Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров



Download 0,72 Mb.
bet1/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ


УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
А^МАДАЛИ АСКАРОВ
УЗБЕК ХАЛЦИНИНГ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИ
(у^ув ^улланма)
Тошкент «Университет» 2007
Ушбу у^ув ^улланма узбек хал^ининг келиб чи^иши, яъни унинг узо!$ давом этган этногенези ва этник тарихи ^а^ида. Китобда узбекларнинг урур-^абила з^олатидан аста-секин элат-хал^ булиб шаклланиб бориш жараёни ва шаклланган хал^ з^олатидан миллат даражасига усиб чирши бой моддий маданият ва ёзма манбаларнинг тарихий та залили асосида баён этилган.
1\улланмада узбек хал^и, з^озирда муста^ил давлат сифатида эгаллаб турган тарихий она замин з^амда унинг теварак-атроф з^удудлари билан жуда ^адим замонлардан бевосита 6ofahi$ тубжой хал^ эканлиги, унинг этник таркибининг асосини ерли сугдий ва туркий аждодларимиз ташкил этганлиги, ана шу икки йирик, икки тилли этник ^атламларнинг узок; асрлар давомида бир-бирлари билан. аралашиб-^оришиши натижасида утро^ туркигуй узбек хал^и таркиб топганлиги туррисида илмий холислик ва объектив тарихий таз^лиллар асосида батафсил маълумот бериш кузда тутилади.
Тацризчилар:
тарих фанлари доктори, академик У.И. Исломов, тарих фанлари доктори, профессор М.М.Исз^о^ов, тарих фанлари доктори, профессор >уН.Бобобеков, тарих фанлари номзоди, доцент А.А.Аширов.
Узбекистон Республикаси Олий ва ^рта махсус таълим вазирлигининг 2007 йил 28 автустдаги 177-буйруюта асосан 1149 ра^амли гувоз^нома билан Уцув ^улланмаси сифатида тасди^ланган.
Таълим йуналиши: Бакалавриат 5140600 —тарих
ISBN-978-9943-305-07-06 ©Университет нашриёти-2007й.

КИРИШ
)^ар бир хал^нинг тарихи унинг этногенези ва этник тарихи билан узвий богливдир. Этногенез ва этник тарих эса тарих фанининг бош масаласидир. Узбек хал^ининг этногенези ва этник тарихи Узбе- кистон хал^лари тарихининг таркибий ^исмини ташкил этади. У тарихий ёзма манбалар, этнография, археология, антропология, лингвистика, топонимика, эпиграфика, нумизматика каби фанлар билан узаро ало^ада ва узвий 6ofahi$ булиб, уларсиз узбек хал^и этногенези ва этник тарихини мукаммал илмий ур- ганиб булмайди. Айни^са ушбу муаммонинг этно­генез ^исмини урганишда улардан олинган маълу- мотлар масала ечимига куп ойдинликлар киритади.
Дастлаб, соби^ совет ^окимияти таркибида мил- лий республикаларни ташкил этиш жараёни кетаёт- ган кезларда, узбек хал^ининг келиб чирши масала- си фа^ат турк этноси билан 6ofahi$ з^олда урганилиб, фанда ''пантуркизм" атамаси пайдо булди. Бу таъли- мот заминида “Урта Осиё а^олиси азалдан турклар булиб, буюк Турон, сунг Туркистон булиб кетган", деган foh ётарди. Улар узбек хал^ининг турк илдизи- ни туркий булмаган этнослар билан аралашиш нати- жасида ташкил топганлигини инобатга олмайдилар. Улар орасида шундайлар 5$ам борки (з$озир з$ам учраб туради), улар узбек хал^ининг келиб чи^ишини Нуз$ пайгамбарнинг уБЛИ Ёфасдан, Ёфаснинг угли Тур ёки Туркдан бошлайдилар. Натижада, унинг акс садоси сифатида ‘‘паниронизм" таълимоти пайдо булди. Бунга кура, "бу заминнинг тубжой а^олиси эроний тилли хал*> булиб, бу юртга турклар кейинчалик кел- ган", деган гайриилмий концепция пайдо булди. Уша кезларда, бу мураккаб масала ечимига ислом а^ида- парастлари ^ам аралашиб, "миллий этнослар йут$, фацат ислом миллати бор, хал^арни тилига ^араб эмас, балки динига ^араб миллатини белгиламо^ ке- рак", деган диний концепция пайдо булди. Бу papain фанда ‘‘панисломизм" номини олди. Бундай ноилмий концепцияларнинг пайдо булиши уз даврида шу муаммо йуналишига 6ofahi$ фанлар ривожланиш даражасининг заифлигидан далолат берарди.
Дар^а^и^ат, Урта Осиё халгууари этногенези ва этник тарих масалаларига дахлдор этнология, архео­логия, этнография, антропология, топонимика, тари­хий лингвистика каби фан тармо1$лари уша кезларда ^али ривожланмаган эди. Бинобарин, Урта Осиё халкдарининг келиб чирши борасидаги тал^инлар фа^ат тарихий ва афсонавий ривоятлар асосида яра- тилган сунгги урта асрлар даври ^улёзма манбалари- га асосланган.
Ушбу мураккаб муаммонинг ечимига ало^адор фан тармо1$лари ривожланиб, уни комплекс урганиш- га утилгач, Урта Осиё хал1$ларининг келиб чирши масаласида бирдан-бир тутри булган миллий автохто- низм назарияси ишлаб чицилди. Бунга кура, ^ар13ир хал^нинг келиб чи^ишини урганишда унинг этник таркибини анирулаш зарурлиги, шундагина, у ёки бу хал1$, унинг этногенези ва этник тарихи, маданий мероси, сар^адлари, давлатчилик тарихи з^а^ида туг- ри хулосага келиш мумкин булади. Чунки этногенез ва этник тарих масаласи ута мураккаб муаммо булиб, у изланувчидан зур масъулиятни, тарихий изчилик ва объективлик тамойилларига амал ^илишни, муам­мо илмий ечими йулида миллий э^тиросларга берил- масликни ^атъий талаб ^илади.
Маълумки, этнология фанидаги этнос назариясига оид илмий ишланмага кура, ^ар бир хал^нинг келиб чирш тарихи уч бос^ичдан иборат. Биринчи бос^ич — этногенетик жараён тарихи, иккинчи бос^йч — этнос, яъни элат, халк, тарихи, учйнчи бос1$ич — миллат тари- хидан иборат. Хал^ тарихининг этногенез ^исми унинг элат, халк, булиб шаклланишига 1$адар булган даврни уз ичига олади. Хал^нинг ибтидоси ^абиладан бошла- нади. Этногенез якунида элатга хос барча этник аломат- лар мужассамлашган булади. Этник аломатларни эса ^удудий бирлик, ик,тисодий-хужалик бирлиги, этнома- даний бирлик, антропологик тип бирлиги, этник ном, узликни англаш, тил бирлиги ва ни^оят, сиёсий уюшма бирлиги ташкил этади.
Халк, биологик ^осила эмас, балки ижтимоий уюш­ма бирлигидир. У дар^ол ^осил булмайди, балки узо^ давом этадиган этногенетик жараён ма^сули ва этник аломатлар йигиндисидир. Этник аломатларнинг шакл- ланиши эса этногенетик жараёнлар давомида бирин- кетин содир булиб боради. Хал^ этногенези якунлан- гач, унинг этник тарихи бошланади, яъни шаклланган хал к, тарихи бошланади. Хал^ феодал жамиятининг ижтимоий ма^сули булиб, у баъзи з^олларда дастлабки синфий жамият шароитида з$ам юз бериши мумкин (масалан юнонлар). Хал^ тарихи уз и^тисодий-хужалик ва этномаданий ривожининг маълум ну^тасига етгач, унинг миллат булиб шаклланиш жараёни бошланади. Бу ну^танинг ижтимоий з^аётда намоён булиши жа- миятда капиталистик ишлаб чик,ариш муносабатла- рининг бошланиши билан юз бера бошлайди. Шунинг учун миллат капитализмнинг ижтимоий ма^сули ^исоб- ланади. Хамушрнинг келиб чи^иши масаласидаги бун­да й илмий к,араш, муаммо ечимини комплекс ёндашув асосида урганишга утилгач, этнология фанида уз ур- нини топди.
Этногенез, этник тарих ва миллат тарихининг з$ар бирини алоз^ида олганда, уларнинг бошлангич ва яку- ний ну^талари бор. Масалан, мана шу илмий концеп­ция асосида узбек хал^и этногенезининг бошлангич ну^таси сифатида дастлаб турк. хо^онлиги даври $абул килинди (академик А.Ю.Якубовский ну^таи назари). Кейинро^, узбек этногенезининг бошлангич ну^таси антик давргача цадим ийлаштириддИ-Лакадрмик С.П.ТолстйВ нук.'ГшГназари). Академик Карим Шониё- зов з$ам сунгги фундаментал тадаи^оти ‘‘Узбек хал%и- нинг шаклланиш жараёни" асарини мана шу ну^таи назар асосида ёзган.
^озирги кунда бу сана янада ^адимийлаштирилган, яъни сунгги бронза даври билан белгиланмовда (акаде­мик А.Аскаров ну^таи назари). Бундай ^арашларнинг илмий Асосида узбёкларнинг yv, томири, бош илдизи икки тилда сузлашувчи этник ^атламлар (сугдий ва туркий)нинг ^оришув натижаси эканлиги ва унинг дастлабки санаси, уларнинг илк бор аралаша бошлаган нуктаси сунгги бронза давридан бошланганлиги з^исоб- га олинган. ~
Урта Осиё халр^ларининг келиб чирши з^а^идаги миллий автохтонизм концепцияси илмий-методологик жиз^атдан асосли булсада, аммо унинг айрим томон- лари жиддий таз^лил ва ^ушимча илмий изланиш- ларни талаб ^илади. Масалан, узбек хал^и туркий илдизининг Урта Осиёда илк бор пайдо булиши ёки туркийларни фа^ат кучманчи хал^ сифатида таъ- рифлаш масаласи. Бу ерда замон ва макон масаласи, ^адимги хал^ларнинг табиий-географик шароитга, экологик вазиятга мослашиб хужалик юритиш анъа- налари ^исобга олинмаган. Натижада, фанда баъзи бир англашилмовчиликлар пайдо булдики, бунга ку­ра, Урта Осиёнинг туркий тилли цабилалари "кел- гинди", ^адимий эронизабон хал^га нисбатан эса "тубжой" а^оли деб ^араш тасаввури пайдо булди. Аслида шундаймиди? Йу^, ундай эмас.
Биринчидан, миллий автохтонизм назариясига кура, "Урта Осиё хал^арининг барчаси з^озирда яшаб турган з^удудлари билан азалдан боглицАити" тасдирууансада, аммо узбек хал^ этногенезининг бош- лангич ну^таси Турк хо^онлигидан бошланади, деган тезис уртага ташланиб, узбек халк,ининг туркий ил- дизини дастлаб илк урта асрлар даври билан, кейин- роц эса антик давр билан чегаралаб ^уйилди. Нати­жада, фанда, ушбу заминнинг унга 1$адар тарихи ва бой маданий мероси фацат эронизабон хал1$ларга тегишли, деган хулоса чи^аришга урин ^олдирилди. Бундан з^озиргача фойдаланиб келаётганлар орамиз- да йу^ эмас.
ТуБри, назарий ^арашларда туркий тилли узбек- ларнинг асосий илдизларидан бири, yi$ томири эрон- забон сугдийлар, боз^тарийлар, хоразмийлар ва сак ^абилалари эканлиги инкор этилмайди. Аммо узбек хал^и тарихи, маданий мероси, унинг келиб чирши з$арда битилган илмий ма^олалар, рисолалар, фун- даментал монография ва асарларда асосий ypFy унинг туркий илдизи билан богли^ ёзма манбаларга купро^ ^аратилади. Натижада, узбек хал^ининг сугдий неги- зига беихтиёр соя тушаётганлигини билмай ^оламиз.
Иккинчидан, одатда кучманчи ^абила ва элатлар з$еч ^ачон бир жойда му^им яшамайди. Улар доим кучиб юради. Чунки уларнинг хужалик асоси ва тур- муш тарзи шуни та^озо этади. Модд,ий маданият ва ёзма манбаларга кура, Дашти^ипчо^ уз табиий- географик шароитига кура, кучманчиларнинг азалий ватани булсада, у ерларда яшаган хуннлар, усунлар, ^арлук, ва чигил, аргун ва тухси, калтатой ва ^англи, киргиз ва уйгур, Олтой турклари ва уларнинг аждод- лари ху, ди, рунг :$амда сак-скиф ^абилалари з$еч к,ачон бир жойда мут^им яшамаган. Улар нафа^ат бепаён буюк турк даштида, балки Урта Осиёнинг кддимги деэдон жамоалари томонидан узлаштирилмаган дарё ^авзалари ва чулларида з^ам уз чорва молларини яйлов- ларда боруИб кучиб юрган. Кучманчиларнинг камбагал 1^исмини бир булаги з$ар сафар бу заминда ^олиб кетиб, секин-аста утро^ турмуш тарзига ута бошлай- дилар. Бу жараённинг бир неча асрлар давомида мунтазам такрорланиши ва унинг доимий тарихий во^еликка айланиши Урта Осиёнинг Амударёгача булган з^удудларини бронза давридан бошлаб Туронза- мин деб аталишига, унинг туркийгуй к,абилаларини эса Туронзаминнинг тубжой аз^олига айланиб кетиши- га олиб келган.
Урта Осиё саклари ("Авесто"да турлар, уларнинг аслзодалари — орийлар) уз навбатида буюк турк чули- нинг марказий ва шарций 1^озогистон, Tofah Олтой, Урал, Енисей ва Урхон дарёлари з^авзаларигача кириб борганлар ва у жойларнинг з^укмрон туркий тил муздети таъсирида туркийлашганлар. Демак, ^адимги сак-скиф ^абилаларига хос икки тиллилик жуда кенг турк-сурдий этномайдонда юз берган и^тисодий ва сиёсий з^амда маданий жараёнлар маз^сули эканлиги з^а^и^атга я*>ин- дир. Демак, Узбекистан деб аталмиш она заминимиз асосий хал^ининг х,ар икки этник цатлами з^ам турксуг- дий этномайдонда жуда ^адим-^адим замонлардан бирга яшаб, таркиб топган тубжой — автохтон аз$оли з^исобланади.
Соби^ совет даври тарихий лингвистика тад^и- ^отлари ва унинг таъсирида булган тарих фанида Урта Осиёнинг ^адимги xaAiyvapn тили масаласида, уларни эроний тилли халк, сифатида тал^ин ^илинди. Чунки “Авесто" ва Веда каби энг ^адимги ёзма ман- балар тили Оврупа хал^арининг ^адимий тиллари билан ^ариндош эканлиги аён булгач, бу минта^а- нинг туб аз^олисини барчаси мазкур ёзма манбалар тилидан келиб чивдан з^олда эронзабон деб ^абул цилиниб, бу заминда калим замонлардан улар билан бирга ^он-^ардош, ^ушни ва ^уда-анда булиб яшаб

келган туркчиликка х.еч ^андай урин ^олдирилмади. )^атто эроншунос олимлар ^инд-Оврупа назария- сидан келиб чиран х,олда, Урта Осиёдан то Байкал- гача булган минта^аларда эроний тил муз^ити з^укм- рон эди, деган асоссиз ^арашни илмий жамоатчилик онгига сингдирган. Масалага жиддийро^ ёндашилса, туркий хал^ар этногенезини мутла^о туркчиликдан ёки турк давлатчилигининг илк маконларидан келиб чи^иб ечиб булмайди. Чунончи, )^унн давлати ва Турк хо^онлиги шаклланган з^удудлар Урта Осиёдан шарвда булган. Аммо негадир, з$ар иккала давлат тарихида Турон улкаларини уз тасарруфига ^ушиб олиш масаласи бежиз кутарилмаган. Чунки Турон улкалари Марказий Осиёнинг а^олиси жи^атидан з$ам таркибий ^исми булиб, бу улкалар мил.авв. I минг йиллик урталаридан бошлаб Эрон аз^амоний- лари тасарруфига утган эди. Таншуш авестошунос олим М.Ис^о^ов таъбири билан айтганда, "бу улкада "(^адимги Туронда) аз^амонийларнинг сиёсий з^укм- ронлиги урнатилиб, унинг таркибига кирган эроний ва туркий хал^арнинг барига буюк Эрон давлати фу^ароси сифатида ^араш давлат сиёсати даража- сига кутарилди. Хал^арнинг уз тилларидан к,атъи назар, умум эроний тил цонуний тил рлиб 1$уйилди. Натижада, давлат мазрсамачилиги доирасида Туроннинг туркий тил мавк,еи сунъий равишда бекор рлинди"1.
ТТТу шароитда Аз^амонийлар давлатининг таъси- ридан ташк,арида долган туркий халь^лар дунёсида давлатчиликнинг янги тул^ини вужудга келди, яъни з^уннлар империяси пайдо булди. Бу давлат ички сиё- сатида туркчилик ру^ида иш тутиб, таш^и сиёса- тини биринчи навбатда Турон ва турк дунёсини бир- лапггиришга ^аратди. Чунки бу улкаларда тил, аз^о- лининг турмуш тарзи бир-бирларига я^ин булган з$амда сиёсий жиз^атдан Эрон анъанавий давлатчи- лигидан ажралиб чирш кайфиятидаги туркий хал^- лар яшар эди. Кейинчалик, Турк хо^онлиги ва I^opa- хонийлар давлати з$ам айнан шунга таяниб иш курган.
Афсуски, з^озиргача мураккаб тарихий жараён- ларнинг бундай сиёсий жи^атлари таз^лил ^илинмай, минта^анинг тубжой аз$олиси фак,ат эроний тилли хал^лар булган деб, улар билан бирга ягона з^удудий кенгликда туркий ^авмлар з$ам яшаганлиги з^исобга олинмай, ^адимги Турондаги туркий этносни инкор этиш даражасигача олиб келинди. Бундай ^арашни соби^ совет даври тарих фанининг даргалари Ю.Брегел, С.П.Толстов, ака-ука Дьяконовлар,
В.А.Лившиц, турколог С.Г.Кляшторний, Б.А.Лит- винский, Ю.Я.Ставиский, Б.Б.Рофуров, В.М.Массон, Е.Е.Кузмина ва бошкдлар фанга олиб кирдилар. Бу р^араш бутун бир авлод илмий жамоатчилиги онгига сингдирилди. Археология ва палеоантропология мате- риаллари та^лйли з$ам iuy ^арашга буйсундирилди. Бундай ^арашнинг фанда з^укмрон булишида Урта Осиёдан топилган ёзма ёдгорликлар тили асос булди. Я^ингача Урта Осиёдан топилган цадимги ёзувлар фа^ат хоразмий, боз^тарий, сугдий тилларида би- тилган, демак тубжой аз^оли эроний тилли булган, деб таъкидлаб келинди. )^атто туркий ёзма ёдгорлик­лар з^ам уз номи билан аталмай, "номаълум ёзув" деб эълон ^илинди.
Этногенез муаммосини фа^ат ёзма ёдгорликлар тили билан ечиш илмий чалкашларга олиб келиши з^исобга олинмади. Масалан, эроний тилли а^амоний- лар давлат маз^камачилигида оромий тили з^укмрон булгани з^олда, жонли хал^ тили Эронда ^адимги форсийда эди. Хатто подшолик сулолалари кетма-кет туркий хал^лардан чивдан ва^тларда з^ам расмий з^ужжатлар тили форсийда давом этган. Турк хо^он- лигининг илк даврида сугд ёзуви ва тили расмий з^ужжатларда ишлатилгани маълум. Чунки сугд тили илк урта асрларда жуда кенг географик доирада Буюк ипак йули билан боглик, з^олда, жаз^он савдо тили даражасига кутарилган эди. Мовароунназфда араб халифалиги истилосидан кейин расмий маз^ка- мачилик, илмий ижодий тил арабча, з^аётда эса эро­ний ва туркий эди. Демак, ёзма ёдгорликлар тили этногенез муаммосини з^ал этишда асосий омил була олмайди, аксинча куп з^олларда чалкашларга олиб ке­лиши мумкин.
Биро1$ бундан ёзма ёдгорликлар тилининг этногенез муаммоси ечимида урни йу^, деган маъно чшумайди. Калимги сиёсий уюшмалар ва давлатлардаги расмият ва ма^камалар тили з^еч ^ачон шу уюшмалар худудида яшаган з$ар хил этник к,атламлар тилини, уларнинг этник таркибини тулик, акс эттира олмайди. Урта Осиёдаги икки тилли хал^арнинг аралашиб яшаши, улар орасидаги бир-бирларига я^инлашиш ва интег­рация жараёнлари турли этник ^атламлар яратган муш- тарак маданият, фан ва маънавият з^амда сиёсий з$оки- мият озсир-орбатда, узбек ва тожик ^ардош хал(уш- рининг деярли бир ва^тда шаклланишига олиб келган.
Ю^орида узбек хал^ининг шаклланиш тарихи узок, давом эттан этногенетик жараён натижасидир, дедик. Бу жараён яъни узбекларнинг этногенези XI асргача давом этади ва у Барбий ^орахонийлар давлати доира- сида, XI-XII асрларда узбек халр узил-кесил шакл- ланди. Шундан сунг узбек хал^ининг этник тарихи бошланди. Узбекларнинг этник тарихи давомида, унга кейинро^ ^ушилган этник компонентлар узил-кесил шаклланган узбек этноси таркибини деярли узгарти- риб юбора олмади, балки унинг багрида этник гуруз$- лар сифатида узо^ ва^т яшаб, маълум бир тарихий даврдан сунг узбек халр таркибига сингиб кетди.
Узбек хал^ининг миллат сифатидаги тарихи XIX аср охири-ХХ аср бошларидан бошланади. Миллат шаклланиши з^ам халк,нинг таркиб топиши каби узок, давом этадиган тарихий ва этномаданий жараён бу­либ, миллат этник тарихнинг энг юксак ю^ори чу^- циси, камолат босрчидирки, бу босрчга кутарил- ган хал^нинг давлати миллат номи билан юритилади, у суверен давлат сифатида ички ва тайней сиёсатини муста^ил юритади, миллат тили давлат тили ма^оми- ни олади, унинг давлат чегаралари к,атъий, дахлсиз булиб, жаз$он з^амжамияти томонидан тан олинади, миллатнинг узликни англаш даражаси юксак, мил­лий Fypyp, ватанга фидойилик, она замин ва халк,ига содихушк миллат фу^аролари з^аётининг мазмунига, кундалик турмуш тарзига айланади, миллатга хос менталитет шаклланади, давлат жамият томонидан бошцарилади, яъни давлат миллатнинг хозс,иш-ирода- сини бажарувчи механизмга айланади.
Ю
Миллатни тил, территория ва этномаданий жих,ат- дан бирлаштирувчи омил и^тисодий негиздир. Миллат- нинг щтисодий-хужалик бирлиги асосида тил ва тер­ритория з^амда этномаданий бирликлар пайдо булади. Миллатнинг и^тисодий ва сиёсий бирлашиши хал^ сузлашув тилининг~(ла^жаларининг) я^нлашипш асо­сида ягона миллий адабий тилнинг пайдо булишига олиб келади. Унинг давлат тили ма^оми даражасига кутарилиши эса миллат номи билан аталган давлатнинг муста^иллик белгиларидан нишонадир. Давлат пул бирлигининг пайдо булипш ва жаз^он бозоридаги мав- к;еи, унинг и^тисодий ^удратидан нишонадир. Унинг муста^кам замини давлат и^тисодий, сиёсий ва мафку- равий сиёсатининг бар^арорлигига богли^. Фут^аро- ларнинг узликни англаш даражаси исти^болли и^ти- содий сиёсат билан чамбарчас 6ofahi$ булиб, шуб^асиз, бундан узбек миллати ва давлати з^ам истисно эмас.

  • ♦♦

Ушбу ^улланмани ёзишдан ма^сад, булажак та- рихчи талабаларнинг етук мутахассис булиб шаклла- нишлари учун, уларга узбек хал^ининг келиб чи^и- ши ва унинг хал1$, миллат булиб шаклланиш жараён- лари ^ацида давлат таълим дастури асосида тушунча бериш, уларни шу масала билан богли^ концепция- лар ва уларнинг туб мо^ияти билан х,амда этногенез ва этник тарихнинг назарий ^амда илмий-методо- логик асослари билан танииггириш, этногенез ва эт­ник тарих х,ацидаги тушунчалар: этник аломатлар ва белгилар, узбек хал^и этногенетик жараёнининг мураккаб кечиш сабаблари ва улар уртасидаги тари­хий ва хронологик тафовутлар ^а^ида талабаларга объектив маълумотлар беришдан иборат. Чунки Урта Осиё хал1ушрининг келиб чирши масаласида, фанда ^озиргача давом этиб келаётган турлича i$a- рашлар ва баъзан учраб турадиган гайриилмий ту­шунчалар, узбек хал^ининг тарихи х,озирда эгаллаб турган з^удудлар билан азалдан боглик, эканлигига соя солмоеда. Айни^са, Юрий Брегель, Нуъмон Нег- матов, Рахим Масов, Сергей Поляков, Алишер Ил^о- мовларнинг ^арашлари фан юту^арига мутла^о зйд1 дир. Уларнинг ^арашлари ёш авлодни миллий ифти- хор ва тарихий байналминаллик руз^ида тарбиялашга эмас, балки куп миллатли минта^а а^олиси уртасида миллий низоларни келтириб чи^аришга олиб келади. Шунинг учун з^ар бир тарихчи талаба, халр ва вата- нига соди^ мутахассис ота-боболарининг келиб чир- шини, узо1$ утмишда аждоди ким эди, шу заминда икки тил сорблари (туркий ва сурдий) сифатида ёнма-ён яшаб, узо1$ давом этган и^тисодий ва этномаданий ало- цалар натижасида бир-бирлари билан аралашиб, ^ори- шиб кетган, турли тарихий таравдиёт босрчларини бирга босиб утган, автохтон утрок, хал^ маданий меро- сининг сох,ибларими ёки тарихни бузиб курсатувчи баъзи бировлар айтганидек, кучманчилар булганми? Мана шу муаммо ечимини топиб, талабаларга тутри илмий тасав- вурлар бериш ушбу ут^ув *>улланма ма^сад ва вазифала- рининг мазмун ва туб морятини ташкил этади.

  • ♦♦

Узбек халрнинг келиб чирши з^арда махсус тадр^отлар ва улар з^арда ёзилган асарлар куп эмас. Аммо бу масалада тани!уш шар^шунос ва ар­хеолог олим, профессор А.Ю.Якубовский, Хоразм тарихининг чу^ур билимдони профессор С.П.Толс­тое, академиклар Я.Руломов ва К.Шониёзовларнинг хизмати катта. 1941 йилда проф. А.Ю.Якубовский "Узбек халрнинг юзага келиши масаласи з$арда" ("К вопросу об этногенезе узбекского народа") мах­сус рисола ёзиб, уни “ФАН" нашриётида узбек ва рус тилларида чоп эттирди. Ушбу рисола руряти асосида 1942 йилда Тошкентда Урта Осиё халь^лари- нинг этногенези масалалари буйича махсус сессия утказилди. Сессияда тани^ли олимлар: А.Д.Удальцев "Этногенетик тадрцотларнинг назарий асослари",
С.П.Толстов "Урта Осиё этногенезининг асосий муаммолари" з^амда "Орол этногенетик жараёнлар майдони", Л.В.Ошанин "Антропология маълумотлари Урта Осиё халхушри этногенези з^а^ида", К.В.Тревер "Милоддан аввалги VI-V асрларда Урта Осиё аз^оли- сининг этник таркиби", И^И.Умняков "Тоз^арлар муаммоси", А.Н.Бернштам "Урта Осиё этногенезида ^адимги туркий элементлар", Н.А.Кисляков "Тожик- ларнинг юзага келиши масаласи з^арда", В.В.Гинз­бург "Антропология маълумотлари тожиклар этноге­нези з^а^ида", А.Ю.Якубовский "Туркман хал^ининг VIII-X асрлардаги этногенези тарихидан" мавзула- рида маърузалар ^илишиб, Урта Осиё халгушри эт­ногенези ва этник тарихининг асосий йуналиши ва илмий-методологик асослари белгилаб олинди. Мана шу концептуал йуналишда 1962 йилда куп жилдлик "Жаз^он хал1$лари тарихи"нинг Урта Осиё ва 1^озо- fhctoh хал^ларига багишланган серияси чоп этилиб, унинг "Узбек хал^и этногенези ва этник тарихи" бу- лимида, “тарихнинг илк бос^ичларидано^ сугорма дез^ончилик билан ^адимдан шугулланиб келган эроний тилли маз^аллий аз^олининг маълум 1$исми За- рафшон, Фаргона, Чоч ва Мовароунназфнинг дашт- сазфолари ва бопп$а воз^аларига з^амда ^адимги Хо- размга кириб келган туркий ^абилалар билан бир неча асрлар давомида аралашиб яшашлари натижа- сида тил жиз^атидан туркийлашадилар. Уз навбатида, туркий хал^лар з$ам эроний тилли халруларнинг мада- ний таъсиридан базфаманд булиб, улардан хужалик юритиш усулларини, дез^ончилик сирларини урган- дилар. XI-XII асрлар этник аралапгув ва турклашиш жараёнининг энг жадаллашган ва^ти булиб, айнан шу асрларда Амударё ва Сирдарё оралиги з^амда Хо- размда туркийзабон хал^нинг асосий узаги шаклла- нади. Кейинчалик бу хал^ (этнос) узбек этник номи- ни 1$абул ^илган", деган мазмунда Урта Осиё хал^- лари этногенезининг асосий илмий йуналиши белги­лаб олинди. ^ Узбек халк,ининг этногенези ва этник тарихи бу- йича кейинги йиллардаги тад^и^отлар мана шу илмий-методологик йуналишда олиб борилди з^амда унинг ечимига ^атор аницликлар киритилди. Ана шундай фундаментал тад^и^отлардан бири академик Карим Шониёзовнинг вафотидан сунг 2001 йилда "ТПарк" нашриётида чоп этилган "Узбек хал^ининг шаклланиш жараёни" номли монографиясидир. Аммо бу мавзуда олий у^ув юртлари талабалари учун з^озиргача махсус дарслик ёки кулланма яратилма- ган. Р^улингиздаги асарда узбек хал^и этногенези ва этник тарихи буйича турли ^арашлар ва ёндашув- лар асосида ёзилган илмий ма^олалар, рисола ва монографияларнинг ^ис^ача таз^лили ва муаллиф- нинг ну^таи назари баён этилган. Ушбу асар тала- балар ва уз хал^ининг келиб чи^ишига ^изик,увчи китобхонлар учун ^улланма ролини уйнаши мумкин. Аммо К.Шониёзовнинг асари ушшг куп йиллик ил- _мий ижодининг натижаси сифатида академик таджик, услубида ёзилган. Шунингдек, асарда баъзи бир му- нозарали фикрлар ва мавз^ум иборалар з$ам мавжуд. Муаммо илмий таз^лилида туркий компонентга куп- poi$ эътибор ^аратилиб, узбек этногенезининг асосий компонентларидан, yi^ илдизидан бири булган маз^ал- лий асоси сояда долган. Унда муаммо ечимига ало^а- дор янгича ^арашлар ва ёндашувлар таз^лили з^исобга олинмаган. Шу боис, талабалар учун "Узбек халрнинг этногенези ва этник тарихи"ни у^ув кулланмаси сифа­тида тайёрладик.
^урматли китобхонлар ишга уз холис фикр-муло- з^азаларини билдирсалар, муаллиф бениз^оят миннат- дор булар эди.

  1. боб. УРТА ОСИЁ ХАЛЦЛАРИ ТАРИХИНИ ЯНГИЧА ДАВРЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ

Одамзод ва унинг жамият тарихи жуда ^адимий ва мураккабдир. У бир неча юз минг йилни уз ичига олади. Ана шу куп минг йиллик тарихий давр ичида инсоният ижтимоий, и^тисодий, сиёсий ва этнома- даний ривожланиш даражасига кура, ^атор тарихий бос^ичларни босиб утди. u
XX асрнинг 30-йилларида — Урта Осиё да з$али ар- хеологик изланишлар изга тушиб, кишилик жамияти тарихини даврлапггиришда археологик манбалардан фойдаланиш амалиёти шаклланмаган пайтда В.В.Бар­тольд ёзма манбалар асосида Урта Осиё хал!^лари тарихининг даврлапггириш тизимини ишлаб чивдан. Бунга кура, Урта Осиё хал^лари тарихи «Мусул- мончиликкача булган давр», «Мугулларгача булган давр», «Мутуллар даври» ва «Темурийлар даври» номлари билан даврлаштирилди1. Биро^, 30-йиллар- нинг урталарига келиб, В.В.Бартольднинг Урта Осиё хал1$лари тарихи ^а^идаги концепциясида ^а^и^ий тарихий жараёнлар уз аксини топа олмаганлиги маъ- лум булиб ^олди. Масалан, В.В.Бартольднинг "А^а- монийлар ва Искандар Зул^арнайн давридаги ижти­моий тузум нафа^ат милодий VII-VIII асрларда, балки араблар истилосидан кейинги бир неча асрлар даво- мида :^ам шундайлигича са^ланиб к,олаверган", деган fohch тарих ^ацицатига зид эди.
1936 йили Ленинградда (^озирги Санкт-Петер- бургда) СССР ФАсининг Моддий маданият тарихи институтида Урта Осиё халтари тарихи ва археоло- гиясига багишланган махсус йигилиш булиб утган. Йигилишда олимлар Урта Осиёнинг арабларгача бул­ган давр тарихини ёритишда ёзма манбаларнинг узи кифоя ^илмаслигини, бинобарин минта^ада археоло­гик тадаи^отлар куламини кенгайтириш керакли- гини ало^ида таъкидладилар1. Йигилишда В.В.Бар­тольднинг Урта Осиёда мусулмончиликка 1$адар давр тарихи з^а^идаги концепцияси атрофида куп ба^слар булди. Олимлар орасида В.В.Бартольднинг ю^орида зикр этилган "Урта Осиёда Ах.амонийлар ва Искан- дар Зул^арнайн давридаги ижтимоий тузум ыафа^ат милодий VII-VIII асрларда, балки араблар истилоси- дан кейинги бир неча асрлар давомида з$ам шундайли- гича са^ланиб ^олаверган" деган фикрига дадил карттш чщувчилар з$ам булди. Йигилишда академик
В.В.Струве К.адимги Шар^ материалларига асосланган з^олда, "Урта Осиёда мусулмончиликкача ^улдорлик жамияти булган", деган гояни олга сурди2. Кейинро^
В.В.Струвени С.П.Толстов ^атти^ з^имоя ^илиб чик,- ^ан3. Биро^, минта^ада мусулмончиликка ^адар ёзма манба материалларининг йутууиги з^амда археологик материалларнинг з^али етарли эмаслиги боис, купчилик йигилиш ^атнашчилари Урта Осиёда арабларгача ^ул- до рли к жамияти булганлигига шубз^а билдирдилар. Шундан сунг кишилик жамияти тарихини 5 та ижти- моий-и^тисодий фармацияларга булиб урганишга ути- либ бутун Урта Осиё з^удудлари буйлаб кенг куламли археологик тадк^щотлар утказишга киришилди.
Калимги Хоразмда С.П.Толстов ва Я.Р.Буломов, За- рафшон водийсида А. Ю.Якубовский ва В.А. Шишкин, "Эски Термиз"да М.Е.Массон, Еттисувда А.Н.Бернш- там, Фаргона водийсида Б.АЛатининлар иш олиб бор- дилар. Иккинчи Жаз^он уруши туфайли вак,тинчалик фаолиятини тухтатган археологик экспедициялар уруш- дан сунг уз ишларини нафак,ат тиклади, балки экспеди- цияларнинг илмий ишлар кулами янада кенгайди. Туп- ланган бой археологик ва антропологик материал туп- ламлари чоп этилди ва уларнинг тазушли асосида илмий монографиялар ва республика халь^лари тарихининг дастлабки нашрлари чща бошлади1.
1948 йили ФА Моддий маданият тарихи институ- тининг Ленинград булимида Урта Осиёда археологик тадкд^отлар олиб боришнинг исти^боллари белгиланди ва археологик материаллар асосида минта^а хал1ууари

кдлимги тарихини даврлаштириш масаласида махсус пленум ча^ирилди1. 1954 йилда эса Тошкентда Урта Осиё ва ^озотстон тарихининг советларгача булган тарихига баришланган илмий сессия утказилди, унда минта^а халкдари тарихини даврлаштириш масаласида эришилган icnryiyvap ва айрим камчиликлар куриб чи- ^илди. Ана шу илмий анжуманда ишлаб чш^илган давр­лаштириш принциплари асосида Узбекистан тарихи­нинг навбатдаги нашри майдонга келди2. Бунга кура, ушбу заминда кишилик жамиятининг таркиб топиши, шаклланиши, ицтисодий ва сиёсий ^амда этномаданий ривожланиши, юксалиш ва даврий инкдрозларини куза- тиб бориш хдмда муайян жамиятнинг ижтимоий тарки- би ва мулкка эгалик ^илиш тартибини аншушш давр- лаиггиришнинг асосий мезони ^ииб белгиланди. Ана шу принциплар асосида минта^а тарихини даврлашти- ришда шар^шунослик, археология, этнография, ант­ропология фани даргалари А.Ю.Якубовский, С.П.Толс- тов, К.В.Тревер, Л.В.Ошанин, Я.Р.Буломовлар илк ка длиррочдар булишган эди. Шундай ^илиб, шуролар даври тарих фанида кишилик жамияти тарихини бешта ижтимоий-и^тисодий формация (Ибтидоий жамоа тузуми, Р^улдорлик, Феодализм, Капитализм ва Социа­лизм) га булиб урганиш анъанага айланди3.
СССР парчаланиб, коммунистик гоя ва социализм системаси барбод булган бугунги кунда тарихга, жа- мият тараедиётининг ривожланиш ^онуниятларини урганишга объектив, ани^ ва бирламчи манбалар асосида ёндашишни ^аёт та^озо этмовда. Жамият­нинг ривожланиш ^онуниятларини бешта формация- га булиб урганиш эндиликда замон талабига тугри келмай 1^олди. Чунки Урта Осиё хал1у\ари тарихи мисо- лида олсак, ^улдорлик тузуми ало^ида ижтимоий- и^тисодий формация сифатида бизда булмаган. Социа- листик жамият эса тарих та^озо этмаган хаёлий бир уйдирма булиб чивди. Урта Осиё шароитида ана шу беш ижтимоий-и^тисодий формациянинг фа^ат учтасигина (ибтидоий жамоа тузуми, феодал жамияти ва капиталистах муносабатларнинг дастлабки бос- цичлари) юз берганлигини таъкидлаш мумкин. Совет даври жамияти эса давлат монополистик капитализ- ми шаклида ривожланди.
Эндиликда тарихни бундай даврлаштириш маъ- 1^ул топилмаётган экан, биз барпо этаётган демокра- тик жамият муста^иллик талаблари асосида тарихга янгича ёндошиш, тарихий жараённи объектив урга- ниб, бирламчи манбалар асосида тугри ёритишни талаб. ^илмовда. Кейинги йилларда тарихимизнинг айрим долзарб муаммоларини янгича к,арашлар^ асо­сида ёритишга киришган булишимизга ^арамай, Узбе- кистон тарихининг энг ^адимги даврларидан то з^озир- ги кунимизга кдлар булган жараёнини даврлаштириш масаласи з^озиргача узининг тули^ илмий ечимини топ- гани йук,. Тугри, баъзан илмий анжуманларда, олимлар орасидаги узаро баз^с ва суз^батларда тарихни даврлаш­тириш масаласида цивилизацион методни ^уллаш ма^- садга мувофи!^, деган роялар з$ам илгари сурилади. Ам- мо бу масалада з$ам з^али ани^ бир тухтамга келингани йук,. Дарво^и, тарихни цивилизацион метод асосида даврлаштириш асосида ^андай омиллар ётади?
Маълумки, инсоният тарихи доимо бир текисда ривожланмаган. Тарихда юз берган даврий маданий юксаклишлар цивилизациялар (тамаддунлар) тарихи- ни ташкил этади. Кишилик тарихи уз тара^иёт йу- лида 5 марта йирик цивилизацион (тамаддун) юкса- лишларини бошидан кечирди. Биринчи тамаддун даст- лаб, мил.авв. III минг йиликда Фурот ва Дажла, Нил ва Яинд дарёлари з^авзаларида юз берди. Шунинг учун у тарихга «Кадимги Шар^ тамаддуни» номи билан кирди. Унинг таъсир доираси мил.авв. 3 минг йиллик- нинг охирларида шимоли-шар^ий Хуросонга ва 2 минг йиллик бошларида Мовароунназфга ёйилди. Иккинчи жаз^он тамаддуни мил.авв. I минг йилликнинг уртала- рида Греция ва Римда юз берди. У тарихда «Антик давр тамаддуни» номи билан машз^ур. Македониялик Искандарнинг ^адимги Шарк^а томон з^арбий юриш- ларидан сунг бу тамаддуннинг таъсир доираси Урта Осиёга кириб келди ва «Осиё-Европа эллинизм тамад- дуни»нинг шаклланишига олиб келди1.
Учинчи та мал лун учоки Мовароунна^р ва Хуросон булиб, ушбу ^удудларда у милодий IX-XIII аср бош- ларида юз берди ва унинг таъсирида Европа уйгон- ди2. Туртинчи тамаддун XIV-XV асрларда Европа ва Осиёда юз берган уйгониш даври билан 6ofahi$3 ва ни^оят бешинчи тамаддун жамият ривожланиши- нинг барча жаб^аларини ^амраб олган XX аср тамад- дунидир. Тамаддунлар оралигида нотекис ривожла- нишлар, узо^ йиллар давом этган тургунликлар ва тез-тез даврий ин^ирозлар юз бериб турган. Демак, кишилик тарихи узлуксиз давом этган тамаддунлар тарихидангина иборат эмас. Шундай экан, тарихни даврлаштириш учун тарихий жараёнларни объектив акс эттирувчи омиллар асос ^илиб олинмоги керак.
Авваламбор, Узбекистан тарихи жах,он тарихи- нинг таркибий ^исмидир. Бу заминда юз берган та­рихий жараёнларни жах,он тарихидан ажратиб урга­ниш мумкин эмас. Улар уртасидаги узаро боглигушк жамият тарак^иёт ^онуниятларининг ма^сулидир. )^ар бир халц ер куррасининг ^айси минта^асида яшамасин, тараодиётнинг барча бос^ичларини у ёки бу даражада босиб утиши шарт. Аммо жамият ри- вожланиши ^амма ерда бирдай кечмаган. Жамият- нинг нотекис ривожланиш ^онунияти эса ^адимги замонларда купро^ минтацанинг табиий-географик ва экологик имкониятларига богли^ булган. Масалан, Кадимги Шаркни олайлик. Бу заминда кишилик та- маддуни бош^а минта^аларга нисбатан анча олдин ривожланган. Бу ерда минта^анинг табиий-геогра­фик шароити ва унинг экологик имкониятлари жами­ят тараадиётининг маданий-хужалик ва ижтимоий- сиёсий ривожланиш йулларини белгилаб берди, яъни Кадимги Шар^ ривожланишнинг "осиёча иш- лаб чи^ариш усули"дан усиб чикдан ^улдорлик шак- лидан борди. Демак, инсоният тарихини ^ар бир давр ва бос^ичларининг мазмун ва мо^ияти унинг ижтимоий ^амда и^тисодий ишлаб чи^ариш характе- ридан, ижтимоий, маданий, сиёсий ва мафкуравий ривожланиш з^олатидан келиб чи^ади. Гуёки ана шу принципдан келиб чи^иб, соби1$ совет даври тарих- шунослигида Урта Осиёда з^ам ^улдорлик ижтимоий- и^тисодий формацияси булган эди, деган хулосага келинди. Биро1$ Урта Осиё Кадимги Шарк, тамадду- нининг таркибий к,исми булишига к,арамай, бу ерда 1$улчилик Кадимги Шар^нинг Миср ва Месопотамия давлатларидагидек ривож топмаган. Чунки Урта Осиё шароитида дастлабки синфий жамиятнинг шаклланиш арафасида жамиятнинг асосий харакат- лантирувчи кучлари эркин де^^он жамоалари — кашоварзлар, озод ша^ар ^унармандлари — озодкор- лар ва савдо-соти^ жамоалари — гувакорлардан таш­кил топган. Бу она заминда ^улчилик патриархал оила жамоасининг кичик аъзолари сифатида намоён булади. Шунинг учун жамият з^аётида юз берадиган туб ижтимоий-и^тисодий узгаришлар, Урта Осиё тарихининг ривожланиш даражаси ва ана шу минта^а тарихи так,озо эттан з^олатдан келиб чш^иб, Урта Осиё, жумладан Узбекистон тарихини даврлаштириш мумкин.
У з^олда, Узбекистон тарихини даврлаштиришда куйидаги уч омил таклиф этилаётган янги даврий системанинг асосини ташкил этади:

  1. Хар бир даврда жамият и^тисодий асосини ^аракатлантирувчи кучлари кимлар эди?

  2. Мулкка эгалик килишнинг характери цандай булган?

  3. Жамият ижтимоий з^аётининг маънавий асоси­ни ^андай мафкура ташкил этган? ^

Ана шу уч омилга таянган з^олда, Урта Осиё тари­хи даврлаштирилса, унинг юраги, ажралмас тарки­бий ^исми з^исобланган Узбекистон тарихини 1$уйи- даги хронологик даврий тизимда куриш мумкин:

  1. Узбекистонда "Ибтидоий туда даври". Бу давр- нинг хронологик чегараси одамзоднинг Фергантроп- Неандертал аждодлари яшаган даври (мил.авв. 1 мил­лион-12 минг йилликлар) билан белгиланади. Бу даврда мулкчиликнинг з$еч бир шакли булмаган. Одамзод илк ибтидоий з^олатидан том маънодаги одам з^олатига утиш, фикрловчи одам булиб шаклланиш жараёнини боши- дан кечирган. Тошдан мез^нат ^уроллари ясаш ва улар ёрдамида ижтимоий мез^нат к,илиши билан бош^а жонзодлардан тубдан фар^ 1$илган. Аммо уларнинг мафкуравий дунёси тартибсиз «никозр> меъёрлари асо­сида ^урилган эди. Бу давр одамларида х,али жамоа булиб яшаш куникмалари шаклланмаган эди1.

  2. Узбекистонда «Ибтидоий урутчилик жамоаси ва мулк эгалигининг шаклланиш даври». Унинг хронологик чегараси — урут жамоаларининг таркиб топишидан (бундан 40 минг йил аввал) милодий III-IV асрларгача. Бу даврда жамият ик,тисодий х.аётининг ижтимоий таркиби дастлаб матриархат ypyF жамоалари анъана- лари ва сунг патриархат ypyF жамоаларининг эркин дез^он жамоа аъзолари — кашоварз, озодкор ва гувакор- лардан ташкил топган. Мулкка эгалик к,илиш дастлаб (матриархат даврида) ижтимоий характерда, сунг (пат­риархат даврида) эркин ишлаб чик,ариш жамоа аъзо- ларига теги шли хусусий мулк шаклланади. Жамият маф­куравий асосини дастлаб табиат з^одисаларига сипшиш: тотемистик, анимистик, сезфгарлик (матриархатда), оташпарасглик диний ^арашлар (матриархатда), сунг эса зардуштийлик ва буддавийлик, монийлик, насронийлик ва шаманизм ташкил этади.

  3. Узбекистонда «Илк урта асрлар даври». Унинг хро­нологик чегараси — милодий Ш-IV асрлардан то IX аср бошларигача булган даврни уз ичига олади. Бу даврда феодал мулкчиликнинг бадавлат де^онзодалар тимсо- лида шаклланиши ва ривожланиши, эркин деэдон жамоа аъзолар — кашоварзларни кадиварларга айла- ниш жараёнининг“жадал кечиши кузатилади. Мулкчи- ликда хусусий мулк, жамоа мулки, вагнзе мулки (зар­душтийлик ибодатхоналарига тегишли мулки) таркиб топали. Урта Осиёда туркий этник ^атламнинг ^алин- лашиши билан боглщ этномаданий жараёнлар жадал кечади. Давлатчиликнинг муз^им боск,ичларидан з^исоб- ланган маз^аллий з^окимиятчилик бу давр давлат тизи- мининг асосига айланади, ярим утро^, ярим кучманчи эфталийлар давлати ва турк хо^онлиги сиёсий ва з$ар- бий з^акимиятни ^улга тутган ^олда, маз^аллий бош^арув тизими асосларига путур етказмай caiyva6 ^олади, ни- з^оят, маз^аллий давлатчилик ^урилмалари негизида мар- казлашган феодал сомонийлар давлати асослари ярати- лади. Бу даврнинг мафкуравий асосида дастлаб (IV-VII асрлар) асосан зардупггийлик, ^исман насронийлик, монийлик ва буддавийлик ётади. Араб истилолаларидан сунг (VIII асрдан бошлаб) жамиятнинг маънавий, ахло^ий ва мафкуравий дунёсини ислом эъти^оди эгаллайди.

u 4. Урта Осиё, жумладан Узбекистон тарихининг «Урта асрлар даври». Унинг хронологик доираси — сомонийлар давлатини ташкил топишидан то XIX аср урталаригача булган даврни уз ичига олади. Бу даврда феодал муносабатларининг узил-кесил шаклланиши ва ривожланиши, юксакликларга кутарилиши ва низ^оят узаро ички ва таип^и феодал жангу жадаллар туфайли жамият и^тисодий ва сиёсий з^аётида тургунлик ва инк^розлар кузатилади, жамият ижтимоий таркибини асосан коранда-ижарачилар ва катта мулк эгалари ташкил этади, мулкка эгалик ^илишнинг хусусий ва ва^ф мулк тартиби мустаз^камланади, мулкчиликда давлат (амло^) ва “щто" (давлат олдидаги хизматлари учун подшолик томонидан инъом этиладиган) мулки шакллари пайдо булади ва мустаз^камланади, жамият маънавий з^аётининг мутло^ асосини ислом мафкураси ^амраб олади.

  1. Урта Осиё, жумладан Узбекистон тарихининг бешинчи даврини «Мустамлакачилик ва миллий уй- FOHHm даври» деб аташ мумкин. Унинг хронологик чегараси Чор Россияси боск,инидан то 1917 йил Октябрь тунтаришига ^адар булган даврни уз ичига олади. Бу даврда Россия капиталининг Урта Осиёга кириб келиши муносабати билан улкада капиталистик ишлаб чи^ариш муносабатлари шаклланиб боради, ишлаб чи^ариши- даги янги муносабатлар туфайли клерикал феодал тар- тиблари ва анъанавий хал^ з^унармандчилигининг заминига зил кетиб, жамият ижтимоий таркибида ёл- ланма мез^нат ресурслари ва маз^аллий буржуйлар з^амда миллат ва ватан тавдири тугрисида к,айгурувчи миллий зиёлилар таба^аси пайдо булади. Мулк эгалигининг хусусий, давлат, ва^ф мулки тартиби са^анади, маз^ал- лий аз^оли маънавий з^аётининг мафкураси сифатида ислом ортолдоксал йуналишида давом этади. Жалил - чилик тимсолида урта асрлар даври феодал бш^ш$ли- гидан чих^ишга интилиш, Барб дунёси билан ало^а 1$и- лиш, улар таъсирида авом хал^ни маърифатга тортиш х^аракатлари жонланади. Мамлакат ер ости ва ер усти бойлик за^ираларини шаклланиб келаётган маз^аллий ишбилармонлар ташаббусида капиталистик ишлаб чи^ариш йуналишига солиб юбориш фойдадан холи эмаслигига тушуниб етиш кузга ташлана боради.

  2. Узбекистон тарихининг олтинчи даври «Совет- лар даври» булиб, бу даврда жамият з^аётининг барча жабх,алари коммунистик мафкура гоялари асосида к;урилди, жамият ижтимоий таркиби ишчи ва девдон синфи з^амда уларнинг авангард отряди зиёлилар таба^асидан иборат булди. Мулкчиликнинг ижти­моий характери таъкидланса-да, амалда мулкчилик­нинг давлат монополистик капитализми з^укмронлик ^илган. Конституцияда дин эркинлиги ^айд ^илинса- да, амалий з^аётда атеистик дунё^араш жамият маънавий ва мафкуравий асосини ташкил этди.

  3. Узбекистон тарихининг еттинчи даври уз мазмун-моз^ияти билан «Миллий истиклол, демокра- тик давлат ва фу^аролик жамияти цуриш даври» деб аташни та^озо этади. Бу давр узбек хал^и ва давлатчилигининг янги са^ифаси, миллий бойликлар ва ишлаб чи^аришнинг барча жабз^алари буйича эришилган ютухушрнинг халк, манфаатига йуналти- рилган даври, миллий ^адриятларнинг ^айтадан тик- ланиш даври, дунё харитасида «Узбекистон Респуб- ликаси» деб аталувчи суверен давлатни жаз^он з^амжа- мияти ва жамоатчилиги томонидан тан олинган даври сифатида тарихга киради. Ижтимоий йуналтирилган сиёсат, майда ва урта хусусий мулк эгалиги жамият ижтимоий таркибининг мутла^ асосига айланиши, муста^иллик мафкураси ва уни жамият аъзолари то­монидан чут^ур идрок этилиши к;урилаётган з$ук,у^ий демократик ва фу^аролик жамияти мазмунини таш­кил этади. Узбекистон фуцаролари учун диний эркин- лик, диний багрикенглик нафа^ат ^онунда, балки амалий з^аётда з$ам уз аксини топади.

Ю^орида ^айд этиАган з^ар бир давр уз навбатида бир неча тарихий бос^ичлардан иборат булиб, улар з^а^идаги тегишли тафсилотлар з^амда уларнинг мазмун-моз^ияти тарих фанида з^озиргача амал ^илиб келаётган даврлаштириш принциплари билан ^иёсий урганиб чи^илди.

  1. боб. УРТА ОСИЁДА РИВОЖЛАНГАН УРТА АСРЛАРГАЧА ЮЗ БЕРГАН ТАРИХИЙ ЖАРАЁНЛАР

Совет даври тарихшунослигида ишлаб чи^илган даврлаштириш илмий концепциясига кура, одамзод- нинг пайдо булишидан дастлабки синфий жамият таркиб топгунга ^адар утган давр «Ибтидоий жамоа тузуми» номи билан юритилган. Бу даврда хусусий мулкчилик булмаган, мулк урут жамоалариники бу­либ, у ижтимоий характерга эга, деган тезис фанда з^укмрон эди. Аслида, «ибтидоий жамоа тузуми»нинг барча боск,ичларида мулк ижтимоий характерга эга эмас эди. Мулкнинг ижтимоий характери ибтидоий даврнинг фа^ат матриархат бос^ичига хосдир.
Жамиятнинг к,айси тузумга оид эканлигини анщ- лашда унинг ижтимоий таркиби ва иругисодий ишлаб чицариш характеридан келиб чи^иладиган булса, у х,олда «ибтидоий жамоа тузуми» уз хронологик доирасининг мазмун ва мохлятига тулрщ мос тушмас эди. Чунки бу даврда уч марта туб сифат узгаришлари юз берган.
Ю^орида таъкидлаганимиздек, одамзод биринчи бор ме^нат к,ила бошлаганидан то дастлабки ypyF жа­моалари булиб уюшишига ^адар «ибтидоий туда» дав- рини бошидан кечирди.1 Бу давр одамзоднинг уз шакл­ланиш бос^ичи булиб, бу даврда Зинжантроп, Пите­кантроп, Синантроп ва Неандерталь каби илк аждод- ларимиз табиатдан уз риз^-рузини термачилик ва йирик ^айвонларни ов к,илиш оркдли, улжа з^исобига яшаганлар. Кишилик тарихининг «Ибтидоий туда дав­ри» археологик даври ^адимги тош (палеолит) даври- нинг олдувей, шелл, ашель ва мустье бос^ичларига тугри келади. Бу даврда на ишлаб чи^ариш, на жамоат- чилик булган. Аслида, «ибтидоий уругчилик жамоаси даври» тарихи урут жамоаларининг ташкил топишидан, яъни она уруги жамоаси i^apop топган дамлардан бош- ланди.2 Бу давр инсоният тарихини археологик давр­лаштириш буйича ^адимги тош даврининг ю^ори палеолит боск,ичига тугри келади. Бу даврга келиб, одамзод туб маънодаги, з^амма жи^атдан мукаммал одам долита келади. Шунинг учун з$ам бу давр одамини «homo sapiens» одами, яъни aiywvn одам, деб юритилади. Бу даврга келиб кишилик тарихида ^атор ихтиролар юз берди: одамзоднинг илк жамоаси, жамиятнинг дастлаб- ки куртаги — матриархат, яъни она урути-уругчилик жамоаси таркиб топди; оналарга жамоа сардори, ypyF- ни давом эттирувчи илох, сифатида papain пайдо булади. Шунинг учун бу даврда биринчи бор оналарнинг сиймосини чизиш, з^айкалларини ясаш санъати кашф этилди; одамзод буюк музликлар эрий бошлаб, шимол- га чекиниши билан Fop ва унгурларда яшаш з^олатидан чикали, биринчи бор узига кулба куришни урганади ва айнан шу даврга келиб, инсониятнинг уч ир^и шаклланади. Демак, кишилик жамиятининг «ибтидоий урутчилик жамоаси» деб аталган тарихи бошланади.
Кишилик жамияти тарихининг бу даврини археоло- гик даврлаштириш тутри з$ал ^илинган. Бу мех,нат куролларининг ашёвий асоси ва уларнинг ишлаш тех- никасига кура, ю^ори палеолит, мезолит (урта тош даври), неолит (янги тош даври), энеолит (мис-тош дав­ри) , бронза ва илк темир даврларига булиб урганилди. Тарихийлик ну^таи назаридан эса бу даврни мат­риархат ва патриархатга булиб урганиш анъанага ай- ланди. Матриархатда мулк ижтимоий характерда, ypyF жамоасиники эди. Чунки жамоанинг иктисодий асо- сини узлаштирувчи хужалик ташкил этган. Ибтидоий аждодларимиз деэдончилик ва чорвачилик з^амда з$у- нармандчиликни кашф этишгач, жамоанинг иктисодий асосини ишлаб чик,арувчи хужалик ташкил этадиган булди, хусусий мулкчиликнинг келиб чик,ишига кенг имкониятлар яратилди. Энди оналарнинг жамоада тутган мав^еи секин-аста пасайиб, жамоага бар^арор, мумай даромад келтирувчи оталар бош булиб к,олди. «Ибтидоий уругдош жамоаси» заминида юз берган би­ринчи ижтимоий мез^нат та^симоти (дез^ончилик ва чорвачилик хужаликларининг ихтисослашуви) ва ун- дан кейин юз берган иккинчи ижтимоий мез^нат та^симоти (з^унармандчиликнинг дез^ончиликдан аж- раб чирши), ота урурининг (патриархатнинг) узил- кесил i^apop топишига олиб келди. Патриархатда мулк матриархатнинг ^атор ижтимоий з^ут^ут^ий нормала- рини caiymraH з^олда, хусусий эди. Аммо жамият з$али узил-кесил синфларга ажралмаган, жамият ижтимоий- и^тисодий асосини эркин жамоалар, майда мулк эга- лари ташкил этарди.
Ёзма маълумотларга кура, дез^он жамоаларида улар ‘‘кашоварз", з^унарманд жамоаларида "озодкор", савдогарлар орасида “гувакор" деб юритилди. Архео­логик материаллар ва уларнинг энг ^адимги ёзма манбалар билан ^иёсий таз^лили бронза ва илк темир даври жамоаларининг асосини ана шулар ташкил этган, деган хулосага олиб келади.
Ерга, чорвага ва ишлаб чи^ариш воситаларига хусусий эгаликнинг пайдо булиши кашоварзлар, озод- корлар ва гувакорлар орасида мулкий таба^аланиш юз беришига олиб келди. Бу жараён айни^са эркин дез^он жамоалари — кашоварзлар орасида антик давр- нинг охирларига келиб жадал кечди. Кашоварзларнинг бойиб кетган к,атлами бадавлат дез$к,онзодалар табак,а- сини ташкил этса, уларнинг ер мулкидан ажралган камбагал цисми кадиварлар табацасига айланди. Кади- варлар дездеонзодаларга ^арам корандаларга — ижара- чиларга айланди. Шундай з^олни з^унарманд ва савдо­гарлар орасида з^ам кузатиш мумкин эди.
Археологик материаллар тазушлига кура, чорвадорлар жамоасида йирик мулк эгалигининг пайдо булиши брон­за давридаё^ юз берган куринади. Чунки бронза даври чорвадорлари кенг тар^алган районлардан бири жану- бий Урол ва шимолий Ь^озогисгон чулларида урганилган Андронов маданиятининг Синташта мозор1$ургонларидан топилган ашёвий далиллар жамоа аъзоларини бадавлат чорвадор, аслзода з^арбийларга, камбагал авом чупон ва хизматкорларга булинишини так,озо этади1.
Кейинги йилларда Россия олимлари бунга катта эъти- бор бермовдалар. Чунки бу топилмалар туфайли орий ^абилалар дасглаб шаклланган минта^алар масаласига аншушклар киритилди. Синтаигга мозор^ургонларидан топилган хдрбий аристократия мозори, унта бир неча от ва енгил х,арбий араваларнинг кушиб кумилиши чорва- дорлар орасида мулкий табак,аланиш жадал кечаётга- нидан з^амда отдан транспорт воситаси сифатида фойда- ланишга утилганидан далолат берарди. Археологлар Син- ташта комплексининг йил санасини мил.авв. XVIII-XVI асрлар деб белгиламоедалар. Милавв. П минг йилликнинг иккинчи ярми давомида, археологик материаллар тазуш- лига кура, чорвадорлар жамоасида мулкий таба^аланиш янада чу^ур илдиз олади. Йилрчилик чорвачилик хужа- лигининг мух,им тарморига айланади. Натижада, куч­манчи чорвачилик хужалиги таркиб топади. Кучманчи чорвачиликнинг ташкил топиши чорвадорлар жамоа- ларида мулкий табак,аланишнинг жадал кечаётганли- гидан гуво^лик беради.
Таъкидл.аганимиздек, бу ижтимоий-и^тисодий туб узгаришлар де^ончилик ва з^унармандчилик жамоа- ларида анча кеч юз берди. Масалан, антик даврда дездеончилик минта^аларида ршло^ жамоаларининг ташкил топиш жараёнини жадал кечиши утрок, аз^оли з^аётида юз бераётган туб ижтимоий-и^тисодий узга- ришлардан далолат берарди. Бу з^ол дездеончилик мин- та^аларининг микровоз^алар тарихий топографиясида яхши кузатилади.
Сунгги антик даврдан (милодий II-IV асрлар) бош- ланган бу туб узгаришлар шу к,адар тез кечдики, ор- батда, бир томондан, Урта Осиёнинг з$ар бир дездеончи- лик вилоятларида (Сурдиёна, Марриёна, Тохаристон, Хоразм, Чоч, Фаргона ва бош^алар) унлаб мах,аллий з^окимликлар ташкил топиб, иккинчи ёвдан, уларнинг йириклашиш жараёни з^ам жадал кечди.
Ю^орида баён этилган тарихий жараён ва унинг тазушлидан келиб чикдб, Узбекистон тарихининг биз таклиф этаётган иккинчи даври "Ибтидоий урурчилик жамоаси ва мулк эгалигининг шаклланиш даври" уз мазмун ва моз^иятига кура, уч боа^ичга булинади: 1. Уруг- чилик жамоасининг матриархат бос^ичи. Унинг хроно­логик доираси к>1$ори палеолит, мезолит ва Узбекистон з^удудлари доирасида неолит даври; асосий хусусият- лари — мулкчилик ижтимоий характерга эга, узлаштирув- чи хужаликнинг з^укмронлиги; жамиятнинг мафкуравий асосини табиат х,одисаларига сириниш ва тотемисгик диний тасаввурлар ташкил этади; 2. Уругчилик жамоаси- нинг патриархат боск,ичи. Унинг хронологик доираси энеолит ва бронза даври; асосий хусусиятлари — ишлаб чик,арувчи хужаликнинг таркиб топиши, эркин дез^он жамоаларининг шаклланиши ва Буюк Турк чули (Арьянам Вайчах) чорвадорлари орасида хусусий мулк- чиликнинг илк бор пайдо булиши, жамиятнинг мафку­равий асосини табиат унсурларига топиниш, биринчи навбатда, оловга (^уёшга) сириниш шаклининг усту- ворлиги; 3. Уругчилик жамоасининг з^арбий демокра­тия бос^ичи. Унинг хронологик доираси —илк темир ва антик давр (мил.авв. VlII-милодий III-IV асрлар); жамиятнинг и^тисодий асосини эркин дездеон жамоа аъзолари ва ^ишло^ о^со^олларининг хусусий мулки з^амда умум жамоага тегишли мулк-чорва яйловлари ташкил этади. Жамиятнинг роявий асосида зардуш- тийлик, сезф-жодуга ишониш ва будддвийлик диний мафкураси ётади. Бу давр ик,тисодий-хужалик асосини тарихан таркиб топган этномаданий вилоятларда (CyF- диёна, Ба^трия, Хоразм, Чоч, Фаррона) суторма дез^он- чилик ва з^унармандчилик, даигг ва чулли минта^аларда чорвачилик ташкил этади.
Узбекистон тарихининг «илк урта асрлар даври» Мовароунназф ва Хоразмда бадавлат дездеонзодалар мулк эгалигининг шаклланиши ва маз^аллий з^оким- ликларининг з^укмронлик даври сифатида маълум.1 Бу даврда маз^аллий мулк эгалиги — дез^онзодаларнинг пайдо булиши ва улар асосида 1$ишло1$ з^окимликла- рининг таркиб топиш жараёни жадал кечади. Феодал муносабатлар шаклланиб боради. Унинг хронологик доираси — милодий V-IX аср урталаригача; асосий ху­сусиятлари: ерга, ишлаб чи^ариш воситаларига эгалик к.илиш узил-кесил хусусийлашади, жамият ижтимоий таркибини кашоварзлар —урта ва майда мулк эгалари, бадавлат дез^онзодалар — катта мулк эгалари феодал- лар ва уларга ^арам кадиварлар — ижарачи ^ушчилар ташкил этади, маз^аллий з^окимликлар тимсолида мар-

казлашган феодал давлат бош^друв тизимининг асос- лари яратилади, жамият асосан зардуштийлик ва буд- давийлик, ^исман монийлик, насронийлик ва шама­низм мафкураси асосида ^урилади. Араблар бос^ини- дан кейин эса, улар урнини секин-аста ислом мафку­раси эгаллайди. Зардуштий ибодатхоналарига тегишли «варнзе» мулки ислом масжид ва мадрасалари мулкига айланади. Мулкчиликнинг савдо ва хунармандчилик- даги табакдвий шакллари кузатилади. Жамиятнинг ижтимоий таркибини катта мулкдорлар, урта ва майда мулк эгалари, зироатчи кадиварлардан тапщари, ма- ^аллий ^окимликларнинг мудофаа таянчи — ёлланма чокарлар ва ^исман ^уллар х,ам ташкил этади. Агар Мовароун назф антик дунёсининг дастлабки бош^арув тизими ^ишло^ ^окимликлари асосида ^урилган булса, феодал муносабатларининг шаклланиш даврига кел- ганда, кечаги ^ишло^ х,окимликлари бугунга келиб, туман, яъни рустак х.окимликларига айланди.
Узбекистоннинг жанубида Шеробод ва Сурхондарё х,авзаларида, Сангардак ва Хужаипок этакларида, шимо- лий Тохаристонда илк урта асрларда Термизшоз^лар, Чагониён ва Гуфтан (Шеробод во^аси) з^окимликлари ташкил топди. Булар орасида Чагониён йирик з^окимлик булиб, унинг маз^аллий сулолавий хукмдорлари уз ном- ларидан мис ва кумуш тангларни зарб этиш ^удратига эга эдилар1. Чагониён з^окимлигидан Самарканд з^укм- дори Вархуман з^узурига элчилар юборилган2. Маз^аллий з^окимликлар номидан зарб этилган тангалар биринчи бор шимолий Тохаристонда, ани^роги Чагониёнда милодий V асрдан чи^а бошлаган. Бу мис тангаларнинг олд томонида маз^аллий з^укмдорнинг портрета, ор^а томонида эса лангарсимон тамга чекилган эди. V асрнинг охири ва VI аср бошларидан эса сосонийлар подшоси Феруз тангаларига та1ушд ^илиб кумуш тангалар чща- рилди. VI асрнинг иккинчи ярмидан Хусрав драхма- ларига та1ушд к,илинган Чагониён икшидларининг ку­муш тангалари зарб этила бошлади. VII асрнинг иккин­чи ярмидан эса шимолий Тохаристонда маз^аллий феодал з^окимликлари тангалари ^аторида араб дирхам ва фелслари муомалада эди. VIII аср охирига келиб То^а- ристонда маз^аллий з^окимликларга араблар томонидан бардам берилди.
Кези келганда таъкидлаш зарурки, агар з^укмдор металлдан пул зарб эта бопхласа, демак, бу давлатнинг таркиб топганлигидан нишона. Пул (танга) утмишда дав­лат рамзлари — герб, байро^ (туг) ва унинг мадаияси булганлигидан нишона. Мис танга ички бозор муомала- сининг эквиваленти. Агар хукмдор кумуш танга зарб этишга жазм этса, демак, бу унинг и^тисодий ^удратли, муста19ил давлат сифатида сиёсат олиб борганлигидан нишона. Бронза ва илк темир даври археологик ёдгор- ликларидан топилган музфлар эса туб маънодаги давлат ташкил топганлигидан дарак бермайди. Бу кадимля ^абила етакчисининг, диний раз^намосининг, з^арбий ва дунёвий сардори (эронийча — кавийси, туркийча — жаб- Fycn) ва к,ишло^ жамоаси бошликларининг з^укмдор- лик —сардорлик ("Авесто"да нманапатийларнинг вис- патийлик) белгиси булган. Шунинг учун уларда фак,ат ypyF з^амда ^абила тотемлари уз аксини топтан ва улар уз навбатида протодавлат белгиси, давлатчиликнинг куртаклари таркиб топганлигидан, утро^ аз^олининг ижтимоий-и^тисодий ва маданий салоз^ияти асосида маз^аллий илк давлатчалар шаклланиб бораётганли- тидан гувоз^лик беради. Тангаларда эса, албатта, з^укмдор сиймоси, ёзув ва тегишли маъбудлар симво- ликаси уз аксини топади.
Cyi-диёна Узбекистоннинг марказий цисмида жой- лашган булиб, унинг з^удудида илк урта асрларда учта муста^ил тарихан таркиб топган йирик вилоят з^оким- ликлари шаклланган. Панжикентдан то Карманагача булган туманлар Марказий Сурдин ташкил этиб, унинг бош шазфи Самарканд з^исобланган. Зарафшон воз^а- сининг Карманадан Барбда жойлашган туманлари Барбий Сугдни ташкил этган. Унинг бош шазфи Бухоро булган. ^апп^адарё з^авзасида таркиб топган туманлар Жанубий Сугд ерларини ташкил этган. Жанубий Сугднинг ю^ори ^аш^адарё туманлари — Кеш вилояти, *>уйи Капп^адарё туманлари эса Нахшоб вилояти деб юритилган. Вилоят з^окимликлари тепасида турган з^укмдорлар Бухоро зонасида худотлар, Самарканд ва Каш^адарёда ихшиддар деб аталган. Илк урта асрлар-
нинг дастлабки бос^ичида х,ар бир вилоят доирасида бир неча рустак худодликлари, ихншд ва ихрид з^оким- ликларига булинган. Бу маз^аллий х.°кимликларнинг майдалари и^тисодий ва сиёсий т^удратлилари томони­дан аста-секин тинчлик ёки зурлик ор^али, тарих та^озосига кура, уз таъсир доирасига олиниб, йирик- лашиб борган. Масалан, Барбий Сугдда Бухорху- додл.ардан таш^ари, Варданхудот, Варахшахудотлар булганлиги маълум. Кейинчалик улар бирлашиб, араб- лар бос^ини арафасида Барбий Сугд ягона Бухор- худотлигига айланган. Шундай з<,олатни марказий ва жанубий Сугд ерларида х,ам кузатиш мумкин.
Сутдиёна худудн тарихан таркиб топган рустак- ларга булинган. Аслида рустак туман ми^ёсидаги ма- з^аллий з^окимликларнинг узгинаси эди. Масалан, Fap- бий Сугд ерларини 22 та рустаклардан ташкил топган- лиги маълум.1 Уларнинг 15 таси Бухоро воз^асиннг мудофаа девори ичида, 7 таси эса вох,а девори танн$а- рисида жойлашган. Уларнинг номлари ёзма манба- ларда сугдийча булиб, Тавовис, $уйи Харкана, Хит- фар, 1^охуштувон, Ю^ори Самжон ва Куйи Самжон, Ю^ори Фаравиз ва Куйи Фаравиз, Зар, Фаргидат, Пай- кент, Фароб ва боттткд номларда бизгача етиб келган. Масалан, Марказий Сугдда, улар VII аср урталарида

  1. та булган. Бу хавда нафа^ат ёзма манбаларда, балки калим ги Афросиёб деворий суратларида з^ам тегишли маълумотлар бор, яъни Самарканд ихттгиди Вархуманни ^утлаб турли мамлакатлардан келган элчиларни ^абул маросимига багишланган шоз^она сарой деворида, унинг тазсгиравонда ултирган з^олати ранг-баранг чизгиларда акс этгирилган. Вархуман атрофида унинг я^инлари, унга тобе 11 та рустак ихшид ва ихридлари ва уларнинг туглари (байро^лари) тасвири з$ам чизилган. Бир т^атор 1$илиб,гик териб куйилган 11 байрок, дасталари щзил лента билан бир-бирларига рамзий боклаб куйилган. Ушбу манзара Марказий Сугдда 11 та ихшид ва ихрид- ликлар булганлиги ва уларнинг Самарканд ихттгиди (под- шоси) Вархуман бошчилигида "Сугд давлат конфеде­рациям" тузилганлигидан далолат беради.

Ю^орида таъкидлаганимиздек, товар-пул муноса- батлари мамлакат и^тисодий з^аётида жуда муз^им урин тутган. СуБДиёна юнонлар таъсиридан салавкилар дав- ридаё^ ^утулиб, муста^ил тара^иёт йулига тушиб ол- ган эди. Маз^аллий з^окимликлар юнон тангаларига та^- лид р^илиб, уз тангаларини чик,арганлар. Мил.авв. I аср- да Суглдя топилган тангалар анализига кура, Зарафшон воз^асининг камида 3 та давлат конфедерацияси булган куринади. Масалан, Самарканд Сугдининг маз^аллий з^окимликлари Антиох I тангаларига та1ушд ^илиб, узо^ йиллар мис тангалар зарб этишда давом этади. Бухоро- ликлар эса Юнон-Ба^трия подшоларидан Евтидем тетрадрахмасига та1ушдан пул чи^арган. Кдш^адарё маз^аллий з^окимликлари эса Александр сурати солин- ган салавкий тангаларига та^лид этиб, танга зарб этадилар. Милодий эранинг бошларидан Сутдиёнада Сутд маз^аллий з^укмдорларининг номлари битилган тангалар зарб этила бошлайди. Биро^, улардаги ёзув ва маз^аллий з^окимларнинг суратлари сифатсиз ва техник жиз^атдан ну^сонли булганлигидан улардаги бирон-бир з^укмдор номини aHHiyvaui мумкин бул- мади. Милодий III асргача Сугд шаз^ар з^аётида ^ан- дайдир и^тисодий таназзул булган куринади. Фа^ат

  1. аср охири ва IV аср бошларидагина Ипак йули билан 6ofahi^ и^тисодий юксалишлар Сутд з^аётида юз беради. Бу з^авда биринчи бор Дунхуандан топил­ган жужжат — "Сутд эски ёзувилари" гувоз<лик бера­ди. Илк урта асрларда Сугднинг савдо шазфи номи билан донг чи^арган Пайкент шазфининг и^тисодий ^удрати араб тарихчиси Табарийни лол ^олдирган. Унинг ёзишича "Пайкентда араблар томонидан шун- чалар куп олтин ва кумуш идишлар таландики, улар­нинг куплигидан саногига ета олмайсан, киши"1. Бун­дай юксакликни IV асрнинг охирларида бутун Сугд буйлаб кузатиш мумкин эди. V асрдан бошлаб мус- та^ил Сугд з^окимликлари суратлари битилган танга­лар зарб этила бошлайди. VII асрга келиб Сугд маз^ал- лий з^окимликларининг кумуш тангалари жаз^он савдо- сида уз урнига эга эди. Сугдиёна шундай юксаклик- ларга эришишига ^арамай, мамлакатда илк урта

асрлар давомида ягона подшолик (марказий хокимият) булмаган. Бундай ^окимиятнинг таркиб топишига дастлаб хиёнийлар ва кидарийларнинг бу заминга кириб келиши халак,ит берган куринади. Сугдиёна

  1. аср бошларидан эфталийлар таркибида, 563 йил- дан эса Турк хо^онлиги 1$ул остига утди. Гарчи улар ма^аллий ^окимликлар бош^арув тизимига аралаш- маган холда, улардан катта-катта улпон (соли^) олиш билан кифояланиш сиёсатини юритсалар-да, амалда марказлашган давлат барпо булишидан манфаатдор эмас эдилар. Чунки улар Урта Осиё этнома-даний майдонида рудратли янги сиёсий кучнинг пайдо були- шини истамас эдилар. Шу боис, сугд мах;аллий аслзо- даларининг бой тажрибаларидан уз ма^садлари йу- лида фойдаланиш учун эфталий ва турк хо^онлари уларни давлат бопщарув хизматларига фаол тортишни афзал курадилар. Бироц, VIII аср бошларидан Сугдиёна хал^и бошига узга этник ва дин вакиллари бостириб келди. Улар эфталий ва турк хо^онларидан фар1уш ула­ров, янгича бошцарув тизимини ишлаб чиздилар. Икки орада кучлар тенг булмаган жанглар бошланиб кетди. Умумий душманга ^арши кучлар здрбий иттифо^ши тузишга интилиш з^ар доим ^ам кутган натижани бе- равермади. Ни^оят VIII аср охирларигача давом этган 1$атги1$ жанглар ва *узголонлардан сунг, боср^инчилар ма^аллий аслзодалар орасидан таянч топиб, нафа^ат бутун Сугдиёна, балки Мовароунназф ва Хуросонда з$ам уз хукмронлигини урнатишга эришдилар.

Сугддан шарвда Сирдарё ^авзасида илк урта аср­лар даври Уструшона вилояти жойлашган. Унинг Fap- бий ^исмини Узбекистоннинг Жиззах ва Сирдарё вилоятлари ташкил этади. Унинг шар^ий цисми — Хужанд вилояти эса ^озирги кунда Тожикистон та- сарруфида. Илк урта асрлар Уструшонаси 18 та ту- мандан ташкил топган. Истахрий маълумотига кура, улар Куркет, Газак, Вагкет, Сабат, Зомин, Дизак, Бунжикат, Харакана, Фекнан, Фагкат, Минк, Асба- никат, Бискар, Бангам, Вакр, Шагар, Бургар, Буттам каби рустаклар булиб, улар тепасида турган хукмдор- лар афшинлар деб аталган1. Биринчи бор Уструшона номи илк урта аср Хитой манбаларида учрайди. (Шу- айдушана, Судуйшана, Судушина). Бунга кура, Ус- трушона IV-V асрлардаёц муста^ил з^окимлик сифа- тида тилга олинади. Унинг ёш, ташаббускор з^укм- дори VIII аср бошларида Самарканд ихшидининг эл- чилари билан уз элчисини Хитойга юборади. Араб географларининг хабарига Караганда, Уструшона- нинг бош шазфи Бунжикат (з^озирги Шазфистон) бул­ган. Археологик тад^и^отлар буни тули^ тасди^- лайди1. Шазфи сто ндан топилган кумуш тангаларга кура, Уструшонани дастлаб Чирдмиш, Сатачари, Ра- ханч каби маз^аллий афшинлар бошцарган. VIII аср биринчи чорагидан Уструшонани туркий сулола ва- киллари боыщара бошлаган. Дарз^аци^ат, араб та- рихчиси Истахрий 737-йил во^еалари муносабати билан Уструшона афшини турк Харабута эканлигини эслайди (чунки уша кезларда ма^аллий з^укмдорлар турклар билан бирга арабларга ^арши з^арбий итти- фок; тузган эдилар). Ундан сунг я^ин 60 йил Устру­шона афшинлигини турк Ханахара эгаллайди. У машз^ур халифа Маъмун ибн Хорун хизматида булиб, Иро^ ва Мисрда кутарилган кузголонларни бости- ришда ^атнашган.2
Уструшонадан шимоли-шарада, Сирдараёнинг ю^ори з^авзасида гузал Фрагана (Фаргона водийси) жойлашган. У )^еродотнинг «Тарих» асарида «пари- канийлар юрти» номи остида эслаб утилади.3 Фарго­на сузи сугд манбаларида «Фраганик» шаклида ёзи- либ, «тоглар орасидаги водий, атрофи берк сойлик» маъносини англатади1. Хитой манбаларида «Дайюан, яъни Даван» деб аталган. Дайюан з^ам «тоглар ораси­даги водий» маъносини беради2. «Париканийлар юр­ти» паз^лавий манбаларида «Паркан давлати» сифатида тилга олинади3. Кадимги Фаргона з^а^идаги муфассал маълумотларни биз Хитой манбаларида учратамиз. Бу маълумотлар хитойликларнинг машз^ур «24 тарихи »нинг 1-2 жилди, яъни Сима Цяннинг «Тарихий хотиралар» ва Бан Гунинг «Биринчи Хан сулоласи тарихи» асарида берилган. Бу икки асар Н.Я.Бичурин таржимаси асосида бизгача етиб келган. Аммо «24 тарих»нинг Марказий Осиёга теги шли купгина боблари Н.Я.Бичурин таржима- сига киритилмаган1. Ана шу «24 тарих»нинг I-III жидлда- ридаги Марказий Осиёга тегишли ^исмлари 1987 йилдан бошлаб уйгур тилига таржима филина бошлади. Нати- жада, Фаргона-Хитой муносабатларига дойр янги маъ­лумотлар олиш имконияти тугалди. Масалан, Фаргона- Хитой муносабатларига оид маълумотлар «Тарихий хо- тиралар»даги «Хан Уди тазкираси», «Фаргона тазки- раси», «Хуннлар тазкираси» ва «Ханнома»даги «Хан Удининг таржимаи з^оли», «Барбий юрт (i^yp^op) таз­кираси», «5^уннлар з^а^ида к.исса», «Хан Вэнди тазки­раси», Чжан Цзян, Ли Гуангли таржимаи з$оли», «Нагма нова тазкираси», Беш аносир (модда ёкй жисм) тазки­раси» каби бобларда берилади4. Буларнинг купчилиги ю^орида таъкидлаганимиздек, Н.Я.Бичурин таржима- сига киритилмаган. Шунинг учун Кадимги Фаргона (Даван) давлати ва унинг Хитой билан булган ало^алари яхши урганилмаган.
Кадимги Фаргонага нисбатан Хитой манбаларида Даван давлати з^а^идаги маълумотлар охирги марта милодий III асрда учратилади. 436 йилда император Вей элчиси Дунь Ваньнинг гарбга сафари муносабати билан ^адимги Фаргона «Полона» номи1 билан соби^ Даван урнида ишлатилган. КЭД1™™ Фаргона яна бир Хитой манбаси «Бей-ши»да (VII аср) «Бохан», «Фей- хан» номлари билан тилга олинади2. «Бей-ши»да Фей- ханда «з^укмдор тахти олтин куч^ор ^иёфасида» ишлан- ган дейилади3. Боинга бир Хитой манбаси «Тан-шу»да (X аср) Кздимги Фаргонани «IV асрдан бошлаб то з$оки- мият тепасига турклар келганига ^адар бир сулола бош^арган» дейилади4. 630 йили Урта Осиё ор^али ^индистонга сафарга отланган Хитой элчиси Сюан Цзан собщ Даванда мамлакат ягона хукмдор тасарру- фида эмас, у ерда майда махаллий хукмдорлар купли- гини таъкидлайди5.
Махаллий ёзма манбаларда то VIII асргача Фаррона мулки харда хеч бир маълумот учрамаиди. Араблар босрни муносабати билан Панжикент хокими ва бир ва^тнинг узида Самарканд подшоси Диваштич араб- ларга *>арши махаллий хокимликлаРнинг бирлашган Харбий итгифорни тузиш ташаббуси билан чивдан. У уз ишончли кишисини Чоч тудуни, Турк хорони ва Фаррона мулки хукмдорига тегишли хатлар билан улар Хузурига юборган. Ана шу элчилик хатларининг Фар- FOHa ихшидлигига тегишли номасида Фаргона номи сугдча «Фраганик» шаклида берилган. Илк урта аср- ларда Фаррона мулкининг Фраганик ихшидлиги номи остида юритилишини араб тарихчилари хам тасди^- лайди. Араб тарихчиари Яцут ва Кудамоларнинг хабар беришига Караганда, илк урта асрларда нафа^ат Фар­рона мулки, балки унинг бош шахри хам Фраганик деб аталган. Ибн Хордатбехнинг «Иуллар ва подшо- ликлар харда китоб» асарида халифаликнинг шаррй вилоятларида карвон йуллари ^айси шахарлар ор^али утгани, улар орасидаги масофалар берилган. Шу ман- бада «Самарханддан Фраганиккача (бу ерда у цадимги Фаргонанинг бош шахрини кузда тутади) 53 фарсах (1 фарсах 6-8 км га тенг), Баб (Поп)дан Фраганиккача 4 фарсах»1 дейилган. Дархар^ат, Ибн Хордатбех асарида курсатилган Попдан кейинги 4 фарсах масо- фада жойлашган шахар пункта аслида Ахсикент булиб, сурдий манбаларда арабларга ^адимий номи Фраганик сифатида маълум булган.2 Биз келтарган кейинги икки манба (Диваштич ва Ибн Хордатбех) маълумотларига кура, VII асрнинг иккинчи ярми ва VIII аср бошларида Фаррона водийсининг майда махаллий хокимликлари Фраганик хокимлиги хул остида бирлашиб, ягона Фар­рона мулкига айланган куринади. Бу холат археологик материаллар мисолида яхши кузатилади. Масалан, i$a- димги Фаргонанинг Ьфрадарё з^авзасида олиб борилган археологик дала тад^и^от натижалари бу масалага ой- динлик киритиши мумкин. Археолог Б.Абдулгозиева- нинг тадкдоотларига кура, мазкур маскан антик ва илк урта асрлар даврида бир неча микровоз^алардан таркиб топган 11 та ирригацион районларни ташкил этган. Уларда антик даврга оид (мил.авв. II-I асрлардан то ми­лодий Ш асргача) 247 та ёдгорлик (эркин девдон хужа- ликларининг ^ишлмууари) булса, илк урта асрларга ке­либ (милодий III-V1I асрлар), уларнинг сони 166 тага ту- шиб долган3. Демак, щппло^ жамоалари ичида мулкий таба^аланиш жадал кечган, мулк эгалари — кашоварз- ларнинг бир к^сми мулксиз кадиварларга, улар х;исо- бига бойиб бораётган кашоварзларнинг бадавлат 1$исми дездоэнзодалар — мулкдор феодалларга айлана борган.
Корадарё з^авзаси ёдгорликларининг тарихий топо- графиясига кура, воз^а ёдгорликларини уч категорияга, яъни шаз^арлар, щшло^ з^окимларининг ^асрлари ва копилок; жамоалари объекгларига ажратилганда, ^уйи- даги з^олатни кузатиш мумкин булди: К0РаАарё з^авза- сида олиб борилган археологик тад^и^от натижаларига кура, антик даврда ^ишло^ жамоаси масканлари купчи- ликни ташкил этган булса, илк урта асрларда шаз^ар з^окимликларининг ^асрлари купайган. Демак, илк урта асрларга келиб, мулкий табацаланиш бадавлат дездеон- зодалар фойдасига ишлаётганлиги кузатилади. Хар бир ирригацион районда, унинг шугисодий ва сиёсий мар- кази сифатида шаз^ар типидаги ёдгорлик ^айд ^илинади, микровоз^аларда эса уларнинг бош ^ароргоз^и — ^ишлоц з^окимларининг ^асрлари булган.
Шундай 1$илиб, илк урта асрларга келиб ^орадарё з^авзасининг з$ар бир ирригацион райони доирасида туман з^окимликлари, микровоз^алар базасида 5^шло^ з^оким- ликлари, умуман ^адимги Фаргонанинг йирик шаз^арлари базасида эса шаз^ар-давлатлар ташкил топган. ^орадарё з^авзасида археологик материаллар асосида кузатилган бу тарихий жараён нафа^ат Фаргона мулкига, балки Урта Осиёнинг дездончилик маданияти ривож топган
барча вилоятларига хос булиб, узбек давлатчилигининг махаллий илдизлари айнан ана шуларга бориб та^алади.
Кддимги Фаргонадан шимолда жойлашган тарихий- маданий улка Чоч воз^аси булиб, бу улкада з$ам илк урта асрларда худди шу тарихий манзара кузатилади. Чоч атамаси кддимги ёзма манбаларда мил.авв. I минг йилликнинг 2-ярмидан бошлаб учрайди. Унга 1$адар бу улкада жуда ^адимдан "Авесто" турлари ва ^адимги форсий тилдаги ^оятош битикларига кура, кучманчи саклар яшаган. Фанда саклар Андронов маданияти цабилаларининг бевосита авлодлари эди, деган фикр з^укмронлик рлади.
“Тарих отаси" номи билан машз^ур ^еродотнинг ёзи- шича, саклар скифларнинг узгинаси булиб, "форслар барча скифларни саклар деб атаганлар1". Сакларнинг Яксарт орти уруБ-аймотууарини суЕдийлардан Яксарт (Сирдарё) ажратиб турган2. Сак конфедерацияси таркибини асианлар, пасианлар, тохарлар, сакаравака ^абилалари ташкил этган1. Антик давр муаллифлардан Демодамнинг (мил.авв. III аср) маълумотларига кура, бу итгифо!^ таркибида сак номли ^абила з^ам булиб, у Яксартнинг чоп соз^илида форсларга ярн яшаган. "Ма- з$абз$орат"да саклар ва тохарлар билан бир ^аторда кан- ки ^абилалари з$ам эслатилади. Мил.авв. I минг йиллик урталаридан сак ва канки ^абилаларининг бир рсми утроклдтттд бошлайдилар ва улар секин-аста сувдийзабон чочликларга айланиб, му^им з$аёт тарзига утадилар. Сакларнинг кучманчи чорвадор рсми эса анъанавий з^аёт тарзини давом эттириб, туркий дунёнинг кенг депггларида кучиб яшайдилар. Бу з^авда Александр Македонский юришларининг тарихчилари з^ам гувозушк беради, яъни Яксарт чул-дашг минта^алари билан дез^ончилик район- лари уртасидаги чегара булган, унинг унг соз^илида саклар, чап соз^илида эса сугдийлар жойлашиб, сугдийларнинг шаз^арлари з^ам булган, деб ёзадилар2.
,,Авесто"да номи зикр этилган тур ^абилаларининг сиёсий ва диний маркази, ^ароргоз^и Каш$а дастлаб

С.П.Толстов томонидан "^адимги Хоразмдир", деган роя олга сурилди. Лекин Чочда олиб борилган сунгги археологик тадаицотлар Кан^а ^адимги Хоразм эмас, балки ^адимги Чоч эканлигини исботлади. У Тошкент вилоятининг Овдуррон туманига жойлашган Чочнинг бош шазфи ^адимги Ь^ан^а шаз^ар харобаси эканлиги маълум булди1.
Хитой манбаларида Кангуй номи мил.авв. II асрдан маълум. Унгача Сирдарёнинг урта з^авзаларида, айнан Тошкент вилоятининг жануби-гарбида канки ^абила- лари яшаганлиги з^авдда тарихий манбаларда етарлича маълумотлар учрайди. Мил.авв. II асрда бу улкага з^унн- лар кириб келди. Бу минта^а турли тилларда сузлашув- чи ^абилаларнинг цоришув ва узаро ало^а майдонига айланди.
Кангуй мил.авв. III аср урталарида Юнон-Ба^трия давлатига нисбатан оппозицияда турган сиёсий-з^арбий куч сифатида Сирдарёнинг урта з^авзасида ташкил топа- ди ва ёзма манбаларга кура, дастлаб юечжи ва з^унн- ларнинг таъсирида булган. Мил. авв. П асрдан бошлаб Кангуй жанговар туркий этник кучлар з^исобига сиёсий ва з^арбий жиз^атдан ^удратли давлатга айланади ва Хитойга нисбатан му ставил сиёсат юрита бошлайди. Бу з^аеда элчи Чжан Цян уз з^укмдорига юборган з^исо- ботида "Кангуй ута магрур ва ^упол, элчиларни цабул щлиш чогида буюк Хитой вакилини усундан кейин ущазиб ^уйди", деб ёзади. '
Мил.авв. II асрдан бошлаб, Кангуй теварак-атроф ^абилалари, жумладан Янцайни (Аланлар) з$ам уз таъсир доирасига олади2. Хитой манбаларига кура, Кангуй кучманчилар бош^арувидаги подшолик булиб, унинг таркибига кирган Янцай аз^олиси "лойдевор уйларда яшайди3". Кангуйни пойтахти Битян канкиларнинг азал- дан яшаб келган макони булса-да, Кангуй з^укмдори бу шаз^арда доимо яшамаган, унинг ёзги ^ароргоз^и з^ам булган, дейилади. Мутахассислар мана шу хабарга асос- ланиб, "Кантуй ярим кучманчи, ярим утро^ характери- даги давлат булган ва унинг ^ароргоз^и зуш давлат характеридан келиб чирб узгариб турган1", деган ху- лосага келадилар. "Авесго"даги 1^анрха билан хитойча Кангуй атамаларининг ухшашлигини з^исобга олганда, Кангуйни уиптки ^ароргоз^и Битян Тошкент вилоятининг Сирдарё ярнида жойлашган ^адимги Канка шаз^ар ха- робаси булиб чи^ади. Кангуй давлатининг асоси айнан мана шу жойдан бошланган. Демак, канки ^абилалари унинг асосчиларидан бири булгани эз^шмолдан узо^ эмас.
Саклар еггакчилигидаги антик давр Кангуй давлати ^абилаларининг ижтимоий-ш^гисодий ва этномаданий иттифор асосида милодий эранинг бошларида (тазсминан П-Ш асрларда) икки тилда сузлашувчи i^aHFap халр таш­кил тппдли2 Аммо милодий V аср ургаларида I^aHF давла­тининг емирилиши билан унинг таркибидаги элат ва 1$а- билалар тар^алиб кетди, янги сиёсий уюшмалар ва этник бирликлар вужудга келади3. ^
Археологик тадк,и^отлар тазушлига кура, мил.авв. П-милодий V асрларда Тошкент воз^асида шаз^ар мада- нияти жадал ривожланади. Бу даврда воз^ада 13 пунктда шаз^ар з^аётининг гуллаб-яшнаши кузатилади4. Уларнинг таркиб топиши }^овунчи маданиятининг ривожланиш боа^ичлари билан борлш$ булиб, этномаданиятда туркии жило кучли эди. Бу давр шаз^арлари Тошкент воз^асининг жануби-рарбий рсмини эгаллаган эдилар. Уларнинг энг йириклари 1^анка, Кавардан, Кулота, Киндиктепа, Ковун- чи тепа, Банокат ва бопщалар булиб, уларда шаз^ар з^аёти нафа^ат илк урта асрларда, балки ривожланган урта асрларда з^ам давом этади.
Урта Осиё илк урта асрлар даври шаз^арларининг ривожланиши масаласида фанда икки хил фикр шакл- ланган. Биринчиси С.П.Толстовга тегишли булиб, у илк урта аср шаз^арларида умумий кризис з^олати кузати­лади, дездеонзодалар ^асрлари ва з^укмдорлар мазрсама- сини з^исобга олмаганда, з^унармандчилик тармотууари-

нинг ривожи, шаз^ар 1$урилиши ва уларни ободонлаш- тириш ишлари бушашиб кетган1, дейди. Иккинчи i^a- раш А М. Белиницскийга тегишли булиб, у Самарканд ва Марв каби йирик ша^арлардан тапщари, купгина ша^арларнинг майдони ^ис^аради, аммо бу даврда шаз^ар типидаги аз^оли пунктлари фав^улодда купаяди2, деган хулосага келади. Хуш, бу даврда Тошкент воз^асида ша- з^арлар з^аёти билан боглш^ нималар юз берди?
Авваламбор, Тошкент воз^аси эфталийлар давлати таркибига кушиб олинди. Милодий VI асрнинг 60 йил- ларидан Чоч Турк хо^онлиги таркибига утди3. Бу во^е- лар дастлаб Чочнинг жануби-гарбий шаз^арлари щти- содий ривожланишига салбий таъсир этмай ^олмас эди. Айнан шу ва1$тда рангли металлургия саноатининг жадал ривожи з^исобига Ило^нинг и^тисодий сало- з^ияти кутарилиб, Чочдан ажралиб чи^ади ва маълум муддатгача мустацил ривожланади4. VI аср охирлари- дан кучайган турк аслзодаларининг узаро тахт учун курашлари даврида, Чоч муста^илликка интилиб кур- ди. Аммо VII аср бошларидан яна хо^онликка тобе булиб, Чочни Барбий турк хо^онлигининг ноиби — тудуни бонщарадиган булди. Хатто тобе вилоятларни бош^ариш ва улпон йигиш масалаларини ^атти^ на- зоратда тутиш ма^садида хоцонликда иккита кичик хо^он лавозими жорий этилди. Улардан бирининг ца- роргоз^и Чоч атрофида булиб, у Мовароунназфнинг Сугд улкаларини бонп^арар эди. VIII аср бошларида араблар боо^ини туфайли Чоч арабларга ^арши Сугд, Фарагана ихшидлари ва турк хо^онлигининг з^арбий иттифоцига ^ушилади. Бу иттифоц 723-724 йилларда Сирдарё буйида булган жангларда арабларга цаттиц зарба беради. 739 йилда араблар Чоч ва унинг итти- фоцчиларига ^арши янги з^ужум уюиггирадилар. Жанг давомида араб лашкарбошиси Хорис ибн Сурайж CyF- дийлар томонига утиб кетади'. Турк хо^онлиги Хитой таъсирига тушиб долган кезларда араблар Чочга, унинг мустакдллигига путур етказмаслик шарти билан уз ноиб- ларини юбориб, Хитойга ^арши иттифо^ тузади. Аммо бу шартнома узо^а чузилмайди. Чоч ва Йло^ VIII аср давомида арабларга ^арши чи^ишларда фаол ^атнашади.
Шундай ^илиб, VI-VIII асрларда Чоч тарихининг куп ва^ти ташр душманларга ^арши кураш билан утди. Бу курашлар Чоч и^тисодий з^аётига салбий таъ- сир этмай ^олмас эди. Шу муносабат билан йирик ша^арлар майдони дастлаб рс^арди. Чоч Турк хо^он- лиги таркибига утгач, мавжуд этносиёсий вазиятда уза- ро и^тисодий манфаатдорлик пайдо булиб, ша^арлар з^аётида жонланиш бошланди. VIII аср бошларига кел- ганда Чочда шаз^арлар сони купайиб, улар 32 тага етди. Шаз^арлар нафа^ат дарё з^авзаларининг 1$уйи ормла- рида, балки уларнинг урта ва юк;ори з^авзаларида з^ам таркиб топди.
Масалан, Оз^ангароннинг )фта о^имида Илоцнинг пойтахт шазфи Тункет ташкил топди, унинг майдонида Ило19 з^укмдорининг ^асри ^ад кутаради. Ило^ и 19т- содий жиз^атдан яхши ривожланганлигидан нафа^ат мис ча^алар, балки кумуш тангалар зарб этиш имкониятига з^ам эга эди. Хатто Ило^ араблар ^ул остита утиб, уз сиёсий мустациллигини йу^отса-да, кумуш танга зарб этишни давом эттирарди. Тункет руда эритиш ва уни 1$айта ишлаш устахоналарига, бой металлурглар шазу рига айланади. Унинг tof саноатини тез суръат билан ривожланишида Тункет ярнидан топилган олтин ва кумуш конлари катга рол уйнайди. Натижада, Тункет- нинт tof саноати унинг нафа^ат йирик и^тисодий марказга, балки Илоцнинг сиёсий пойтахтига айлани- IIгида з^ам музрш рол уйнайди. Илк урта асрларда Оз^ан- гарон з^авзасида Тункет (17,5 га), Кулота (15 га), Намуд- лик (12 га), Тепа (12 га), Ошхонатепа (11 га), Мунчо19тепа (11,2га) каби ^атор шаз^ар ва боип^а аз^оли пунктлари вужудга келдики, уларнинг и^гисодий негизини асосан tof саноати ташкил ^иларди.
Илк урта асрларда ша^арлар (Улкантойтепа —20 га, Кавардан — 75 га, Чинозтепа —12 га, Йугонтепа —20 га) воз^анинг марказий ва шимолий адирлик районларида х;ам ривожланади. Чочнинг энг йирик шаз^ар марказ- ларидан бири Чирчиц дарёсининг урта о^ими булиб цолади. Бу жойда Солор ва Жун каналлари базасида Мингурик (35 га), HyFofti^ypFOH (11 га), Хонободтепа (34га), Тугойтепа (9,5 га), Куло1уштепа (14 га), Акататепа (18 га) каби ша^арлар цад кутаради.
Чоч аз^олисининг хужалик маипулотларига келганда, улар куп тармо!ушлиги билан характерланади. Утро^ а^олининг асосий хужалиги сугорма ва лалмикор дез$- ^ончилик з^амда богдорчилик, полиз экинлари булган1. Чул ва тоголди адирлар чорвачилик хужалиги учун ^улай булган. Чорвачиликнинг яйлов тури ривожланган. Ша^арларда з^унармандчилик ва унинг турли тармоц- лари кенг ривожланган. Айницса кулолчилик, тери ош- лаш ва ундан эгар-жабду^ тайёрлаш, китоб му^овалаш, ту^имачиликда жун газмоллар ишлаб чщариш ривож­ланган2. >^унармандчиликнинг характери ва унинг маз^сулотларига булган катта талаб Чоч шаз^арлари ор- цали бир неча савдо карвон йулларини вужудга келтир- ди. Айни^са карвон йулларининг Ило^ шаз^арлари орцали утган тармо!ууари Чоч и^тисодиятида муз^им аз^амиятга эга эди. Бу йуллар буйлаб янги савдо пункт- лари (Чиначкат, Навкат) 1$ад кутаради1.
Шундай ^илиб, илк урта асрларда Чоч шаз^ар- ларининг сон жиз^атидан усиши ва уларнинг ищисодий изстисослашуви кузатилади. Бу жараён Ило1$нинг Чоч- дан маълум мудаатга ажралиб, мустацил щтисодий сиё- сат юритишига олиб келди. Урбанизация жараёнлари Чочнинг адирли районларига жадал кириб бориб, Чоч­нинг пойтахти Сирдарё соз^илларидан воз^анинг шимо­лий районларига, яъни з^озирги Тошкент шазфи райо- нига — Мингурикка кучади. Илк урта асрларда Чочдаги урбанистик жараёнлар воз^ада асосан кичик шаз^арла- рининг пайдо булиши з^исобига юз берди.
Илк урта асрларда воз^ага туркий этник цатлам- ларнинг тухтовсиз кириб келиши, айни^са Чочнинг Турк хо^онлиги таркибида булиши, унинг маданиятига катта таъсир курсатди. Бу жараён ушбу маконда турк-сугдий этномаданий майдоннинг шаклланишига олиб келди. Чоч эроний тилли а^олининг турклашиш жараёни жадал кечган масканга айланди. Бу з^олатлар айницса археологик материалларда язони кузатилади ва ёзма манба материаллари ор^али з^ам тасдшушнади.
Хоразм воз^асининг ^адимги ва илк урта асрлар дав­ри узига хос хусусиятларга эга. Бу з^удудий кенглик Амударёнинг ^уйи з^авзаси з^исобланиб, Урта Осиёнинг бу азим дарёси бир неча юз минг йиллар давомида ю^ори оцимларидан ^уйига унумдор лой^а о^изиб ке­либ, жанубий Орол буйларида суторма дезр^ончилик маданиятининг ривожланиши учун замин з^осил этган. Аммо бу з^осилдор замин, тарих та^озосига кура, неолит даврида з$ам, энеолит ва бронза даврларида з^ам i^a- димги аждодларимиз томонидан узлаштирилиб, cyFop- ма деэдончилик маданиятининг Маргиёна ва Ба^трия сингари макони була олмади. Дастлаб бу замин, унинг анъанавий чорвачилик ва зироатчиликнинг ибтидоий дез^ончилик хужалиги асосида табиий равишда тар­киб топган макони (Сувёрган з^амда Тозабогёб мадани- ятлари) булиб шаклланди ва шу асосда ривожланишда давом этди1.
Илк темир даврида шу заминда таркиб топган Амиробод маданияти даврида жанубий Хоразм аз^о- лиси Амударё 1$уйи з^авзасининг узанлари буйлаб барпо этилган кенг ва саёз каналлар ёрдамида зироат- чиликка ^улай жойларида (масалан, Якка Парсон-2 районида) девдончилик рла бошлайдилар, утро^ з^аёт аста-секин уларнинг кундалик турмуш тарзига айланиб боради2. Аммо Амударёнинг ^уйи з^авзалари, унинг ту- ^айзор ва ^амишзор кенг майдонлари, серунум яйлов- лари чорвачилик хужалигининг тараний этиши учун жуда ^улай эди. Шунинг учун з$ам архаик Хоразмда Куйи Сирдарё саклари — чорвадорларнинг ^уйисой маданияти кенг ривожланган.
Кучманчилик з^аёти асосига т^урилган ^уйисой ма­данияти а^олиси а ели да массагет ^абилалари булиб, улар 1^уйи Амударё ва Орол буйларининг тубжой аз^о- лиси эди3. Шунинг учун з^ам атснуш археолог, ^адимги Хоразм тарихининг билимдони С.П.Толстов уз даври­да бу улкани эзгулик мабудаси Ахурамазда яратган Арьянам Вайчаз^ билан локализациялаши бежиз эмасди.
Милавв. VI аерда ^адимги Хоразм тарихида кутил- маганда туб маънодаги тарихий во^еа юз берди. Эрон аз^амонийлари империясининг подшоси Доро 1нинг солш$ сиёсати туфайли, Хилменд водийсининг "Авесго" хорасмийлари уз ватанларини ташлаб, Амударё ^уйи орми томон кучишга мажбур буладилар. Бу ва^еа Скилак-Херодот маълумотларига кура, мил.авв. 513 йил- дан сунг юз берган. Кема ва солларда массагетлар юрти- га биринчи бор кириб келган хорасмийлар, булгуси Хоразм воз^анинг Барби ва жанубида Хум-бузтепа, Хазорасп ва Кузалш$ирда биринчи бор макон топган булсалар ажаб эмас. Унгача, хорасмийлар Хилменд во- дийсида (Хирот воз^аси) яшаб, утро^ з^аёт кечирган, сугорма дез^ончилик маданиятини ривожлантиришда бой тажрибага эга булганлар. Хорасмийларнинг Аму­дарёнинг 1$уйи з^авзаларига кириб келипш билан масса­гетлар ватанида янги этнотопоним — Хоразм атамаси пайдо булади1.
Археологик тадр^от натижаларига кура, хорасмий­лар дастлаб воз^анинг гарбий ва жануби-гарбий з^удуд- ларини узлаштирадилар. Бу жойларнинг з^ужумкор чорвадор эгаларидан чучиган янги зироатчи этник гуруз^- лар хавфеизликни таъминлаш учун дастлабки цалъа- 15Ургонларини (Кузалирр, ^алъалирр) воз^а жануби- Барбини ураб олган ррлар тепасига ^урадилар. Хоразм- ни сугориш тарихида уз урнини топган Калтаминор, Тозабогёб, Чармонёп ва Даудон каналларининг асоси уша кезларда барпо этилган эди.
Чорвадор а^оли билан савдо-соти^ ва мол айирбош- лаш ало^аларини изга солиб олган зироатчи хорасмий-

лар маз^аллий муз^итта тезда мослашадилар, уларнинг янгидан-янги масканлари энди киР ости текисликла- рида, сув олиб келишга кулай жойларда з^ам КЗД кута- ра бошлайди. Чап киргок Амударё з^авзаларида ^адим- ги де^ончилик микровоз^аларининг янгидан-янги учок- лари барпо була бошлайди. Масалан, архаик ва антик даврларда Сари^амиш х,авзасининг узлаштирилиши, Полвонёп, Чарманёп, Гавз^ари, Дарёлик, Даудан, Хазо- расп, Савкан каби каналларнинг ^урилиши мана шу тарихий хужалик жараёнлари билан 6ofahk эди.
Мил.авв. VI аср охирлари ва V аср давомида чап KHpFOK Амударё з^авзасида ^азорасп, Ичан^алъа, Бозоркалъа, ^ушкалъа-Одойтепа каби микровоз^а мар- казлари КЗД кутарадики, уларнинг з$ар бири ^адимги Хоразм маз^аллий шаз^ар-давлатларини ташкил этарди. Бу жараён антик даврда з$ам жадал давом этган. Нати- жада, чап кирго^ Амударё з^авзасида Дингилже, KaHF- какалъа, Катта Ойбугиркалъа каби утрок аз^оли пункт- лари пайдо булади. Буларнинг барчаси Амударё куйи з^авзасига, машз^ур массагетлар к;абила иттифо^и юр- тига кадимги Шарк тамаддунига хос, юксак даражада ривожланган ^адимги дездеончилик маданиятининг ки- риб келиши ва улар асосида кадимги Хоразм тамад- дунининг таркиб топаётганлигидан далолат берарди.
Мил.авв. IV-III асрлардан бошлаб кадимги Хоразм тарихида, унинг маданий хужалик з^аётида улкан юкса- лишлар юз беради. Мил.авв. IV-милодий III асрлар да­вомида урбанистик жараён куйи Амударёнинг з$ар ик­ки соз^илида ривожланади. Улкада юзга я кин катта- кичик калъалар кдА кутарди. Мамлакатда сиёсий ва- зият баркарорлашади, янги ерларни обод килиш, ша- з^арларнинг маълум даражада йириклашиб бориши, марказлашиш бошланади. Мил.авв. I аср бошларидан Хоразм маз^аллий подшолар сурати туширилган уз пул- ларини зарб эта бошлайди. Бу пулларда милодий III асридан бошлаб Хоразм подшоларининг номлари з$ам учрай бошлайди. Масалан, афригийлар сулоласининг илк подшоси Арсамух-1 номи, Хоразмда подшолик Килган Вазамар номлари учрайди. Мил.авв. III асрда оромий алифбоси негизида муста^ил хоразм ёзуви кашф этилади, з^айкалтарошлик, тасвирий санъат, му- сика илми ривожланади. Милодий I-II асрлардан бошлаб воз^ада майдони кичикро^ булган янгидан-янги ша^арлар ^урилиши авж олади.
Архаик даврда Амударёнинг чап соз^илида шаз^ар з^аёти таркиб топиб, шаз^ар ва ршлсиушр обод булган булса, антик даврга келиб, гавжумлик унинг унг соз^и- лига з$ам утади. Экин майдонларини сув билан таъмин- лаш иши деэр^ончилик хужалигининг ^он томирига ай­ланади. 'Унг ^ирго^ Амударё з^авзасида Амиробод, Тоза- богёп ва Калтаминор каналлари барпо этилиб, воз^ада деодончилик экин майдонлари янада кенгаяди, з$ар бир сугориш каналининг курилиши янги-янги шаз^арлар- нинг барпо этилишига, дездеончилик массивларининг таркиб топишига олиб келади.
Воз^ада махаллий шаз^ар-давлат з^окимликларининг Бозор^алъа, Тупровдалъа, Жонбос^алъа, Ацчахан- цалъа, Куна-Уаз, Кузена Урганч, Ичанцалъа, Кат^алъа каби дунёвий характердаги ^алъаларидан таш^ари, йирик диний марказлар (^азорасп, ^уйррилган- 1$алъа, Шовот туп рок, ^алъаси, Чилпиедалъа, Тут^- цалъа ва бош^алар) цад кутаради. Монументал ибо- датхоналар, пиллапояли стилобат устида ка л кутарган оташгоз^лар, диний марказ ролини уйновчи цалъа- ларнинг айлана шаклда ^урилиши ва бопщалар зар- душтийлик дини ^адимги Хоразмда давлат дини да- ражасига кутарилганидан далолат берарди.
Архаик давр ёдгорликларида асосий ^урилиш ма- териа ли сифатида тутри турт бурчакли хомгаттлар (52x26x10-12 см) ишлатилган булса, мил.авв. IV асрдан бошлаб цурилишда квадрат гипгглар (45x45x12-14, 42х42х 10-12, 41x41x10, 40x40x10 см) кенг ^улланилди. Бу давр меъморчилик ва муз^андислик билимининг муз^им хусусиятларидан бири ^алъа мудофаа иншоот- ларининг мукаммал ва монументал ^урилиши з^амда асосий дарвоза олди курилмаларининг мураккаблиги билан ажралиб туриши булди. Хоразмшунос археолог- ларнинг фаразларича, ^адимги Хоразм ^алъалари мудофаа иншоотларининг пастки рсми (1-1,5 метр- гача) пахсадан, устки цисмини эса хом гашт билан тиклаш анъанага айланди. Аммо бизнинг кузатувла- римиз бу масалада узгача фикр-мулоз^аза юритишни та^озо этади, яъни пахса деб аталаётган "девор" цолди- fh улкан мудофаа иншоотининг фундаменти, платформаси, тагкурсиси булиши з^ам мумкин. Чунки одатда, Урта Осиё шароитида, айни^са кадимги давр- ларда шах,ар атрофини ураб олган мудофаа иншоот- ларини куриш амалиётида тош ёки бошка бир каттик Курилиш материали ишлатилган, махсус фундамент Килиш тажрибаси булмаган. Амалда, монументал де­вор ости лой килиниб, калин лой катлами пишмагунча отга бостирилган, сунг пишган фундамент киргоклари кесиб олиниб, фундамент устига ташланиб, пахса сифат лой з^олатига келтирилган. Фундамент КУРИ6 тайёр булгач, унинг устидан девгашт босилган. Бундай муз^андислик тажрибаси кадимги дездеончилик мада- ниятлари минтакаларида бронза давридан мавжуд. Илк темир даврига келганда эса бу усул монументал ин- шоотлар курилишида жуда кенг ёйилди (Жаркутон, Кучуктепа, ^изилтепа, Куктепа, Тиллатепа, Афросиёб мудофаа деворлари ва жоме масжиди ва бошкалар). Кейинрок шу усулда тайёрланган фундамент устига Камиш ёки чорчуп босилиб, устига гаигг босиш оддий иморатлар курилишида з$ам анъанага айланди. Аф- суски, ота-боболаримиз курилиш материали асосан туп рок, лойдан иборат булган шароитда монументал иншоотлар курилншида кенг фойдаланган бу таж- рибани археологларимиз орасида узгача талкин этиш, яъни пиширилган калин лой фундаментини пахса девор сифатида кабул килиш з^оллари учрамокда. Бун­дай талкину таз^лиллар хато хулосаларга олиб келиши мумкин. Мудофаа иншоотининг пастки "пахса" кис' мини чукуррок урганиш, сунг бир хулосага келиш та­рихий изчилик ва илмий холи ели кдан нишонадир.
Таъкидлаш жоизки, Хоразмнинг бу давр тарихи- да калъаларни асосан тугри туртбурчак шаклида КУ" риш анъанага айланади; квадрат, айлана, учбурчак режали калъалар эса кам учрайди. Антик давр ша- з^арлари орасида з^арбий характердаги калъалар (Жонбоскалъа, Катта Гулдурсун, 1^изилкалъа, Кала- жик ва Аязкальа-1) з^ам мавжуд булиб, улар асосан воз^аларнинг кумликлар билан чегара районларида Кад кутарган.
Дунёвий характердаги антик давр калъалари ички тузилишига келсак, улар деярли бир хил булиб, бу Калъаларнинг меъморий топографик куриниши
Жонбоскалъа мисолида ёркин ифодасини топган.
С.П.Толстов маълумотларига кура, Жонбоскалъа (3,5га) мил.авв. IV асрда курилиб, бу маконда ша^ар з^аёти то милодий IV асргача давом этади. Унинг куёшга Каратиб курилган ягона дарвозасидан тугри кетган кенг куча ша^ар ички тузилишини тенг икки кисмга та^симлайди. Кенг кучанинг икки ён томонлари буй- лаб катор тор кучалар кетган. Бу тор кучалар шаз^ар- ни маз^аллаларга булган. Дастлаб, Кузаликир, Калъа- ли^ир каби илк ша^арларда арк ва буржлар булма- ган, улар "Авесто" вари куринишида курилган. Аммо уларнинг мудофаа деворларида шахмат усулида жой- лапггирилган икки катоР шинакларини кузатиш мум­кин. Мил.авв. V асрдан бошлаб Хоразм шаз^арларида з^ам арк ва буржлар пайдо булади ()^азорасп, Дингил- жа). ТТТдзсар дарвозаси бир неча йулаклардан ташкил топган тугри турт бурчакли мураккаб иншоотга эга. Мудофаа девори ташки томондан з^андак билан ураб олинган. Р^алъа майдонининг мудофаа девори ости Кисми аз^оли уй-жойлари билан банд.
Хоразмшунос археолог Е.Е.Неразикнинг з^исобига кура, ^алъанинг аз^оли турар-жойлари билан банд 1 гектар майдонида уртача 200 киши жойлашган. Шун- дан келиб чикиб, археолог РуСобиров Жонбоскалъада 1400 киши яшаган булиши керак ва улар зарур пайт- ларда шаз^ар мудофаасига сафарбар ^илинган, бино- барин бундай типдаги калъалар кучманчилар билан чегара районларда жойлашиб, аввало з^арбий чегара пункта вазифасини утаган, деган тугри хулосага келади.
Жонбоскалъа тарихий топографиясига кура, у воз^ада илк бор курилган з^арбий калъалардан бири, бундай тузилмали калъа курилиши кадимги Хоразмга хос урбанизация хусусияти булиши мумкин.
Диний характердаги калъаларга хос кадимги Хоразм анъанаси ^уйкирилганкалъа мисолида яхши кузатилади. Р^алъа марказида айлана шаклдаги икки каватли иншоот мавжуд булиб, калъанинг меъморий тарз^и ва курилиш жиз^атидан узига хос мудофаа хусу- сиятини намойиш килади. Кальа якинидан, теварак- атрофидан куплаб з^айкал остодонлари топилган. Улар зардупггийлик дини аломатларини эслатади. Калъа ки- чик з^ажмда булса з$ам мукаммал, меъморий-з^арбий жиз^атдан талабга туда жавоб берадиган мудофаа ти- зимга эга. Демак, КуЙ1$ирилгаш$алъа меъморий вазифа жиз^атидан икки хусусиятга эга: биринчидан —у том маънодаги диний-маъмурий марказ; иккинчидан, Урга Осиёда илк бор ^урилган энг ^адимги ягона расадхо- надир. Унинг з$ар иккала функцияси бир-бири билан манти^ан богланиб кетган.
Маълумки, илк шаз^арларнинг маъмурий бош^а- рув тизими дастлаб диний раз^намолар зиммасида булган. Улар уз даврининг диний файласуфлари, hafop, маърифатли кишилари з^исобланган. Осмоний жисмларни урганиш, улардан жамиятни, и^тисод ва хужаликни бош^аришда ^андай фойдаланиш йулла- ри устида изланиш олиб борганлар. Осмоний жисм- лар билан "сузлашиш" нинг илмий асоси ^уй^ирил- ган^алъа иншоотида уз аксини топган.
Шундай 1$илиб, цадимги Хоразм маданий з^аётида шар^ меъморчилигининг анъанавий тантанаси ифода топди. Хоразм воз^асининг табиий-географик шароитига мос узига хос иуналиш ишлаб чш^илди. Меъморчилик ва муз^андислик илмида Хоразм мактаби шаклланди. Зардуштийлик дини з$ар жиз^атдан мукаммаллашган тизимга кирди. ^алали^ир, Куй^ирилганцалъа, Tyi$- ^алъа каби ноёб ёдгорликлар мисолида зардуштийлик диний эъти^одининг асосий мазмун ва туб моз^ияти i$a- димги Хоразм ёдгорликлари мисолида уз аксини топди
Милодий IV аср Хоразм тарихи ^арама-^аршилик- ларга тула. Бу Урта Осиёнинг шимоли-шар^идан туркий ^абилаларнинг туххтовсиз кириб келиш жа- раёнлари билан 6ofahi$. Албатта, бир неча асрлар даво- мида тинчосойишта, гуллаб-яшнаб турган воз^ага дашт ^абилаларининг кириб келиши бу ердаги маданий з^аётнинг издан чиршига сабаб булиши табиий. Бу- нинг устига, кашоварзлар орасида юз бераётган мулкий табацаланиш з$ам йирик шаз^арлар зарарига ишлади. Чунки кашоварзлардан ажралиб чи^аётган янги мулк эгалари—девдонзодалар шаз^ардан таищари- даги мулкида ^асрлар 1^уриб, уз даласи тепасида яшаш- ни афзал курардилар. Шунингдек, бу з^аётий зарурият янги мулк эгалари (дездеонзодалар)нинг ^алъа ва цаср- лари атрофида секин-аста гавжум з^аёт ривожланади. Натижада, антик даврнинг йирик империялари —

кушонлар ва KaHF давлатининг сиёсий июрфози тезла- шади, уларнинг сиёсий, иктисодий ва маданий маркази булган купгина йирик шаз^арлари инкирозга юз тутади. Тупрок>Калъа, ^изилкалъа, Аязкалъа-2, Бургуткалъа, Тук^алъа, Гауркалъа, ^азорасп, Ичан^алъа, Ваянган, Давкаскан каби ша:$арлар таназзулга учради, бу ша- з^арлардаги кайнок ^аёт сусайиб, з^атто 1^ат канали я^инидаги Фир калъаси курилиш тугалланмай колади. Амударёнинг унг ва сул соз^илидаги равная топган сугориш иншоотлари тухтаб услади. Уша кезларда ша- з^ар з^аёти Амударёнинг чап соз^ил з^удудларида кисман давом этади. Масалан, милодий IV-V асрларда Ичан- Калъа, ^азорасп, Ваянган, Даргон, Давкаскан, Замаз^- шар, Олмаотишган-2 каби шаз^ар ва йирик кишлок- ларда з^аёт давом этади.
Милодий VI асрдан бошлаб секин-аста кадимги Хоразм тупрощда майда ва уртача шаз^арлар курилиши авж олади. Илк урта асрлар шаз^арсозлик маданиятида антик давр шаз^арлари якин атрофларига кичик кулам- даги "кушк", "кУРрон"лаР куриш кенг туе олади. Маса­лан, араб ёзма манбаларидаги маълумотларга кара­ганда, биргина Миздахкон атрофида 12 минг "кушк" Курилган. Катта шаз^арлар атрофида "кушк,,лар куриш марказлашган феодал давлатларнинг курилиш соз^аси- даги асосий фаолияти эди. Шаз^арларда таъмир иши кучайиб, Ичанкалъа мудофаа деворлари ва унинг аркида, калъанинг жануби-шаркида курилиш ишлари олиб борилади.
Милодий V-VII асрлар давомида шаз^ар з^аётининг жонланиши >^азораспда юз берди. Унинг мудофаа деворлари таъмир килиниб, кушимча девор курилди. Милодий VII-VIII асрларда Ваянган шазфида юксалиш содир булди. Унинг деворлари таъмирланиб, бу ерда з^ам мудофаа деворларига уланиб, кУшимча девор Курилди. Бундай курилиш ишлари ^аткалъа ва бошка шаз^арларда з$ам олиб борилди. Араб тарихчилари Бела- зурий, ал-Максудий, Табарийларнинг хабар бериши- ча, илк зфта асрларда Хоразм воз^асида эски шаз^ар- ларнинг кенгайиши, янгиларининг пайдо булиши кузатилади. Араб сайёз^и Ал-Максудий Хоразмнинг 32 та шазфи ва улардаги кайнок шаз^ар з^аёти з^акида ёзар экан, Катга алоз^ида эътибор каратади.
51
Хоразмнинг 13 гузал шазфи ичида маданий з^аётнинг юксаклиги жиз$атидан 1^ат биринчи сафда туришини таъкидлайди. "Худудул олам» (X аср)да Кат Хоразм­нинг бош шазфи, гузал Туркистон дарвозаси, Мова- роунназф ва Хазарлар музофотининг омбори, савдо- гарлар тупланадиган, бойлиги катта шаз^ар, деб таъ- рифланади. Унинг аз^олиси з^а^ида эса, "жанговар, камондан у^ отиш санъатида тенги йувдирлар" деб ёзади. VIII-IX асрларда Хоразм шаз^арлари атрофида, шаз^ар деворларига туташтириб работлар цурилиши авж олганлиги эслаб утилади.
Шуниси характерлики, илк урта аср шаз^арлари- нинг чегара районларга жойлашган цалъалар мудо­фаа деворларида шинаклар цилиш катта аз^амият касб этган. Улардаги куп сонли шинаклар шунчаки безак эмас, з^а^и^ий булган. Агар шаз^ар воз^а ичка- рисида булса, шинакларнинг бир ^исми сохта шинак- лардан иборат булган. Илк урта асрларда Хоразмда цурилиш материали сифатида пиши^ fhiiit ишлатиш бошланади. Сомонийлар даврига келганда эса бирор йирик иншоот пиши^ гиштсиз ^урилмайдиган булди.
Арабларнинг Урта Осиёга кириб келиши билан анъанавий боцщарув тизими заминига зил кетди. Араблар Мовароунназф ва Хуросонни Халифалик- нинг шар^ий мулкига айлантириш йулида сиёсат олиб борди. Ислом дини галабаси йулида анъанавий зардупггийликка царши, унинг уламою-фузалолари, мут^аддас китоби "Авесто" з^амда унинг гоявий, ди- ний-фалсафий ^арашларига царши аёвсиз кураш олиб борди. Аз^олининг барча ^атламлари бирлашиб, ицтисодий ва сиёсий мав^едан цатъи назар, диний эъти^од йулида ^атти^ турадилар. Дастлаб араблар исёнкор минта^а аз^олиси ^аршилигини енгиш учун турли ёвузликлар, найранг ва товламачиликларни рлиб куради. Масалан, махаллий мулк эгаларидан Бармакийлар хонадони рриб ташланади. Хокимият та^ибидан азият чеккан зардупггий рухонийларининг катта цисми она юртларини ташлаб Хинди стон то- мон кучиб кетиб, асосан Бомбай ва Кужарот вилоят- ларига жойлашадилар.
Шаррй вилоятлар ноиблигида *>аттиадуллик билан олиб борилган сиёсат кутган натижани беравермагач,
52

араблар 806 йилда халифа Хорун ар-Рашиднинг форс хотинидан туталган угли Абдулло Маъмунни шар^ий вилоятлар ноиби к,илиб тайинлайдилар. Маъмун Марв- га келиши билан маз^аллий аслзодаларни узига я^ин- лапггириш сиёсатини олиб боради. Унинг барча хатти- з^аракатлари шахсий мав^еини мустаз^камланишига зсизмат киляли (Марвда олимлар уйини ташкил этиб, унга уз даврининг машз^ур олимлари ва маз^аллий асл- зодалар фарзандларини тортади, маз^аллий зодагонлар, турк з^арбийларидан бош^арув ишларида кенг фой- даланиш сиёсатини юритади ва б.). Маъмуннинг ноиб- лик ва халифалик даврларида олиб борган доно сиё- сати Урта Осиёда дини исломни кенг хал^ оммасининг ягона диний-гоявий мафкурасига айланишига, жадал шаклланиб бораётган феодал жамиятининг (маз^аллий йирик мулк эгалари—дездеонзодалар асосида) мустаз^- камланиб боришига хизмат килди, минта^ада маз^ал- лий з^окимиятчиликка бардам берилди, улар урнида IX аср иккинчи ярмида марказлашган йирик феодал давлатнинг ташкил топишига олиб келди. Урта Осиёда ташкил топган биринчи йирик марказлашган феодал давлатнинг асосчилари Сомонийлар сулоласи келиб чш$иши жиз^атидан Сосонийлар давлатининг з^арбий саркардаси турк Базфом Чубиннинг форсийлашган ав- лодларидан булган1. Базфом Чубинга уз даврида Сосо­нийлар давлати олдидаги катта хизматлари учун Балх ва Термиз оралигадаги ерлар и^то сифатида берилган, у эса бу жойларга уз якднларини жойлаштирган. Со- монхудот Балх атрофининг йирик мулк эгаси — аслзода- дез^конзода булиб, унинг хонадони ноиб Абдулло Маъ- мунга з^алол зсизмат килган. Маъмун 813 йилда халифа- ликни эгаллаб, 819 йилда Марвдан Богодга кучиш вац- тида Сомонхудот набираларига Мовароунназф вилоят- ларини бош^аришни топширган. Сомонийлардан Но- сир ибн Асаддан бошланган мамлакатни мустакил бош кдриттгга интилиш Исмоил Сомоний даврида уз низ^оя- сига етди. ^
Сомонийлар давлати Урта Осиёда илк бор ташкил топган, икки тилда (туркий ва форсий) сузлашувчи маз^аллий аз^олининг дастлабки марказлашган мус- тарл феодал давлатидир. Мовароуннаэф ва Хоразм вилоятлари а^олисининг жонли тили асосан туркий булиб, давлат ма^кама ишлари форсийда олиб бо- рилган. Аксарият зиёлилар, ша^ар ва ршло^ а^оли- си икки тилда сузлашганлар. Сиёсий ^окимиятчилик форсийда олиб борилса-да, фундаментал фан араб тилида шаклланган. Мовароунназф ва Хоразм з^амда уларнинг теварак-атрофини бирлаштирган сомоний- лар давлати таркибида ^арлу^чигил лаэркалари асо­сида узбек халрнинг асоси, унинг утроц негизи, икки ’тиллиликнинг тил жи^атидан туркийлашган этник ^атлами юзага келди. Шунинг учун ^ам тарих- шуносликда сомонийлар давлати ^анчалар форсий давлат сифатида тал^ин этишга уринилмасин, у куп этносли^давлат эди. Унинг IX-X асрлар даври давлат- чилиги Урта Осиёнинг туркий ва форсийзабон хал^- ларига баб-баробар тегишлидир.
Сомонийлар хонадони гарчи мамлакатни бош^а- рув тизимига купроц форсийзабон этносни тортишга интилса-да, мамлакатнинг асосий а^олиси туркийда сузлашувчи кенг халц оммаси булиб цолаверди. Мам­лакатнинг ^арбий жи^атдан бошцарув тизгини турк саркардалари йулида, цушин тар^иби мутла^о турк суворийлари ва пиёда турк куломларидан ташкил топган эди. Мамлакат ицтисодий жи^атдан цудратли, ^арбий жи^атдан кучли, фан ва маданият цадимий анъаналар асосида юксак даражада ривожланган эди. X асрда Сомонийлар давлати пгунчалар ривож топдики, унинг таъсир доираси Урта Шарц доираси- дан чициб, Ярн Шар^ сар^адларигача бориб етди. Унинг ^удрати, з^арбий сало^иятида давлатнинг туркийлик характери явдол кузга ташланади.
Урта Осиёнинг гарбида сомонийлар давлати бар^ уриб, ^ар жи^атдан жадал ривожланаётган кезларда, унинг шар^ида Карлут^лар давлати, унинг асосида цурилган Корахонийлар давлати таркиб топган эди. Хорахонийлар давлати ^ам Сомонийлар каби суло- лавий феодал давлат булиб, унинг этник асосини туркий тилли 1$авм ва элатлар ташкил этарди. К<эра- хонийлар давлати IX-X асрларда сомонийлар сингари ^ар жи^атдан юксак даражада ривожланган давлат булмаса-да, унинг ^арбий ^удрати сомонийлардан устун эди. Уз элатдошлари билан бирлашишни маъ- цул топган ^орахонийлар X аср охирларида сомоний­лар давлати сар^адларига кириб келдилар ва XI аср­нинг биринчи ун йиллиги давомида Корахонийлар ^ушини Амударё со^илларигача етиб борди. Жуда рс^а муддат ичида буюк сомонийлар давлати вайро- налари устида учта ^удратли турк давлати — Корахо- нийлар, Разнавийлар ва Салжу^ийлар давлати барпо этилди. Урта Осиё ва Урта Шар^ ривожланган урта асрлар даврида ва ундан кейин з^ам туркий сулола- лар ва туркий ^укмдорлар кулига утади. Бу сиёсий жараёнларнинг таъсири минта^аларнинг этник таркибида, узбек хал^ининг уз ^удудий доирасида узил-кесил шаклланишида му^им рол уйнаган.

  1. боб. УРТА ОСИЁ ХАЛ^ЛАРИ ЭТНОГЕНЕЗИ ВА ЭТНИК ТАРИХИНИНГ НАЗАРИЙ ^АМДА ИЛМИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ

5^ар бир хал^нинг этногенези ва этник тарихи унинг умум тарихининг ажралмас таркибий кисмиДиР- Шунингдек, узбек этногенези ва этник тарихи з$ам Уз­бекистон халцлари тарихининг таркибий ^исмини ташкил этади.
Тарих, аввало халк тарихи бирламчи манбаларга асосланади. Халк тарихининг манбалари моддий маданият — археология ёдгорликлари, этнография, тилшунослик, антропология, нумизматика, топони­мика, тарихий география ва ёзма манбалар булиб, улардан олинган илмий маълумотлар асосида халк тарихи яратилади. Этногенез ва этник тарихни, яъни муайян хал^нинг келиб чи^ишини урганмай туриб, унинг тарихини мукаммал яратиш мумкин эмас. Бунда этногенез муаммосини фа^ат ёзма манбалар асосида урганиш ^ам етарли эмас. Чунки ёзма ман­балар, халк тарихининг этногенез бос^ичини объек­тив илмий урганишда з^ар доим з^ам тугри хулосалар чи^аришга имкон беравермайди. Масалан, собик со­вет з^окимиятининг дастлабки йилларида узбек хал- дининг келиб чи^иши масаласида муаммо ечимига Урта Осиёдаги этносиёсий вазият з^исобга олинмай, мутла^о туркпарастлик ну^таи назаридан ёндашил- ди. Натижада, бундай ёндашувга зидуларок, фанда "панэронизм" каРаш келиб чивди. Уша кезларда, хал^ларнинг келиб чи^иши з^а^идаги бу ута мурак- каб масала ечимига ислом ацидапарастлари з^ам ара- лашиб, "бу ва^тинчалик дунёда миллий этнослар йук, фа^ат ислом миллати бор. Халкларни миллий тили ва этномаданий узига хослигига каРаб эмас, балки диний-руз^ий дунёсига каРаб миллатини белгиламок керак," деган концепция пайдо булди. Фанга зид бундай концепцияларнинг пайдо булиши, муаммо ечими билан 6ofahk фан тармокларининг ривожла­ниш даражасини заифлигидан далолат берарди.
Дарз^акщат, Урта Осиё хал^лари этногенези ва этник тарихи билан бевосита боглик фанлар — этно­логия, археология, этнография, антропология, топо­нимика, тарихий лингвистика каби фан тармо^лари уша кезларда з^али ривожланмаган эди. Шунинг учун Урта Осиё халхушрининг келиб чирши масаласида тушунмовчиликлар куп эди. У ёки бу халринг келиб чи^иши масаласида олга сурилган гоялар асосан та­рихий ва афсонавий ривоятлар омухталашган урта асрлар даври ^улёзма асарларига асосланган эди. Бундай з^олатдан чирб кетиш учун Урта Осиё хал^- ларининг келиб чирши масаласида кузена тарих та- 1^озо этган, илмий асосли концепция яратиш керак эдики, бу билан тарихимизнинг даргалари: uiappiy- нос, археолог, этнограф ва антропологлар шугуллан- дилар. Бунинг учун эса мазкур фан йуналишлари буйича илмий изланишларни ривожлантириш ва ма- салага комплекс ёндашув асосида тадрцотлар олиб бориш керак эди ва шундай рлинди.
XX асрнинг рррнчи йиллари арафасида объек­тив тарихий жараёнлар та^озо этган ва замон тала- бига мос илмий концепция ишлаб чирлди. Урта Осиё хал*у\.арининг келиб чирши муаммолари ечи- мига назарий ва илмий методологик асос берган бу илмий ишланмани "миллий автохтонизм концепция- си", деб аташ мумкин. Бу янги илмий назариянинг концептуал асоси "Урта Осиёнинг з^ар бир халр ^озирда яшаб турган з^удудлари билан азалдан 6of- ливдир"1 деган ^арашдан иборат. "Х°зирги замон Урта Осиё хал^арининг биронтаси з^ам ^адимги этник гуруз^ларга бевосита бориб та^алмайди. Ак- синча, уларнинг шаклланишида, ерли тубжой хал^- лар ва теварак-атрофдан кучиб келган халлушр з$ар хил нисбатда уз аксини топган"2, деган гоялар ташкил этади. Демак, Мовароунназф ва ^адимги Хоразм у>у- дудлари азалий ватани булган узбек халрнинг илк аждодлари икки тил—туркий ва эроний тиллар тур- кумидаги ^абила ва элатлар булган. Улар узо1$ асрлар давомида бир з^удудда аралашиб, ^уни-^ушни ва 1$уда-анда булиб яшаганлар, уларнинг ^оришуви жа- раёнида узбек халр шаклланган. Узбек халр икки

Download 0,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish