги аён булади.
Кадимги ёзма манбалар таз^лилига кура, неолит (янги тош) ва бронза даврларида Узбекистон з^удуди- нинг тубжой аз^олиси эроний тиллар оиласининг шар^ий лазркаларида сузлашувчи сугдийлар, хораз- мийлар, боз^тарийлар, сак ^абилалари булганлиги фанда эътироф этилган. Мустацил Узбекистон аз$о- лисининг тили — узбек тили эса туркий тиллар оила- сига киради. Демак, узбеклар икки хил тилда сузла­шувчи (шар^ий эроний ва туркий) цабила ва элат- ларнинг ^оришувидан таркиб топган этносдир.
)$ар бир ишни боши ва якуни булганидек, этноге­нетик жараёнларнинг з$ам боши ва якуни булади. У з^олда, узбек этногенези ^ачон бошланди, ^ачондан бошлаб бу замин аз^олиси туркийда сузлаша бошла- ди, яъни асосий цисм аз^оли ^ачон туркийлашди, де­ган саволга жавоб бериш лозим.
Дастлаб узбек этногенезининг илк нутугаси турк хо^онлигидан бошланди, деган тезис пайдо булди (академик А.Ю.Якубовский). Кейинро^, туркий этник гуруз^лар бу заминга анча аввалро^, антик даврда кириб келган, шунинг учун узбек этноге­незини антик даврдан бошлаш керак, деган тезис пайдо булди (академик С.П.Толстов). ^адимги ёзма ва моддий маданият манбаларини к;иёсий урганиш натижасида ушбу сатрлар муаллифи узбек этногене­зининг бошлангич нуктаси сунгги бронза даврига бориб та^алишини асослайди1. Демак, бугунги кунда олиб борилган илмий тад^и^отларга кура, узбек хал- 1^и этногенезининг бошлангич нуктаси сунгги бронза даври деб эътироф этилган экан, унинг узил-кесил шаклланиши милодий XI-XII асрларда юз берди.
Жа^он тарихидан маълумки, дунёда бирор хал^ йу^ки, у минта^адаги бопп^а этник бирликлар билан аралашмаган булса. Бу з^азда С.П.Толстов шундай деган эди: "^озирги замон Урта Осиё хал1$ларининг биронтаси з^ам ^адимги этник гуруз^ларга бевосита бориб та^алмайди. Аксинча, уларнинг шаклланиши- да, ерли хал1у\.ар ва теварак-атрофдан кучиб келган хал^лар з$ар хил нисбатда уз аксини топган"1. Бундан узбек хал^и з$ам мустасно эмас. Шундай экан, х,озир- ги Узбекистон зсудудларида ^адимдан яшаб келаётган узбек халкининг илк аждодлари икки тил-туркий ва эроний тиллар туркумидаги ^абила ва элатлар булиб, уларнинг узоц йиллар давомида аралашуви, ^оришуви жараёнида XI-XII асрларга келиб узбек элати хал1$ булиб шаклланиб, шундан сунг унинг этник тарихи бошланди.
Мана шу улкан тарихий давр ичида узбек хал^и ^абила з^олатидан уюшган халц даражасига усиб чи^ади. Мана ury давр ичида аждодларимиз бир неча этномаданий бос^ичларни босиб утади. )^ар бир бос^ичда элатга хос этник омиллар бирин-кетин шаклланиб боради.
Ушбу кулланманинг III бобида этногенетик жара­ёнлар билан 6ofahi$ этник омил ва белгилар куриб чи^илди. Улар этно-з^удудий бирлик, этно-ик,тисодий- хужалик бирлиги, этно-маданий бирлик, антропо­логик тип бирлиги, тил бирлиги, узликни англаш бирлиги, этно-ном бирлиги, сиёсий уюшма бирлиги ва бопщалардир. Булар, бир ва^тда, бирданига содир булмайди, балки секин-аста, бос^ичма-бос^ич юз беради. Узбек хал^ининг шаклланиш бос^ичлари ана шу мулоз^азалардан келиб чщиб белгиланган.
Узбек хал^и этногенезининг биринчи бос^ичи — бошланиши бронза даврига бориб так,алади. Архео­логик материаллар тазушлига кура, бу боск,ич мил. авв. II минг йилликнинг урталаридан то македо­ниялик Искандарнинг Урта Осиё з^удудига кириб келишига ^адар булган даврни уз ичига олади. Бу давр, уз навбатида, ^атор тарихий во^еликлар билан характерланади. Евроосиё чулларининг чорвадор ах,олиси з^аётида от, эшак ва туядан транспорт воси- таси сифатида фойдаланишга утилгач, дашт ах,олиси- нинг уз чорва подаларини з^айдаб жануб ва Fap6ra томон миграцияси бошланади. Шу муносабат билан бир гуруз$ дашт аз^олиси мил.авв. II минг йилликнинг иккинчи ярмида (бронза даври) Урта Осиёнинг шимоли-шар^ий томонидан Амударёнинг ^уйи з^авза- ларига кириб келди. Унгача бу заминда Калтаминор маданияти (неолит даври) ва Сувёрган маданияти (энеолит ва бронза даври) аз^олиси яшаб келар эди­лар. Янги этник гуруз^нинг моддий маданият излари С.П.Толстов томонидан 1938 йилдан бошлаб ^адимги Хоразмда, Аударёнинг О^чадарё узанидан тортилган Тозабогёб канали районидан топиб урганилди. Ка- димги Хоразм тарихининг билимдони С.П.Толстов бу янги этник гуруз^га тегишли ёдгорликларни "Тоза­богёб маданияти" деб атайди. У ушбу археологик маданият материалларини синчиклаб урганиб, "бу топилмалар тубжой аз^олининг модд,ий маданиятига ухшамайди, улар ^андайдир янги этносга тегишли", деган хулосага келади. Шу билан бирга, бу топилма- ларни атроф минта^алардан топилган ашёвий далил- лар билан ^иёсий урганиб, шу каби материаллар жануби-шарк,ий Уролдан то Минусинск пасттекис- лигининг ички к,исмигача булган хулу л да учрашини таъкидлайди.
Улар буюк турк чулида, яъни Евроосиё чулларида уз чорваларини бо^иб, баъзида дез^ончиликка ^улай жойларда ибтидоий дез^ончилик хужалиги билан
з$ам шугулланиб келган чул минта^аси кабилалари булиб, археологик адабиётларда улардан долган ёдгорликлар "Андронов маданияти" номи билан ур- ганиб келинмоода. Улар жанубий Сибир, tofah Олтой, Козогистон чуллари, К,иргизистон TOF олди адирларида кенг тар^алган. Уларнинг Урта Осиёга кириб келиши икки йирик этник тул^ин билан 6of- ли^. Дастлаб улар маз^аллий аз^оли узлаиггирмаган районларга жойлашиб, ерли аз^оли билан иктисодий алокдда буладилар. Улар археологик адабиётларда «Тозабогёб», «Р^айровдум», "Андронов маданияти­нинг Урта Осиё варианта" номлари билан маълум. Кейинро^, мил.авв. II минг йилликнинг охирги чора- гида уларнинг жуда катта гуру^и кириб келади. Энди улар Урта Осиёнинг ^адимги девдончилик маданияти минта^аларигача кириб борадилар1. Бугунги кунда Тозаборёб этносига тегишли ёдгорликлар Урта Осиё­нинг барча ^удудларида учрайди.
Соби1$ Шуролар даври тарихшунослигида Андро­нов маданияти а^олисининг тили масаласида "Веда" ва "Авесто" каби энг ^адимги мукаддас китобларнинг тили з^озирги замон Овр^ша хал1$ларининг тиллари билан ^ариндош эканлиги аён булгач, улар, яъни Андронов маданияти а^олиси з^инду оврупа тилла- рида сузлашганлар, деган роя фанда урнашиб ^олди. Натижада, тарихда Даигги^ипчо^ номи билан маш- Зур булган буюк турк чулининг Tofah Олтойдан бош- iSa з^удудларида туркчиликка урин к,олмади.
Шуролар даври тарихшунослигида з^инд-европа- ликларнинг илк ватанини ^идириш бошланди. ^инд-Европа назарияси тарафдорлари орасида уларнинг илк ватани деб Урол торининг жануби- шар^ий з^удудлари ^абул ^илинди. Чунки бу зудуд- ларда милоддан олдинги II минг йилликнинг биринчи ярмига дойр ёдгорликларда археологик к,азишмалар утказилиб, улардан Андронов маданияти чорвадор ^абилаларининг бадавлат з^арбий ^атламига тегишли ашёвий далиллар топилди. 5^инд-Европа назариясига кура, ана шу бадавлат аслзода з^арбийлар х.иидевро- палик аталиб, уларнинг бир ^исми милоддан олдинги

  1. минг йилликнинг иккинчи ярмида узларининг илк ватанларидан жанубга томон юриш ^иладилар. Улар­нинг бир к,исми >^.индщуш tof тизмаларидан ошиб, >^индистон томон утиб кетадилар, уларнинг иккинчи 1$исми эса Эрон tof олди районларида ^олиб кетади­лар. Улар Оврупа ва Совет даври тарихий лингвисти- касида дастлаб "варварлар", сунг "орийлар" деб аталди.

Мана шу концепция асосида шуролар даври тарихшунослигида Андронов маданияти цабилала- рининг тили эроний тиллар оиласига тегишли, деган тушунча пайдо булди. Шу тушунча таъсирида С.П.Толстов ^адимги Хоразмда яшаган Тозабогёб маданияти соз^ибларини Андронов маданияти аз^оли- си билан бир хал1$ эканлигига ишора 1$илиб, тоза- богёбликларнинг тили з^ам эроний тиллар оиласига мансуб эди, деган хулосага келади. Археологик тад- ^и^от натижаларига Караганда, бепоён 1^ипчо^ чу- лининг туб аз^олиси ушбу заминнинг табиий- географик шароитига кура, бронза давридан бошлаб кучманчи чорвачиликка ута бошлаган. Уларга тегишли ёдгорликлар Барбий ^озогистондан шимол- да то Урол дарёсигача булган даштларда, жанубда Сирдарёнинг урта з^авзасигача, шарвда Байкалгача ёйилган булиб, шу географик кенгликнинг марказий ва шар^ий K^030fhctoh, tofah Олтой, Обь, Тоболь, Ени­сей дарёлари з^авзаларида, бутун жанубий Сибир з$у- дудларида кенг тар^алган. Ь^адимги Хитой ёзма манба- ларига кура, мана шу з^удудларда милодл,ан олдинги III-II минг йилликларда туркий ^абилалари яшаган1.
Аммо соби!$ совет даври тарихшунослигида Андронов маданияти аз^олиси з^индевропаликлар си­фатида ^аралиб келингани учун туркшунослик фа- нида туркий этник ^атламнинг Андронов маданияти ^абилалари билан боглаш мумкин булмади. Чунки соби1$ Шуролар даври мафкурасининг таъзйи^ида з^еч бир кимсага бундай фикрни уртага ташлаш насиб этмади. Шундай фикрлаш йулида ^илинган дастлабки з^аракатлар эса з^индевропа назарияси ру- з^ида суторилган совет олимлари жамоаси орасида масхара ^илишгача бориб етилди.
Таъкидлаш жоизки, бир замонлари Урол tofh ва унинг жануби-шар^идан Азов денгизи томон овдан Урол (Ёйи1$) дарёси ^адимда ва урта асрларда славян ва туркий ^абилаларнинг з^удудий чегараси булган. Бу тарихий з$ак,ик,атни рус тарихчилари яхши била- дилар. Шунингдек, Урол тогларидан Шареда, Ёйи^ дарёсидан жанубга Россия саноатчилари ^арбийлар ёрдамида секин-аста кириб борганликлари з^амда "узлаштирилган" чегара районларида х.арбий истех- комлар ^урилиб, туркийларнинг илк ватани —жану­бий Сибир XVI-XVII асрлардан бошлаб, Россия таркибига утиб борганлиги ^а^идаги маълумотлар х,аммага аён. Бу жараёнлар кузена тарих та^озо этган туркий хал!у\.арнинг у3019 утмишидан лавз^алар эди. Аммо уларнинг келажак тавдири, тарих та^озосига кура, Урта Осиё з^удудлари билан богланиб кетди.
Утмиш тарихга объектив, холисона ёндашиш принципидан келиб чивдан з$олда таъкидлаш жоиз­ки, туркий xaAiympra илк она замин булган бепоён Евроосиё чулидан атиги tofah Олтойни ^олдириб, унга асос сифатида, уларнинг келиб келиб чи^ишини бури тотеми билан боглашнинг узи объектив илмий- лик ну^таи назаридан гайритабиий эмасми? Аслида, tofah Олтой ^удудлари к,адимда туркий ^абилалар яшаб келган бепоён з^удудий кенгликнинг атиги бир кисми холос-ку? Туркий тилли а^олининг уша замон тилига оид ёзма манбаларни з$ар томонлама, чу^ур тазушл ^илмай туриб, бронза даври Андронов мада­нияти ^абилаларининг тили з^индевропа тиллар ои- ласига киради, дейиш тарихни сохталаштириш эмасми?
С.П.Толстов кддимги Хоразм ерларида Тозаборёб маданиятини кашф этаркан, бу маданият соз^ибла- рини ерли туб аз^олидан фар^ ^илиб, уларни ^адимги хоразмликларга мансуб эмаслигини тан олган з^олда, улар тил жиз^атидан з^индевропаликлар эди, деб ил­мий сохталикка йул ^уйди. Аммо С.П.Толстовнинг Тозаборёб маданияти к,абилаларини этник жиз^атдан Ko3ofhctoh чуллари ва Жлнубий Сибир томонлари- дан келганлигини эътироф этиши Тозаборёб мада- нияти аз^олисини туркийларга тегишли эканлиги х,а- ^идаги гоянинг тугилишига з^амда ^адимги хитой ёзма манбалари асосида, андронов маданияти азфлиси туркийгуй эдилар, деган бояни уртага ташлашга ва бу жумбо^ни ечишга ^аратилган оч^ич булди.
Мана шу мулоз^азалардан келиб чивдан з^олда ай- тиш жоизки, буюк турк чули з^удудларида бронза даврида яшаган чорвадорларнинг Андронов мадания­ти номи остида бизгача етиб келган моддий маданият излари туркий ^абила ва ^авмларга тегишли эди, деган мантилий хулосага келиш мумкин. Дар^а^и- 1^ат, Волга дарёсининг ^уйи ^авзаларидан то жанубий Сибирнинг шар^ий чегараларигача булган геогра­фик кенгликлар туркий этноснинг илк ватани булган. Бронза давридан бошлаб улар ичидан бир талай гу- руз^лар Мовароунназф ва Хоразм ерларига кириб келиб, махаллий аз^оли билан ёнма-ён яшай бошлай­ди. Шу дамлардан бошлаб узбек этносининг з^озирги Узбекистон з^удудлари ва унинг теварак-атроф ра­йонлари доирасида этногенетик жараёнлари, яъни уз­бек халрнинг ташкил топишида асосий рулни уйнаган икки тилли этник ^атламнинг аралашуви бошланади.
Демак, Мовароунназф ва Хоразмда туркий этнос­нинг пайдо булиши, мавжуд тасаввурларга кура, Турк хо^онлиги ёки антик даврдан эмас, балки анча аввал, бронза даврига бориб та^алади. Туркий ^аби- лаларнинг Мовароунназфга кириб келишининг би­ринчи йирик тул^ини сунгги бронза даври билан характерланса, бу жараёнлар билан боглиц иккинчи йирик этник тул^ин антик даврда, яъни Да-юечжи ^абилалари ва з^уннларнинг бу заминда пайдо були­ши билан 6ofahi$ эди. Юк,орида таъкидлаганимиздек, бу даврда туркий этнос фойдасига туб узгаришлар юз беради. KaHF давлати доирасида KaHFap элати ташкил топади, Сирдарёнинг урта з^авзаси район- ларида икки тилли азфли этник гуруз^лари омухта- лашган моддий ворлик — 1^овунчи маданияти ва уз- бекларга хос антропологик тип — "Урта Осиё икки дарё оралиги типи" шаклланади ва низфят узбек хал^и асослари дастлаб таркиб топган этномаданий майдон таркиб топади.
Бу даврда юз берган тарихий жараёнга назар солар эканмиз, сутдшунос олим М.Исз^о^овнинг уша давр сиёсий тарихининг та^лилига 6ofahi$ муло^аза- ларини эслаш жоиз куринади. Унинг таъкидлашича, мил.авв. I минг йилликнинг урталаридан Урта Осиё ^УДУДДарида ах.амонийлар давлатининг сиёсий з^укм- ронлиги урнатилгач, унинг таркибига кирган эрон- забон ва туркий тилли хал!$ларнинг барчасига буюк Эрон давлати фу^ароси сифатида ^араш сиёсат даражасига кутарилди. Халрущрнинг уз тилларидан ^атъи назар, умум-эроний тил расмий давлат тили сифатида ^онунлаштириб ^уйилди. Натижада, дав­лат ма^камачилигида туркий тил мав^еи табиий ра- вишда бекор булди. Натижада сиёсий маз^камачилик мероси сифатида ^адимги ёзув парчаларини фа^ат ^адимги эроний тилларда бизгача етиб келиши боис, соби1$ совет даври тарих фанида бу заминда Турк хо^онлигига 1$адар эроний тилли кдбила ва к,авмлар яшар эди, сунг турклар кела бошлади, деган сохта тушунчани му ставкам урин олишига олиб келган.
М.Исз^о^ов тугри таъкидлаганидек, ёзма ёдгор- ликларнинг тили (сугдий, хоразмий, бо^тарий) билан туркий 1$абилаларнинг бу заминнинг ^адимий а^оли- си эканлигини аралаштирмаслик керак. Чунки бу заминга келиб урнашган туркий дабилалар гарчи уз ёзувларига эга булсаларда, улар Урта Осиё з^удуд- ларида кенг туе олмагани ва топилмагани туфайли шундай тушунча шаклланган. )^атто топилган туркий ёзувлар^ ^ам ^адимги туркий ёзуви сифатида тан олинмай "номаълум ёзув" тарзида тал^ин ^илиниб келинган. О^ибат натижада, бизгача етиб келган энг ^адимги ёзма ёдгорликларнинг барчаси эронзабон утро^ а^олига тегишли, деб келинди.
Тугри, кейинги йилларда сак ^абиласи сардори- нинг к,абридан («Исси^» ^ургони) топилган хат наму- налари ва Даштинавур ^оятош лав^асининг топи- лиши ^амда унгача фанда "номаълум хат" сифатида у^ишга калити топилмай келаётган ^адимги ёзув- ларни туркий хал1$ларга тегишли, деган фикрлар ^ам йуц эмас. Аммо фанда бундай фикрларга шуб^а билан ^аровчилар мавжуд булиб, бу масалада ^озир- гача илмий ба^слар давом этмоода.
Таъкидлаш жоизки, аз^амонийлар даврида з^ам давлат маз^камачилигининг тили дастлаб оромий булиб, амалиётдаги жонли тил дарий эди. Яна бир мисол. Илк урта асрларда Мовароунназф вилоят- ларида з^окимият тепасида кетма-кет туркий хал1ушр вакиллари турган ва^тларда з^ам расмий жужжат тили сутдча ^олаверган. >^атто Буюк турк хо^онли- гининг дастлабки даврида Хо^онликнинг давлат рас­мий з^ужжатлари ва монументал лавз^алар сугд тили- да олиб борилди (ByFyr лавз^аси). Бундай мисолларни кейинги даврлар тарихида з$ам куплаб учратиш мум­кин. Демак, этногенез масаласини тугри Таллин этишда бизгача етиб келган ёзма ёдгорликларнинг тили асосидагина хулоса чи^ариш илмий чалкашлик- ларга олиб келиши ани^. _
Биз ю^орида антик даврда Урта Осиёнинг шимо­лида, Сирдарёнинг урта ва 1^уйи з^авзалари, Еттисув- дан то шимоли-гарбий Уролгача чузилган кенг минта- 1$ада ярим утро^, ярим кучманчи KaHF давлатини ташкил топганини айтиб утдик. Бу давлат фу^арола- рининг купчилигини туркий ^авмлар ташкил этса-да, мамлакат аз^олиси икки тилда сузлашган. Аммо дав­лат ижтимоий-сиёсий з^аётида туркчиликнинг мав^еи устунлигидан, унинг таъсир доираси милодий эранинг I-II асрида Сугдиёнанинг то Амударёгача булган з^удудларига бориб етди. Туркий ^авмларнинг моддий маданияти (Жетиасар ва 1^овунчи маданиятлари) утро!^ сутдий ва хоразмийлар маданиятидан кескин фар^ рлиб, минтацада турк этносининг кенг тар^а- лаётганидан гувоз^лик беради. Демак, узбек хал^и этник компонентининг асосий узаги з^исобланган турк этноси унинг иккинчи асосий компонента сугд, боз^тар, хоразмийлар каби бу заминда ^адимийдир.
Туркий тилли ^абила ва элатларнинг учинчи йи­рик тулк,ини Мовароунназфнинг ички вилоятларига з^иёнийлар, кидарийлар, эфталийларнинг кириб ке­лиши билан богливдир. Уларнинг Сугдиёнада, Ба^т- рия з^удудларидаги излари айни^са IV асрнинг охири ва V аср мода,ий маданият ёдгорликларида явдол кузга ташланади. Масалан, туркийзабон азфлига тегишли ^овунчи маданияти таъсирида Бухоро ви- лоятининг шимоли-гарбида '%изил^ир маданияти" ташкил топган. Бу даврга келиб, Сугднинг утро^ а^олисига хос х,унармандчилик анъаналари урнини ярим утро^ чорвадор туркий 1$авмларга мос моддий маданият дунёси эгаллайди. Бундай з^олат нафак,ат Сугдда, балки ^адимги Хоразм, 1$адимги Фаргона, з^атто Ба^трия з^удудларида з^ам кузга ташланади.
Туркий этноснинг Мовароунназф ва Хоразмга катта этник гуруз^ булиб кириб келишининг туртин- чи тул^ини Буюк Турк хо^онлиги даврида юз берди. Бу даврда Урта Осиёда туркий ^авмлар жадал кириб бормаган бирон вилоят ва туман ^олмади.
^ Археологик материалларнинг тасди^лашича, илк >фта асрларда Тошкент воз^асида з^окимиятни турк тудунлари (Хо^онликнинг махаллий ноиблари) бош- i^apap эдилар. Айнан шу даврда Чоч маликлари су­ратлари ва ^адимги турк тамгалари билан тангалар зарб этилди. {^адимги турк тангалари бундан анча аввал нафа^ат Тошкент воз^асида, шунингдек, ^адимги Фаргонанинг археологик ёдгорликларида з$ам тез-тез учраб туради. Бундай жараённинг чут^- 1$иси узбек этногенезида гарбий турк хо^онлигининг гуллаган даврига тугри келади. Бу даврда Хо^онлик Урта Осиёнинг барча вилоятларини ^амраб олган, туркий к,абила ва ^авмлар эса ерли туб аз^оли билан жадал ^оришмоеда эди. Узбек этногенезининг мана шу бос^ичида Мовароунназфнинг асосан шимолий ва шар^ий вилоятларида икки тил ва икки хужалик укладининг як,инлашув жараёни кузатилади, бунинг ок,ибатида аксарияти туркийзабон дез^он ва з^унар а^лидан иборат йирик з^удудий бирлик ташкил топади.
Арабларнинг Урта Осиёга кириб келиши туркий ^абила ва ^авмларнинг минтакд ички районларига жадал кириб келишини ва^тинча тухтатди. Натижа­да, унгача бу ерга келиб, урнашиб долган туркий ^авмларинг махаллий аз^оли билан аралашиб-^ори- шиб кетиш жараёни тезлашади. Айни^са, бу жараён Мовароунназфнинг шимолий ва шарк,ий минтак,ала- рида яадол кузга ташланади. Бу зонада VIII-IX аср­ларда туркий номдаги шаз^арлар барпо этилади. Ма­салан, Ангрен дарёси з^авзасида Абрлик, Намудлик каби кон саноати шаз^арлари ^ад кутаради.
Минта^анинг жанубий туманларида эса унинг ак- си, яъни анча аввал бу томонларга келиб, кучли эро­ний тил мухитига тушиб долган туркий аз^оли фор- сийлашадилар. Аз^олининг у ёки бу тилни узлаш- тириб, уз она тилини унутиб бориш х,олати ^айси тил муз^итининг устунлигига, элат ва миллатнинг уз­лигини англаш даражасига, з^окимият эгаларининг давлат сиёсатига з$ам боглик,дир.

  1. асрнинг 40 йилларида Мовароунназфдан шимоли-шарзда Карлу^ар давлатининг ташкил то- пиши узбек хал^и этногенезида муз^им во^еа эди. Карлуш турклари атрофига yrpoiy ярим утро^ ва чорвадор туркий ^абилалар бирлашиб, кучли сиёсий давлат уюшмаси таркиб то иди. Карлу1$лар милодий VI-VII асрлардаё^ Урта Осиёнинг шимолий ва шимоли-шар^ий з^удудларининг катта ^исмини эгал- лаган эдилар. Улар боин^а туркий ^абилалар билан биргаликда Жанубий Козогистон, Тошкент воз^аси, Зарафшон з^авзаларигача, уларнинг айрим гуруушри Тохаристонгача кириб борган эдилар.

Араб тарихчиси Табарийга кура, VII-VIII асрларда Балх, Тоз^аристон, Бадхиз, Ку^истон, Серахс, 4aFO- ниён, Бухоро, Чоч ва Фаргона аз^олисининг асосини туркий ^авмлар ташкил этарди. Уларнинг орасида ^арлутушрнинг урни катта эди. Ёзма манбаларга ку­ра, Сомонийлар билан К,арлук,лар давлати уртасида маълум чегара белгиланса-да, з^озирги замондаги ка­би анш$ чегара булмаган. Туркий к,абилалар Мова- роунназфга Сирдарёнинг шимолий минта^аларидан эркин кучиб келаверар эдилар.
Туркий ^абилаларнинг Мовароунназфга тинч ва осойишта кириб келиши арабларгача з^ам, сомоний­лар даврида з^ам узлуксиз давом этди, бунинг о^иба- тида уларнинг утрок; з^аётга кучиши ва тубжой аз^оли- нинг турклашуви тезлашди. Мовароунназфнинг тур­кий ^авм ва ^абилалар кенг тар^алган районларда турк ижтимоий-ик,тисодий таркиби ва уларнинг этно- сиёсий жиз^атдан уюшиши таъминланди. Худди шун­дай тарихий шароит Урта Осиё туркий к,авмлари з^аётида IX аср охирларига келиб, авж нуцтасига чивди. Айни ва^тда турк этник ^атлами орасида фео- даллашиш жараёни жадал кечмовда эди. Бу жараён олий з$о к и м ия тда н мустаруил сиёсат юритиш учун ин- тилаётган ю^ори табака вакилларининг узаро узлуксиз урушлари, талончилик юришлари билан бирга содир булмовда эди. Бу феодал бебошликларга бардам бериш учун кучли давлат з^окимияти керак эди.
Ана шундай з^окимият, К.Ш.Шониёзов айтгани- дек, Карлуш давлати булиб, унинг таъсир доираси Еттисувдан то ^адимги Фаргонанинг шар^ий район- ларигача, ундан Сирдарёнинг урта з^авзаларигача чузилган ^удудларга ёйилган эди. Кейинчалик узбек номини олган халкнинг сиёсий жиз^атдан уюшиши учун IX-X асрларда ^уйилган уша этносиёсий асос му ставкам пойдевор булди. Тарихан юз берган бу этно- географик вазиятга мувофи^ золда, айни шу даврга келиб, У рта Осиёнинг шимолий ва шарруий вилоятлари доирасида йирик туркий этногеографик бирлик шакл- ланди. Кейинчалик эса бунга Мовароунназфнинг марказий ва жанубий з^удудлари з$ам кутилди

  1. аср урталарида бу з^удудда Карлу^ар давлати­нинг давоми сифатида Корахонийлар сулоласи зфки- мият тепасига келди. X асрнинг охири-XI асрнинг бошларига келиб эса Мовароунназфнинг барча з$у- дудларида Корахонийлар з^укмронлиги урнатилди. Эндиликда, К&шгардан Амударёгача, Шар^ий Тур- кистоннинг бир 1$исми, Еттисув, Тошкент воз^аси, кадимги Фаргона, ^адимги Сугд ва Ба^трия- Тоз^аристонни уз ичига олган з^удудий кенгликда Ко- рахонийлар давлатининг ташкил топиши узбек­ларнинг хал^ сифатида узил-кесил шаклланганли- гини курсатувчи этник белги эди.

Демак, X асрнинг охири-XI асрнинг бошларига келиб, узбек хал^и этногенези тарихида унинг хал^ сифатида шаклланиши учун зарур барча этник бел­гилар намоён булди. Ани^ро^ айтганда, маълум йи­рик зудудий-географик вилоятларда моддий ва маъ­навий маданият бирлиги, антропологик тип бирлиги, туркий этник асосда тузилган, узликни англаш ва з^укмрон туркий этник асос атрофида жипслашган ва икки тиллилик белгилари асосида курилган сиёсий давлат уюшмаси ташкил топди. Бу йирик давлат уюшмаси Корахонийлар давлати булиб, у буюк Тур- кистон элининг барча туркий халцларига тегишли, яъни узбеклар, i$030iyvap, туркманлар, уйгурларнинг з^ам бирлашган давлат уюшмаси эди. Аммо унинг з^удудий доирасида иктисодий ва этномаданий таравдиёт даражаси з^ар хил, нотекис эди. Бу давлат з$ уд уд ий доирасида туркий тилларнинг турли лаз$- жалари мавжуд булиб, улардан ^айси бири жонли эски узбек тилининг асоси сифатида ривожланиши мумкин? Бунинг учун эса тегишли ижтимоий- и^тисодий, этномаданий ва сиёсий шарт-шароитлар керак. IX-X асрларда з^озирги Узбекистон з^удудлари форсийзабон Сомонийлар давлати таркибида бул- гани сабабли, узбек хал^ининг узил-кесил шакл­ланиши учун зарур булган этник омиллардан энг муз^имлари — тил бирлиги ва этносга монанд сиёсий давлат уюшмаси з^али етишмас эди. X асрнинг охири —XI асрнинг бошларида этносга монанд сиё­сий давлат уюшмаси з$ам юз берди, биро^, жонли эски узбек тилининг таркиб топиши учун тегишли шарт-шароит ва ва^т керак эди. Тарих та^озоси билан бу муаммо з$ам уз ечимини топди, яъни XI асрнинг урталарида {^орахонийлар давлати иккига ажралиб, унинг Барбий 1^орахонийлар давлати дои­расида жонли эски узбек тилининг к,арлук,-чигил лаз$- жалари асосида ривожланишига сиёсий ва этно­маданий имкониятлар яратилди. Бу заминда ^адим- дан анчагина ь^исми утро1$лашиб улгурган турк, кал- татай, 1$арлу1$, чигил, тухси, аргун, мусабозори, тур- каш каби ^абилалар сутдийзабон аз^оли билан ёнма- ён ва биргалиб яшаб келардилар. Икки тил вакил- лари орасида иктисодий, маданий алок,алар ривож- ланиб, бу яцинликлар этник ^оришувлар даражасига кутарилган эди. Академик К. Шониёзов таъкидлага- нидек, IX-X асрларда сиёсий з^окимият форсийзабон сомонийлар йулида булса з^ам, Мовароунназфнинг шимолий, шимоли-шар^ий ва шимоли-гарбий минта- ^аларида узбек элатининг туркий асоси ^урилиб булган эди. Бу туркий этник асоснинг кдрлу^чигил лазркаси Барбий Ь^орахонийлар давлати доирасида жонли эски узбек тили сифатида бош^а туркий лазркалардан ажралиб чик,ади. Шунинг учун, Махмуд Кошгарий ва Юсуф Хос >^ожиблар тили умум турк тили булса, Аз$мад Яссавий ва Аз^мад Югнакийлар тили жонли эски узбек тилининг намуналари эди.
Шундай ^илиб, зфзирги Узбекистон з^удуди ва унинг теварак-атрофида деярли икки минг йил давом этган этногенетик жараёнлар натижасида, яъни суг- дийлар, хоразмийлар, боз^тарийлар ва сакларнинг шу заминда бронза давридан бошлаб, улар билан ёнма- ён яшаб келаётган туркийзабон ^абила ва ^авмлар билан аралашуви, ^оришуви натижасида узбек хал- 1$и XI асрда тула-тукис, XII асрда эса узил-кесил шаклланди. Бу якуний этногенетик жараён узбек халк,ининг моддий ва маънавий маданиятида з^амда зрзирги замон узбекларининг жисмоний ^иёфасида уз аксини топган. Бинобарин, бундан кейинги тарих узбек хал^ининг этник тарихи з^исобланади.

  1. боб. XIII-XV АСРЛАРДА УРТА ОСИЁДА ЭТНИК ЖАРАЁНЛАР ВА УЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

Барбий Корахонийлар (улут хонлар) давлати дав­рида шаклланган узбек хал^и тарихи XIII аср бош­ларига келиб Мовароунназфда сиёсий вазият бир- мунча мураккаблашганлиги билан характерланади. 200 йил давом этган Корахонийлар з^укмронлиги Хоразмшох; Мухаммад томонидан тугатилди. Бу билан чекланмаган Мухаммад Хоразмшоз$ энди уз назарини Сирдарёнинг к,уйи ^ав зала рига к,аратди. У кучманчи ^ипчо^лар устига з^арбий юришлар ^илиб, гарчи уларни узига тобе 1^ила олмаса-да, талончилик билан шутулланиб, а^оли тинчлигини бузди. Худди шу кез­ларда Или дарёси соз^илларида яшовчи найманлар кучайиб, ^орахитойлар давлати харобаларида Куч- ликхон бошли^ янги найман давлатини барпо этдилар. Найманлар Еттисув ва Шар^ий Туркистонда яшовчи цоракидан, ^ипчо^, ^арлук;, ^англи ва бошк,а туркийгуй ^абилалар устига з^арбий юриш ^илди, бу жойларда яшаб келаётган мусулмон аз^оли таланди ва ^ишло^ар вайрон 1^илинди, мол-мулклар талаб кетилди.
Найманларнинг шаф^атсизлигидан хурланган ^ипчо^ ва ^англи сардорлари ёрдам сураб Чингиз- хонга мурожаат ^иладилар. Осиёда иккита ^удратли, бир-бирларига ра^обатчи давлатларнинг пайдо були­ши з$ар икки томонни булажак з^арбий ту^нашув- ларга олиб келиши ани^ эди. XIII аср бошларида юз берган бу мураккаб вазият, низ^оят, Утрор ф°" жиасини келтириб чи^аради.
Урта Осиё халрушри устига уюштирилган мугул- лар бос^ини минта^а ^ишло^ ва шаз^арларини ваИ‘ рон килди, бу заминда асрлар давомида ривожланиб келаётган юксак дез^^ончилик ва з^унармандчилик маданиятини бир неча юз йилларга издан чик,арди, шаф^атсиз ^иргинбаротлар туфайли мамлакат ху- виллаб ^олди. Душманга ^аттик, ^аршилик курсатган айрим шаз^арлар (масалан, Самарканд, Урганч, Ху- жанд) аз^олисининг фа^ат туртдан бири ^олди, холос. Жон са1ушб долган маз^аллий халк, (узбек ва тожик- лар) о fh р иктисодий шароитда яшаганлар.

Зироатчиликдан олинган з^осил з^ам муруллар томони­дан тортиб олинарди. Воз$а атрофида кучиб юрган чорвадорлар сони з$ам кескин камайиб кетди.
Муруллар боск.инидан кейин Мовароунназф ва унга ^ушни вилоятлар азфлиси ^арийб ярим аср давомида аввалги з^олатини тиклай олмаганлар. Жон caiy\.a6 долган оз сонли аз^оли эса уз таркибига кура, асосан тургун булиб, улар таркиби узгармай caiy\a- ниб 1^олди. Воз^алар атрофида кучиб юрган чорвадор­лар эса кескин камайиб, уларнинг к^шчилиги (мол- ^уйларидан ажралиб хонавайрон булганлари) шаз^ар ва 1$ишло1$ларга иш истаб кириб келадилар ва маз^ал- лий аз^олига аралашиб утро1ушшиб кетадилар. Ман­баларда ёзилишича, уларнинг куплари уз этник номларини з$ам унутиш даражасига бориб етадилар. Чунки уз ^авмидан ажралган этник гуруз^ларнинг таедири шундай тугагани тарихдан маълум. Шунинг­дек, мугуллар бос^инидан кейин анча ва^тларгача Мовароунназфга янги этник гуруз^ларнинг кириб келиши тухтаган.
Маълумки, XIII асрнинг олтмишинчи йилларига келиб Чингизхон империяси заминига зил кета бош- лагач, Или дарёсининг жануби-шар^ий минта^ала- ридан то Амударёгача булган з^удудларда Чигатой давлати вужудга келади. Уни х,арбий жих;атдан з^имоя ^илиш учун з$ар бири минг уйли турк-монрул 1$аби- лалар Урта Осиё з^удудларига кириб келадилар. Улар барлос, жалойир, ^авчин ва арлот цабилалари булиб, жалойирлар Ангрен з^авзаси ва Хужанд атрофига келиб урнашадилар1.
Рашидиддин ва Абулгози Баз^одирхоннинг ёзиш- ларича, жалойирларнинг илк аждодлари Мутулис- тоннинг Онон дарёси з^авзаларида яшаганлар. XIII асрнинг биринчи чорагида уларнинг бир ^исми Или дарёси з^авзасига келиб урнашади. Шу асрнинг 60 йилларида эса улардан минг оила, ю^орида айтгани- миздек, Мовароунназфга кириб келган. Рашидиддин жалойирларни турклашган мутул дейди, В.В.Бар­тольд1 ва И.П.Петрушевскийлар2 жалойирлар мугул тилли хал1$ булган, дейдилар. Тилшунос олим С.АОмон- жолов эса Рашидиддинга суяниб, жалойир ^абиласи таркибида ^ури^ин (бури), тулангит уруглари бул- ганлигини 1$айд ^илади1. К.Шониёзов ^ури^ин, ёг^ут ва енисей ^иргизларининг (хакаслар) илк аждодлари туркий хал^лар эдилар2, дейди.
Жалойирлар XIII асрнинг олтмишинчи йилларида Ангрен во^асига келиб урнашганларида туркийда сузлашар эдилар. Амир Темурнинг набираси Жаз^он- гир ^ушини таркибида жалойирлар бошлиги Базфом- нинг угли Одилшо^ мулозим сифатида (з^арбий куттшн бошлиги) хизмат к,илган3. Аммо у хиёнат йу- лига утиб, Сарибуга ^ипчо^ билан бирга Амир Темур­нинг Хоразм юришлари чогида Самарцандга юриш киддди. Темурзода Жаз^онгир уларни Кармана я^и- нида учратиб, ^а^шатгич зарба бергач, жалойирлар ва к,ипчо^лар Дашти^ипчовда ^очиб, жон caiyvafi- дилар. Амир Темур эса Мовароунназфдаги жалойир­лар улусини тар^атиб юборади. Бошлир^лари хиёна- тидан норози булган бир 1$исм жалойирлар Ангрен воз^асида ^олиб, Амир Темурга сид^идил хизмат этишда давом этадилар.
Барлосларга келганда, уларнинг ватани Онон ва Курулун дарёси з^авзаларида булган. Чингизхон дав­рида улар ишончли з^арбий кучга эга эдилар. Кубалай ва К.орачур барлослар Чингизхоннинг нуфузли амир- ларидан булганлар4. XIII асрнинг биринчи ярмида уларнинг бир 1$исми Или дарёси соз^илларига, шар- к,ий Туркистоннинг гарбий вилоятларига кучиб ке­либ, шу асрнинг олтмишинчи йилларида Чигатой улусининг з^арбий таянчларидан бири сифатида минг оила Кеш вилоятига кучиб утадилар. Барлос амирзода- ларидан кейин Амир Темур етишиб чщди. Улар Темур давлати ва унинг ворислари даврида мамлакат сиёсий з^аётида жуда катта нуфузга эга булганлар. Шунинг учун уларнинг айрим гурухлари Темур ва Бобур Мирзо даврида Жанубий Тожикистон, Афгонистон, Хиндис- тон ва Кашмиргача бориб урнашиб ^олганлар.
Барлосларнинг этник таркиби з^ацида з^ам олим­лар орасида баз^слар мавжуд. В.В.Бартольд барлос- ларни мугул тилли халтууардан1, дейди. Рашидиддин эса барлосларнинг илк аждодлари турк эди, дейди. Кейин улар ёзма манбаларда мугулларнинг нурун ^абила иттифа^и таркибида тилга олинади2. Улар муруллар ^абила иттифо^и таркибида узо^ бирга булиб, мутул тили ва урф-одатларини яхши бил- ганлар. Ёзма манбаларни синчиклаб урганган хитой- шунос олим А.Ю.Зуев барлослар келиб чи^иш жиз^а- тидан туркий хал^ булган, деган хулосага келади3. Амир Темур ва унинг ворислари узларини барлос турклари деб атайдилар. Шунинг учун з$ам Амир Темур 1370 йилги Балх ^урултойида турк-мурул удум- ларига амал ^илиб, хонлик лавозимидан воз кечган.
Кавчинлар Фаррона водийси ва Бузор (К^аип^а- дарё) атрофларига келиб урнашадилар. К,авчинлар- нинг айрим гуруз^лари Кагшарда з$ам яшаганлар4. "Тарихи Рашидий"да ^авчин з^арбий деган маънони англатади дейилган. К,авчинлар келиб чирши жиз^а- тидан туркдирлар. Арлотлар з^а^и^ий мурул уруридан булиб, уларнинг илк ватани Мурулистон булган5.

  1. асрнинг биринчи чорагида улар Еттисувга ке­либ урнашадилар. Шу асрнинг олтмишинчи йилла- рида эса улар Сурхондарё вилоятининг жанубига, Термиз атрофи ва шимолий Афгонистон з^удудларига келиб жойлашадилар.

Чигатай улусининг шар^ий ^исмида (Еттисув ва Шар^ий Туркистонда) яшовчи мурул ^абилалари ал- ла^ачон турклашган булишига ^арамай, ^адимги му­рул анъаналарини унутмай, уларга амал ^илиб кела-
ди. Шунинг учун булса керак, улар Чигатай улуси- нинг Мовароунна^рда яшовчи ^ардош ^авмларини менсимай, ^араунас (аралашган-метис) деб атаган- лар. Мовароунназфнинг маз^аллий аз^олиси эса Етти- сув ва шарк,ий Туркистонда яшовчи кучманчи мурул- ларни масхара ^илиб "жете"лар (бос^инчилар) деб атайдилар1. Мовароунназфда яшовчи турклашган му- гуллар аста-секин мугул атамасини унутиб, узларини "чиратай" деб атай бошладилар. Кейинчалик бу ном Мовароунназфлик узбек ва тожикларга — утро^ аз^о- лига нисбатан ^улланди.
Мутуллар ^укмронлиги даврида (XIII-XIV асрнинг олтмишинчи йилларигача) Мовароунназфга мугул ва турклашган мугул ^абилаларининг кириб келиши жадаллашади. Шу асрларда олчин, дуглат, монгул, сулдуз, уйрот, бахрин, маркит, ^унгрот каби мугул ^авмларининг айрим гурузушри келиб урнашадилар ва уларнинг ^амбагал ^исми маз^аллий азфлининг маданий-хужалик таъсирида утрор^лашиб кетадилар.

  1. аср урталарида уларнинг катта ^исми шу ^адар ма^аллий аз^оли билан аралашиб кетган эдиларки, улар фак,ат туркийда сузлашардилар2. Ибн Батута- нинг хабар беришича, Чигатай улуси гарбий ^исми- нинг султонлари Кебекхон (1318-1326) ва Тармаши- рин (1326-1334) турк тилида эркин сузлашганлар3.

Таъкидлаш жоизки, XIII-XV асрлар ичида Мова­роунназфга кириб келган турклашган мугул ^абила- лари Мугулистондан чи^иб, дарз^ол бу заминга кириб келмаган. Улар гуруз^-гуру^ булишиб, аввал Енисей з^авзаларида, Шар^ий Туркистонда, Даигги^ипчо^ ва Еттисув вилоятларида туркий ^абилалар билан ёнма- ён ва аралашиб яшаганлар, Мовароунназфга кириб келганида уз тилларида эмас, фа^ат туркийда сузла- шарди. Уларнинг катта ^исми уз она ватанларида, турли этно-сиёсий бирликлар таркибида к,олиб кет- ганлар. Улардан ажралиб чивдан айрим гуру^лар- гина Урта Осиё икки дарё оралигидаги вилоятларга, Хоразм ва Тошкент воз^асига келиб урнашганлар.
Мисол учун, рпчо1$лар тар^алган минтакдларни куз унгимизга келтирсак, улар XIV-XV асрларда гуруз$- гуруз$ булиб, Шимолий Кавказда, Кримда, Волга буй- ларида, Урол тоголди минта^аларда, Даштирпчо^- нинг шаррй рсмида, Еттисувда яшар эдилар1. Амир Темур ^уйи Сирдарёда яшовчи рпчо^ларни Мова­роунназфга кучирган. Аммо бу чорвадор ^абила- ларнинг Мовароунназф ва Хоразмга гуруз$-гуруз$ бу­либ кириб келиши бу заминда ^адимдан яшаб кела­ётган тубжой утрок, туркий ва форсий тилли аз^оли этник таркибини узгартириб юбора олмаган. Аксин- ча, бу жойлардаги этномаданий мурт уларни уз таъсирига олиб, утро^лашишини тезлаштирган. Келиб чирши туркий булиб, алла^ачонлар утро^- лашган мурм, тургун турклар з$амда Мовароунназф- нинг "сарт" номи остида юритилган туркийзабон утроц аз^олиси Темурийлар даврида зфзирги Узбе­кистон зудудлари аз^олиси этник таркибининг асоси- ни ташкил этарди.
Маълумки, сарт атамаси этник ном эмас. Бу з^авда фанда турли ^арашлар мавжуд, аммо унинг муайян бир этносга тегишли эканлиги маълум эмас. Совет даври тарихшунослигида бу масалада В.В.Бартольд ^арашлари эътиборда булиб келди. Унингча, сарт атамаси тожик маъносини беради. Аммо у келиб чирши жиз^атидан туркийлашган сутдийлар булиб, тожик ва узбекларга тегишли мурм яшовчи, савдо- соти^ ва з^унарманд аз^лининг йигинди номи эканлиги тарихий з^ар^атдир. Урта Осиёдан шаррй улка- ларга савдо карвони билан борган савдогарлар келиб чирши 1$айси этносга тегишли булишидан ^атъи назар, улар сартлар деб аталган. Махмуд Кашгарий- нинг "Девону лугатит турк" асарида сарт ^адимги турк- чада савдогар маъносида берилган. Дастлаб сартлар форсийда ва туркийда сузлашган булсалар, XVI-XVII асрлардан улар фа^ат туркийда, эски узбек тилида сузлашганлар. Демак, сарт атамасини бир хал^^а те­гишли деб деб айтиш хато хулосаларга олиб келади.
Урта Осиёда тургун, мурм аз^оли исмларига куп- рок, тугилган турар жойлари-шаз^ар ва ршлок, номла- рини 1$ушиб айтиш анъанага айланган. Масалан, А^мад Фаргоний, Мухаммад Хоразмий, А^мад Ясса- вий каби. Турк хо^онлиги даврида ташкил топган турк элати эса хо^онлик ин^ирозга учрагач, тар^алиб кетган. Мазкур элатнинг озро^ ^исмигина турк этник номини caiyva6 долган ва улар асосан Фаргона водий­сида, Зарафшоннинг тоголди ^исмида яшаб, узбек хал^и этник таркибига сингиб кетган. Уларнинг ак- сарияти шаклланган узбек хал^и таркибига сингиб кетган булсалар-да, айрим гурухлари XIV-XV аср­ларда ^ам уз этник номини саруЛаб ^олганлар. Дар^а- 11$ат, Амир Темур ва унинг ворислари даврида ёзил­ган тарихий асарларда "турк", "турк элати" ибора- лари учрайди1.
Амир Темур ва темурийлар даврида узбек хал^и (у пайтда Туркистон хал^и) эркин нафас ола бош- лади. Мамлакатнинг иктисодий ва этномаданий та- ра^иёти ривожланди, хал^ фаровонлиги яхши- ланди. Илм-фан ва маънавий з^аёт таравдий этди. Самарканд ^амда 5^иротда ани^ ва гуманитар фан­лар йуналишида илмий мактаблар ташкил топди, оламга маш^ур олиму фузалолар етишиб чизди. Бу­гунги кунда узбек миллати деб аталган хал^ жа^онга танилди. Миллий муштараклик, узликни англаш, узбекка хос миллий менталитет асослари курилди. Адабий тилнинг олдинги асрларга нисбатан ривож­ланган тури шаклланди. Бу адабий тил, тилшунос- ликка дойр адабиётларда "туркий", "чигатай" ва "эски узбек тили" деб номланган2. Шаклланган эски узбек адабий тили Алишер Навоий даврида (XV асрнинг иккинчи ярмида) энг юцори ну^тага кутарилди3. Али­шер Навоий даври адабий тилининг асосини Мова- роунназф ва унинг теварак-атроф минта^аларида кенг тар^алган туркий тил ташкил ^илган эди.
Аммо туркий халкнинг жонли тили куп ла^жали булиб, адабий тилдан бирмунча фарк, к,илган. Адабий тил таркибида форсий ва арабий сузлар куп булган. Халкнинг жонли тили уч лазрка асосида курилган.
Улар к,арлу^-чигил, кдшчок, ва угуз диалектларидир. Танигуш элшунос академик К.Шониёзовнинг ёзи- шича, Мовароунназф ва Хоразмда узбек адабий ва жонли тили тожик тили билан яцип ало^ада ривож- ланди4. Чунки Мовароунназфнинг марказий ва жану­бий шаз^арларида тожик этник муз^ити анчагина эди. У^имишли узбек ва тожиклар з^ар икки тилда сузла- ша олар ва эркин ёзардилар. Алишер Навоий айтга- нидек, туркийларнинг барчаси —ёшу ^арилар, хиз- матчи ва беклар сарт тилини тушунганлар1.
Мовароунназф ва унга туташ минтак,аларда маз^ал- лий сутдий ва туркий (ху, ди, рунг, з^унн, туро 1$абила- лари) азфлидан тапп^ари, VI-XIII асрлар давомида келиб урнашган туркий этник гуруз^лар шунчалар куп эдики, уларнинг номлари ёзма манбаларда аз, уз, аррун, тухси, hfmo, дуБлат, ^арлу^, чигил, халач, туркаш, ^англи, рпчо^, уруз ва бопщалар деб курса- тилган. Уларга ^адар з$ам, масалан, з^иёнийлар билан бирга з^унн, аз, уз, тухси, турк, калтатой, мусабозори каби туркий ^абилалар кириб келганлар. Уларнинг аксарияти Урта Осиёнинг Амударёгача булган з^удуд- ларига жойлашиб, махаллий аз^оли билан аралашиб яшаганлар. Мовароунназф да этник з^олат шу даража- га бориб етдики, энди бу заминни Туркистон деб аталишини тушунса булади. Яна шуни таъкидлаш жоизки, буларнинг Даштирпчовда, Еттисувда яшов­чи ypyF-afiMoiyvapH XIV-XV ва кейинги асрларда з$ам Мовароунназфда юз берган сиёсий во^еларда фаол ^атнашиб келган.
К.Шониёзовнинг ёзишича, шу асрларда Мова- роунназфда яшовчи ^арлу^, чигил, халачи, аргун, к,иичо^, угуз ^авмлари салмо1уш этник гурузууар бу­либ, улар XIV-XV асрлар давомида утрокдашиб, ма- з^аллий аз^олига аралашиб кетган эдилар. Уларнинг факдт кичикрок, гуруз^лари ярим утрок, яшаб, лалмикор дез^он- чилик билан бирга анъанавий машгулотлари — яйлов чорвачилиги билан шугулланиб келганлар2.

Download 0,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish