Узбекисто олий ва урта махс н республикаси ус таълим вазирлиги



Download 2,1 Mb.
bet54/70
Sana17.07.2022
Hajmi2,1 Mb.
#817708
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   70
Bog'liq
Математик тасаввурларни шакллантириш (2)

«irUijc* <|>ndA> nj;i ih:tklliirni
nl uiilirMtgan.’
Учбурчаклар ва туртбурчаклар хакидаги билимлар асосида тарбиячи янги тушунча — “купбурчак” тушунчасини киритади. Х,ар хил турдаги учбурчаклар, катталиги ва фазодаги урни буйича хар хил булган туртбурчак моделларини курсатади. Шаклларни караб, уларнинг нимаси умумий, деган саволга жавоб беришга харакат килитттнитаклиф килади. Болаларнинг дикдатларини учбурчаклар ва туртбурчакларнинг томонлари ва бурчаклари борлигига каратиш керак. Шундан кейин бу шаклларнинг хар бирида


канчадан бурчак борлигини, бу шаклларни бир суз билан кандай аташ (купбурчаклар) мумкинлигини сураш керак.
Болаларни машк килдириш учун куйидагидек топшириклардан фойдаланиш керак: “Бир хил улчамдаги 10 та чупдан бир нечта купбурчак тузинг”. “Катакли дафтарга хар хил улчамлива рангли купбурчаклар чизинг”.
Шунингдек, мактабгача ёшдаги болаларни буюмларни шакли буйича гурухлашга доир машк килдириш максадга мувофик. Масалан, олдин болалар буюмларни 2 та гурухга, яъни юмалок шаклдаги шакллар ва купбурчаклар гурухларига булишади. Шундан кейин купбурчаклар ичидан туртбурчаклар ва учбурчакларни ажратишади. Нихоят, туртбурчаклар орасидан квадратларни топишади.
Куйидагидек машклар утказиш фойдали: “Топ-чи, каторда кайси шакл ортикча?”, “Кайси шакл етмайди?”, “Худди шундай шаклдаги шаклни топ” ва хоказо.
Тарбиячи болаларни содда масалалар — бошкотиргичлар (чуплардан хар хил геометрик шакллар тузиш) билан таништиришимумкин. Масалан, 7 та чуп- та квадрат туз; 6 та чупдан тугри туртбурчак туз; 7 та чупдан 3 та учбурчак туз; 5 та чупдан 2 та учбурчак ва 1 та квадрат тузиш мумкинми? Бу машклар боланинг топкирлигини, хотирасини, тафаккурини ривожлантириш имконини беради.
Бутун иш маълум изчилликда тузилиши кераклиги тушунарли.
Укувйили бошида тарбиячи болаларнинг шакл хакидаги билимлари даражасини аниклайди.
Катта гурухда фойдаланилган усулларнинг узи билимлардаги камчиликларни тулдиришга ёрдам беради.
Г еометрик шакллар хакидаги билимларни мустахкамлаш ва аниклаш,шунингдек, болаларни катаклар буйича улчашга машк килдириш учун катакли когозда квадратлар, тугри туртбурчаклар, доиралар, оваллар чизиш буйича машклар утказилади.
Геометрик шакллар, шунингдек, содда шаклдаги буюмлар (байрокчалар, олхурилар, олмалар ва хоказолар)нинг расмини чизишга математикадан 10-12 та машгулот ажратилади.
У ёки бу шакл расмини чизгандан, кейин, болалар уларни икки ёки турт кисмга буладилар, бунда улар шаклларнинг карама-карши томонлари ёки бурчакларини тугри чизик билан бирлаштирадилар ва нима хосил булганини гапириб берадилар.
Болалар тарбиячининг топширигига кура, хар хил йуналишда маълум микдорда катакларни санаб, нукта куйишлари ва бу нукталарни узаро бирлаштириб, у ёки бу шаклни хосил килишлари мумкин.
Тайёрлов гурухида хар хил аломатларига кура, яъни ранги, шакли, катталиги ва микдорига кура буюмларни гурухларга ажратишга доир машкларга кенг урин берилади. Болаларга шаклларнинг туртта-бештадан хархил куринишлари, уч-турт хил рангда иккитадан бештагача хил улчамларда берилади. Улар бу шаклларнинг ранги ва улчамига эътибор бермай, улчам аломати буйича гурухлайдилар.
Тарбиячидастлаб болаларга шаклларнинг белгиларини аниклашда ёрдам беради, кейинчалик эса, уларнинг узлари шаклларнинг кандай белгилари буйича гурухларга булиш, нечта гурух хосил булиши, у ёки бу гурухга нечта шакл кириши каби масалаларни мустакил хал киладилар, яъни олдин ишларни режалаштиришади, кейин эса бажаришади.
Болалар шаклларни гурухлашда битта белги буйича мулжал олиб, бошка белгиларга эътибор бермайдилар.
Гурухлашга доир машклар утказганда болаларнинг шакл хакидаги билимларини системалаштириш максадга мувофик. Масалан, олдин шаклларни гурухга ажратиш, сунгра юмалок шакллар орасидан доира ва овалларни, купбурчаклар орасидан туртбурчаклар ва учбурчакларни ажратишкерак. Нихоят, туртбурчаклар орасидан тугри туртбурчаклар ва квадратларни топиш керак.
Болалар айрим шакллар орасидабогланишлар урнатадилар. Шакллар жуфтинитанлашга доир машклар шу максадга хизмат килади: учбурчаклар, туртбурчаклар хар хил ранг ва улчамдаги, аммо бир хил пропорциядаги шакллар, масалан, тенг ёнли учбурчаклар жуфт ташкил килади. Болалар хар хил пропорциядаги бир жинсли шаклларни таккослашади.
Болаларга мантикиймашкларни таклиф килиш фойдали, масалан, “Топинг- чи, каторда кайси шакл ортикча?”, “Шаклларни танлашда кандай хато килишган?”(Катор килиб куйилганб та учбурчак орасига битта туртбурчак куйилган ва х. к.), “Кандай шакл етишмайди?” (уч-турт хил улчамдаги учбурчаклар, оваллар, туртбурчаклар каторларга жойлаштирилган, хар кайси каторга буюмлар катталиклари кичиклашиб борадиган тартибда жойлаштирилган, бир каторда битта шакл етмайди);.
Бир гурухдаги шаклларнинг иккинчи гурухдаги шакллардан фарк килишаломатларини топишга доир масалалар. учбурчаклар, туртбурчаклар ва бошка шакллар хакидаги тасаввурларни мустахкамлаш имконини беради. Доиралар ва оваллар,учбурчаклар ва туртбурчаклар тасвирланганжуфтлашган жадваллардан фойдаланиш мумкин. Шакллар икки-учхил улчамда ва рангда берилган.


Тайёрлов гурухидастурида геометрик шакллар I куринишини узгартириш, бир хил шакллардан бошка хил шакллар тузиш назарда тутилган.
Тарбиячи болаларга уз ихтиёрларидагифигураларни карашни,уларни шакл буйича таксимлаш, улар кандай аталишини ва кандай катталикда эканини айтишнитаклиф килади. Сунгра эса, кандайдир икки-учта шаклолиб, уларни бирлаштириш йули билан кандай янги шакл тузиш мумкинлигни уйлаб куришни таклиф килади. Болалар шаклларни тузганларидан кейин, кандай янги шакллар хосил булганинива улар кандай шакллардан тузилганлигини гапириб беришнитаклиф килади.
Болалар кисмлардан бутун шакллартузиб, иккита яримта, 4 та яримта, саккиздан бир кисмдан, доиранинг туртдан бирига тенг кисмданва х. к. дан нечта доира тузиш мумкинлигини фахмлайдилар.
Мактабгача ёшидагиболалар билан ишлашда геометрик мазмунли кизикарли уйинва машклар катта фойда келтиради. Улар математик билимларга кизикишниривожлантиради, болаларнинг аклий кобилиятларининг усишига ёрдам беради.
Болалар топкирликка доир масалалар, “бошкотиргичлар”, ясашга доир масалаларни ечадилар, масалан, бир шакл ёнига иккинчишаклни ясаш йули билан болалар 7 та чупдан иккитаквадрат тузадилар. У ёки бу расм — аппликацияни ( масалан, хурозни ) тузишда нечта доира, учбурчак, тугри туртбурчакдан фойдаланилганини аниклашади. У ёкибу расм ёки накш кандай шакллардан тузилганини топадилар (фахмлайдилар), улар нечта эканини курадилар.
Танграм” (геометрик конструктор) уйинида мураккаб шакллар,яъни “Куёнча”, “Турналар”, “Хурозча”ва бошка нарсаларни болалар еттита содда шакллардан ясайдилар.
Тарбиячи болаларни масаланинг ечилишйулларини онглиизлашга ургатади, уларга уйлаб куриш, фахмлаш, сузлаб бериш, сунгра уз ечимини текширишнитаклиф килади. Масалан, тарбиячи бундай дейди: “Бу шаклгакаранг, у бизга нимани эслатади? Ха, бу худди хурозчадек. Бу хурозни “Танграм” уйинининг еттита шаклидантузиш керак. Каранг, у кандай кисмлардан иборат, хар кайси кисм кандайшакллардан тузилган, улар кандай катталикда ва кандай жойлашган. Сиз “хурозча” шаклни кандай тузишингизнигапириб беринг. Агар дастлаб тарбиячи шаклларни болалар билан биргаликда караса, кейинчалик уларга тахлил рсжасини бсради, шундан кейин эса уларни мустакил тахлил килишга ургатади.


Дастлабки иккита-учта шаклни (мураккаб шаклни) болалар намунага караб тузадилар, намунадахар кайси шаклнинг чегараси аник белгиланган, кейинрок эса шаклнинг умумийконтури туширилган намунага амал киладилар.
Шундан кейин болалар кандай буюмларни уйиннинг еттита шаклдан фойдаланиб, тасвирлаш мумкинлигини узлари уйлаб топадилар.
Шуни эсда саклаш мухимки, болаларнинг амалий харакатларидан олдин масала ечимининг боришини оддийгина уйлаб курилсагина, уйинлар кизикарли булади.
Масалалар ечиш жараёнида болаларни нотугри танланган ечиш йулидан “Булмади, уйлаб кур-чи, бошкача кандай килиш мумкин”, деб воз кечишга ургатиб, улар тафаккурини ривожлантиради. Алохида кийинчиликлар булган холда ечимнинг бир кисмини айтиб беради, тугри топилган ечимни рагбатлантиради: “Бу чупни сен тугри олдинг, уйлаб курчи, яна кайси чупни олиш керак”.
Тарбиячи болаларнинг мустакилликларини ривожлантиради, масалани узинг ечсанг, ушанда кизикарли булади, деб уларни ишонтиради. Масалаларни ечишга болаларнинг кучлари етадиган булиши керак, булмаса, болаларда иштиёк йуколади. Шу сабабли кизикарли масалалар болалар дастурда назарда тутилган шакл хакидаги билимларнн узлаштириб олганларидан кейин, шаклни тугри айтибгина колмай, балки уни кайта тиклай оладиган, шаклини алмаштира оладиган, хаётий буюмлардан узларига таниш геометрик шаклларни топа оладиган булганларидагина берилади.
Назорат саволлари:

  1. Фазо ва фазода мулжал олиш хакида тушунчани таърифланг.

  2. Фазони идрок килиш ва фазода мулжал олишда сузининг ролини тушунтиринг.

  3. Болаларнинг теварак атрофдаги фазода мулжал олишини узлаштиришини айтиб беринг.

  1. мавзу: Болаларда фазовий ва вакт тасаввурларни шакллантириш

Таянч тушунчалар:унг, чап, олдин, орка, якин, узок, шартли белгили харита, вакт, кун, тун, эрталаб, кундузи, кечкурун, кеча, бугун, эртага, дакика, сония, хафта кунлари, фасллар, ойлар, сана.



    1. Кичик гурухда болаларни фазода мулжалга олишга ургатиш Теварак-атрофда мулжал олиш.

Унг ва чап кулни фарклай олиш ва айтишни, предмет (уйинчок) ларни унг кул билан чапдан унгга куйишни ургатиш.
Болаларни предметларнинг узига нисбатан жойлашишини аниклашга, “якин-узок”, “тепада-пастда”, “оркада-олдинда” сузларни айтишга ва нуткда тугри куллашга ургатиш.
Дастурнинг асосий вазифаси кичкинтойни “узига” нисбатан мулжал олишга ургатишдан, иборат, бошкача айтганда, кичкинтой бунда “узига”нибсатан унг, чап, юкори томонларни ажрата оладиган була олиши керак. Уз танасига нисбатан фазода томонлар буйича мулжал олиш бу мулжал олишнинг биринчи умумлаштирилган усулидир. “Узига” ва “узидан” га нисбатан мулжал олишда “унг-чапни”ни фарклаш энг куп кийинчилик тугдиради. Мана шунинг учун хам бола олдин уз кулларини фарклашга ургатилади. Дастурнннг бу вазифаси устида ишлаш кейинги ёш гурухида хам давом эттирилади.
Боланинг узига нисбатан мулжал олиши дастурнинг янги вазифасига — бошка одамга, буюмларга нисбатан мулжал олишга ургатиш вазифасига — утиш учун зарур асос булади. Аммо бошка одамга нисбатан мулжал олиш факат уз гавдаси схемасини билгандагина мумкин булади. Бола хаёлан бу схемани бошка объектларга нисбатан кучиради ва ухшашлик буйича уни бошка одамдан ва буюмлардан ажратади. Масалан, болалар уйинчокларни карашади, улар билан фаол харакат килишади. Сухбатнинг боришида тарбиячи болалар эътиборини характерли деталларга каратади. Масалан, машина каралаётган булсин; олдинда кабина, оркада кузов, пастда олдинги ва кейинги гилдираклар. Буюмлар тасвирланган киркма расмлар, кубчалар мустакил равишда
деталлардан (кисмлардан) бутунни тиклаш имконини беради, яъни объектнинг фазовий буюмларини
(устида—остида, тагида—
юкорисида, олдидан—оркасидан, бир томони — ён томонидан ва иккинчи томонидан) узлаштириш имконини беради. Болалар хали объектнинг унг ва чап томонларини фарклай олишмайди; бу мураккаб малака мактабгача катта ёшда узлаштирилади. Кичик гурухда буюмнинг фазовий характеристикасини тушуниш кисман узлаштирилади. У холда, деб суралади, болаларни буюмларга, бошка одамга нисбатан мулжал олишга ургатиш зарурми? “Узига” нисбатан мулжал олишнинг узи етарли булиши мумкинми?


Гап шундаки, теварак-атрофимиз, яъни атрофимиздаги фазо, одамлар, хар хил буюмлар туплами тулиб-тошиб ётибди. Мана шу фазода мулжал олиш уларнинг хар хил параметрларини, жумладан, “олдидан”, “оркасидан”, “ёнидан”, “устидан”, “остидан”, кейинрок буюмнинг “чап” ёки “унг” томони каби параметрларини хисобга олиш мажбуриятини юклайди. Олдин узига, сунгра бошка одамга, буюмларга нисбатан карамакарши томонларини ажратиш, биринчидан, истикболда боланинг факат “узига” нисбатангина эмас, балки бошка объсктларга, бошка одамга иисбатап мулжал олиш малакасини эгаллашнни таъминлайди.
Кичик гурухда болаларни вакт буйича мулжалга олишга ургатиш
Вактни чамалаш. Болаларнинг вакт хакидаги тасаввурларини мустахкамлаш ва чукурлаштириш: “Эрталаб”, “Кечкурун”, “Кундуз”, “Тун”, “Кеча”, “Бугун”, “Эртага” тушунчаларини фарклаш ва бу сузлардан тугри фойдаланиш куникмасини мустахкамлаш.
Болаларни хафта кунлари билан таништириш ва хафта кунлари номларини изчиллик билан айтишга ургатиш. Кеча хафтанинг кайси куни булганлигини, бугун канака кун, эртага кайси кун булишини аниклашни ургатиш.
Болаларнинг вакт хакидаги тасаввурларини мустахкамлаш ва чукурлаштириш. Йил фасллари билан таништириш ва фаслларнинг номини тугри кетма-кетликда айтишга ургатиш.
Вакт тушунчаларини шакллантириш ишини кундалик турмушда утказиш керак. Аник кун тартиби (катъий уРнатилган туриттт вакти, эрталабки бадантарбия, машгулотлар,
овкатланиш, хордик чикариш вактлари) болаларда сутка кисмлари хакида тасаввурларни шакллантириш учун реал шароитдир.
Сутка давомида тарбиячи болалар эътиборини улар фаолиятлари характерлари билан боглик хар хил вакт ораликлари уртасидаги муносабатларга каратади.
Тарбиячи сутка кисмини айтади ва болаларнинг шу кисмга мос келувчи фаолият турларини санаб утади, масалан: “Хозир эрталаб. Сиз гимнастика килдингиз, ювиндингиз, нонушта киласиз” ёки “Хозир кундузи. Кундузи ота- оналаримиз ишлашади, биз эса шугулланамиз”. Тарбиячи битта бола билан, кичик-кичик гурухлар билан сухбатлашиб, улардан кечаси, эрталаб (уйгонганларидан кейин), кундузи нима килганликларини гапириб беришни сурайди.
Элементар математик тасаввурларни ривожлантиришга багишланган машгулотларда боланинг сутка хакидаги тасаввурлари мустахкамланади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг хар бир вакт оралиги учун характерли булган
фаолият турлари тасвирланган расмлар узларига курсатилади ва улардан суралади: “Расмда тасвирланган болалар нима килишмокда?”, “Буни улар кайси вактда килишмокда?”
Ушбу саволларга жавоб бериш таклиф килинади: “Сен качон дам оласан? Сайр киласан? Ухлайсан? ва х.к.
Кичкинтойларга кундузи, кечаси, эрталаб, кечкурун тасвирлангаи расмларни сутканинг берилган кисми учун характерли булган амалий фаолиятлари тавсифланган хикоялардан, шеърлардан парчалар укишдан хам фойдаланиш мумкин.

    1. Урта гурухда болаларни фазода мулжалга олишга ургатиш Теварак-атрофда фазода мулжал олиш.

Нарсаларни унг кул билан чапдан унгга караб териш куникмасини мустахкамлаш.
У ёки бу предметнинг узига нисбатан жойлашувини суз билан ифодалашни ургатиш (олдимда - стол, оркамда - шкаф, пастда - пол, юкорида - шип, унг томонимда - дераза, чап томонимда - эшик, шкаф - узокда, стул - якинда ).
Болаларга берилган йуналишда (олдинга-оркага, унгга-чапга) харакат килишни ургатиш.
Теварак- атрофда фазода мулжал олиш буйича ишлаш бир неча йуналишда утказилади. Энг олдин амалий тажриба такомиллаштирилади. Болалар бу ёш даврида анча мустакил булиб колишади, уйинчоклар сакланадиган жойни билишади, урнатилган тартибга амал килишади. Урта гурухда улар ошхонада навбатчилик вазифаларини бажаришга ургатилади, укув йилининг иккинчи ярмидан бошлаб эса, материални машгулотга тайёрлаш ургатилади. Навбатчиларнинг вазифаларини бажариш столдаги идишлар, укув ашёларининг фазовий жойлашувларини узлаштириш билан боглик. Болалар
энди бинода ва болалар богчаси участкасида эркинрок мулжал оладилар. Масалан, бошка гурухлар, мусика зали, тиббиёт хонаси каерда жойлашганини, уларга кандай боришни биладилар. Буларнинг хаммаси атрофни ураб олган фазода катта кдзикдш билан мулжал олишдан дарак беради. Педагогик ишнинг ушбу йуналиттти кейинги ёш гурухларида асосан болалар билан кундалик мулокотларда, яъни укишдан ташкари вактда хам кенг жорий килинади.
Урта гурухда укув фаолиятини ташкил килиш жараёнида тарбиячи бошка
масалаларни хам хал килади: 1) фазо хакидаги дастлабки билимларни мустахкамлайди, уларни кенгайтиради ва теранлаштиради, янги маълумотлар беради; 2) олинган билимларни уйинларда, дастурнинг бошка булимларига багишланган машгулотларда хар хил хаётий ситуацияларда куллашга ургатади. «Болажон» дастурининг “Теварак- атрофда мулжал олиш” булимига мос равишда тарбиячи болаларга узига нисбатан йуналишни аниклашни, берилган йуналишда харакат килишни (олдига—оркага, юкорига—пастга, унгга—чапга), узига нисбатан буюмларнинг холатини сузлар билан тушунтиради.
Аммо олдин болага нисбатан карама-карши йуналишда турган, яъни олдида—оркасида, унгда—чапда турган 1—2 та уйинчокни, буюмлар жойлашувини аниклаш-га доир топширик берилади. Уйинчоклар ёки кандайдир буюмлар сони аста-секин 4 тага етказилади. Дастлабки вактларда буюмларни боладан унча узокмас масофага (унинг ёнига) жойлаштириш маъкул. Кейинчалик масофани катталаштириб бориш керак. Тарбиячининг топширигига биноан, бола хонанинг маълум бир жойига туради ва уз олдида, чапида ва унгида кандай буюмлар турганини айтади. Шундан кейин тарбиячи боладан унгга (чапга) турилишини ва яна кандай буюмлар ундан кайси йуналишда турганлигини айтишни сурайди.
Фазода (“Топ-чи, бунда нима бор?”, “Билинг-чи, нима узгарибди?” типидаги) мулжал олишга доир машклар уйин характерига эга булиши керак.

    1. Катта гурухда болаларни вакт буйича мулжалга олишга ургатиш

Вактни чамалаш. Болаларни соатларнинг турлари ва уларнинг тузилиши (стрелкалари, цифрблати) билан таништириш. Вактнинг энг кичик бирликлари сония ва дакика хакида тушунча бериш. Ярим соатгача аникликдаги вактни белгилашга ургатиш.
Келгуси ой, сана номи билан таништириш. Кеча кандай сана булганлигини, эртага кандай сана булишини айтишга ургатиш.
Хафта кунлари ва йил фасллари изчиллиги хакидаги билимларни мустахкамлаш, келгуси ойнинг номини айтишни машк килдириш.
Урта гурухда тарбиячи болаларнинг фаол лугатларида сутка кисмларининг номларини мустахкамлайди, болаларнинг вактнинг бу ораликлари хакидаги тасаввурларини чукурлаштиради ва кенгайтиради. У доимо болалар эътиборларини сутка кисмларининг алмашиниши кетма-кетлигига каратади. Мактабгача ёшдаги болалар хар доим эрталаб кечасидан кейин келишини ва кундузи билан алмашииишини, кундузи кечкурун билан, кечкурун эса кечаси билан алмашинишини билиб оладилар.
Сутка кисмларининг кетма-кетлигини олишларини мустахкамлаш учун расмларни карашни, улар буйича хикоялар тузишни ташкил килиш максадга мувофик. Расмлар караб булинганидан кейин, болаларга уларни столларга тугри кетма-кетликда жойлаштириш ва сутканинг кисмларини тартиби билан айтиш топширигини бериш мумкин. Йил охирида болаларга шу машклар асосида сутка хакидаги умумлашган тасаввурларни бериш ва сутка сузининг мазмунини очиб бериш мумкин. Урта гурухда болалар “кеча”, “бугун”, “эртага” тушунчаларини фарклашни урганиб олишлари керак. Катталар томонидан тегишли номлардан хар доим фойдаланиш бунинг учун энг Яхши шароитдир. Масалан, болаларга янги уйинчокни курсатишдан олдин тарбиячи уларга бугун у янги уйинчок курсатиши ва улар шу уйинчокни уйнашлари хакида огохлантириши керак. Ёки тарбиячи болаларга кеча нима билан машгул булганликларини, бугун эрталаб нима
килганликларини эслашни таклиф килади. Болаларга бундай дейиш мумкин: “Бугун биз сизлар билан лой ва пластилиндан нарсалар ясаймиз, эртага эса, расм чизамиз. Кеча биз сизлар билан участкада сайр килдик, бугун эса паркка борамиз” ва хк. Мактабгача ёшдаги болалар тарбиячи билан хар доим шундай мулокотда булиб, бу тушунчаларни узлаштирадилар. Конкрет мисолларда “тез-секин” тушунчалари билан танишадилар.
Катта гурухда болаларни фазода мулжалга олишга ургатиш
Теварак-атрофда мулжал олиш. Болаларнинг атрофдаги нарсаларнинг узига нисбатан вазиятини суз билан ифодалаш куникмасини мустахкамлаш: унгда, чапда, олдинда, оркада, узокда, якинда.
Болаларни курсатилган йуналишда мулжал олишга, берилган шарт буйича уз холати урнини белгилашга ургатиш (шундай тургинки, машина унг томонингда, копток олдингда булсин).


У ёки бу предметни бошка бир предметга нисбатан жойлашганлигини суз билан ифодалашга ургатиш (кучукчанинг чап томонида-куён, кучукчанинг унг томонида - айикча).
Болаларни когоз вараги сатхини мулжалга олишга, когознинг унг, чап, юкори, паст кисмларини, уртасини аниклашга ургатиш.
Мактабгача ёшидаги болаларнинг фазовий тасаввури фаолиятнинг хамма турлари жараёнида кенгаяди ва мустахкамланади. Машгулотлар таркибига фазода мулжал олишга доир махсус машкларнинг киритилиши хам бунга имконият беради. Тарбиячи болаларга чапда энг баланд, унгда энг паст буюм турадиган килиб, буюмларнинг катталиклари буйича куйишни таклиф килади, ёки унинг узи столга уйинчокларни (ит, мушук, сигир, куй, куён) жойлаштиради ва болаларга мурожаат килади: “Сигирнинг ёнида нима турганини каранг ва айтинг. Мушукдан чапда нима турибди? Куй кайси хайвонлар орасида турибди?” Сунгра тарбиячи уйинчокларни бири-бирининг оркасида турадиган килиб аралаштириб куяди ва сурайди: “Нима биринчи кетмокда? Нимадан кейин мушук кетмокда? Нимадан олдинда сигир кетмокда? Куйдан кейин нима кетмокда?” ва х. к.
Болалар атрофдаги буюм орасида уз холатларини аниклайдиган машклар хам самарали: “Столнинг оркасида турибман, столнинг ёнида, дераза олдида турибман”.
Катта гурухда мактабгача ёшдаги болалар когоз варагида мулжал олишга ургатила бошланади. Олдинги гурухларнинг дастурларида бундай вазифа йук эди. Тарбиячи рахбарлигида болалар маълум микдордаги буюмларни курсатилган йуналишда: когоз варагининг юкори, пастки кисмига, чап кисмига, унг кисмига жойлаштириш малакасини эгаллайдилар. Бундай топшириклар хам булиши мумкин: варакнинг чап кисмига 5 та доирача; унгига эса 1 та ортик доирача куй; варакнинг пастки ва устки кисмларига 8 тадан учбурчак жойлаштир. Топширикни бажарганидан кейин бола кандай шакллардан нечтасини жойлаштирганини ва каерларга жойлаштирганини гапириб беради. Болаларни буюмларнинг когоз варагидаги, столдаги, полдаги холатини белгилаш учун сузларни тугри, маъноси буйича ишлатишга ургатиш керак.
Йил охирига келиб болалар узларига, бошка одамларга нисбатан урнини сузлар билан ифодалай оладиган булишлари керак.

    1. Тайёрлов гурухда болаларни вакт буйича мулжалга олишга

ургатиш
Вактни чамалаш. Болаларнинг вакт хакидаги тасаввурларини мустахкамлаш ва чукурлаштириш: “Эрталаб”, “Кечкурун”, “Кундуз”, “Тун”, “Кеча”, “Бугун”, “Эртага” тушунчаларини фарклаш ва бу сузлардан тугри фойдаланиш куникмасини мустахкамлаш.


Болаларни хафта кунлари билан таништириш ва хафта кунлари номларини изчиллик билан айтишга ургатиш. Кеча хафтанинг кайси куни булганлигини, бугун канака кун, эртага кайси кун булишини аниклашни ургатиш.
Болаларнинг вакт хакидаги тасаввурларини мустахкамлаш ва чукурлаштириш. Йил фасллари билан таништириш ва фаслларнинг номини тугри кетма-кетликда айтишга ургатиш.
Катта гурухда асосий эътибор хафтадаги узгаришни, йил фаслларининг характерли хусусиятларини онгли узлаштиришга каратилади. Болалар кеча кайси кун булгани, бугун кайси кун эканини, эртага кайси кун булишини, хафтадаги кунлар сонини, уларнинг тартибини айтишни урганадилар. Бундан ташкари, болалар йил фаслларининг характерли белгиларини) узларининг бу вактдаги уйинларни, одамларнинг табиатдаги мехнатларини аниклайдилар.
Маълумки, болалар хафта кунларини бир текисда узлаштирмайдилар. Улар якшанба, шанба ва душанбани энг яхши эслаб коладилар.
Якшанба — хурсандчиликлар буладиган кун, якинлар билан, яъни ота-она, буви ва бошкалар билан бирга буладиган кун. Бу кун яна шуниси билан хам гайриоддий кунки, баъзида бола хаётининг одатдаги тартиби узгаради: бувисининг уйида тушлик килиш, мехмонлар келиши, театрга бориш ва х. к.
Болалар душанбани хам яхши биладилар, чунки шу куни улар, якшанбадан кейин богчада
булишларининг биринчи кунидир.
Сешанба, пайшанба ва жума кунлари алохида ахамиятли вокеалар билан белгиланмаган. Тугриси, жума кунини болалар дам олиш арафаси сифатида, болалар богчасида булишларининг дам олинадиган кунлардан олдинги охирги кун сифатида яхширок биладилар ва ажратадилар. Шундай килиб, кичик болаларнинг хафтанинг хар хил кунларини билишдек билимларни узлаштиришларида уларнинг фаолиятлари ва хаяжонли кечинмаларининг роли хакида гапириш учун баъзи асослар бор.
Шу сабабли болаларни хафта тушунчаси билан таништиришни хафтанинг хамма кунларини узлаштиришдан эмас, балки кеча кайси кун булганини, эртага кайси кун булишини аниклашдан бошлаш маъкул.”Бунда тарбиячи олдин хафтанинг якшанба, душанба кунларини, сунгра эса, аста-секин хафтанинг бошка кунларини ургатишни назарда тутади. Болалар хафта кунларининг номларини айтибгина колмай, балкиуларга оид элементар тавсифномалар беришлари мухимдир.
Масалан, тарбиячи машгулот давомида ушбуларни сурайди: “Кеча кайси кун эди?” “Эртага кайси кун булади?” Агар болалар хафтанинг кунларини
90


айтишда кийналишса, тарбиячининг узи айтади. У якшанба дам олиш куни эканини айтади. Шу куни хамма дам олади. Болалар богчага боришмайди. Якшанбадан кейин душанба деб аталувчи кун келади. Бу дам олиш кунидан кейин болалар богчага, катталар ишга борадиган биринчи кун ва х.к.
Шундай килиб, тарбиячи болаларни хафтанинг кунлари билан кетма-кет таништиради. Болалар хафта кунларининг номларини ва улар тартибини яхши эслаб колишлари учун, уларнинг эътиборини хафта кунининг номи билан унинг тартиби орасидаги богланишга каратиш керак. Масалан, чоршанба — хафтанинг уртаси, пайшанба—хафтанинг туртинчи куни, жума эса хафтанинг бешинчи куни ва х.к.
Болалар хафта кисмларини фарклаш ва айтишни урганиб олганларидан кейин, куннинг хамма номларини кетма-кет узлаштириш устида иш бошлаш мумкин. Болалар хафтада хаммаси булиб неча кун борлигини аниклашади, уларнинг тартибини айтишади. Тарбиячи болалардан хафтанинг кайси кунларини билишларини, улар хафтада нечта эканлигини сурайди. Хафтанинг хамма куни тартиби билан келиб кетишини тушунтиради: биринчи кун душанба, иккинчи кун сешанба, учинчи кун чоршанба ва х.к.
Тайёрлов гурухда болаларни фазода мулжалга олишга ургатиш
Теварак-атрофда мулжал олиш. Болаларни когоз вараги сатхида предметларнинг кандай жойлашганлигини (чапрок, унгрок, уртасида, юкорирок, пастрок аниклашга) ургатиш.
Дафтар сатхини аниклаш ва шаклларни штрихлар оркали чизишни машк килиш.
Болаларга предметларни пол, каттик когоз, дафтар вараги устига жойлашни машк килдириш.
Теварак атрофдаги нарсаларнинг вазиятини аниклашга доир машклар.
Мактабга тайёрлов гурухида болаларнинг харакат йуналишида уларнииг узи ва буюмлар орасидаги, буюмларнинг узи орасидаги фазовий муносабатларда, шунингдек, когоз варагида (текисликда) мулжал олиш малакалари ривожлантирилади ва мустахкамланади. Болалар билан ишлаш методикаси “чапдан—унгдан”, “устида—остида” каби карама-карши йуналишларни ажратишга асосланиши керак.
Болада когоз варагида мулжал олиш малакаларини шакллантириш учун бундай топширик берилади: варакнинг юкори чеккасига 4 та варакча ва пастки чеккасига шунча гулча куйиш. Шундан кейин тарбиячи болаларга нима каерда ётганини гапириб беришни таклиф килиттти мумкин. Бундан кейин топширикларнинг мураккаброк вариантларидан (шакллар микдорини ортти- риш, улар уринларини алмаштириш ва х. к.) фойдаланиш максадга мувофик. Шунингдек, “Ким эслаб колади?”, “Нима узгарди?”, “Нималари билан фарк килади?”, “Жуфт карточкалар” каби уйинларни утказиш тавсия килинади.
Бундай топширикларни утказиш методикаси хакида фикр юритамиз.


Олти ёшли болалар “узига” нисбатан тула ишонч билан мулжал оладилар. Аммо хали уларнинг купчилиги буюмларнкнг, бошка одамларнинг унг ва чап томонларини фарк килишда кийналадилар. Уларни, масалан, узи томонига юзи билан айланган уртогининг унг кули унинг чап кули каршисида булиш холи ажаблантиради.
Нега бундай булади? Олдинги иш натижасида болада куйидаги билим ва малакаларнинг пухта стереотипи (андозаси) йигилиб колади: унгда (унгрокда, унгга), унг кул турган томонда булади. Бу фазо “узидан” мулжал олишда мутлако тугри. Аммо энди вазият узгарди. “Болага бошка одамдан ёки бошка буюмлардан мулжал олиш таклиф килинади. Демак, муносабат нуктаси субъектнинг узидан ташкарида белгиланади. Бу ерда олдинги тажриба фазовий вазиятларнинг янги вариантлари билан зиддиятликка киришгандек булади. Хакикатда эса, масалан, бола узи билан жуфт булиб турган Малик узидан унг томонда турганини яхши билади. Бу энди одат, оддий хакикат. Аммо тескари фазовий муносабатларни (чунончи, “Агар Малик мендан чап томонда турган булса, у холда мен ундан унг томонда турган буламан”) тушуниш тайёрлов гурух болалари учун хам унчалик осон эмас. Бу ерда “бошка одамга нисбатан” мулжал олиш вазияти мавжуд. Буни тугри тахлил килиш учун бола энг олдин уртогининг унг ва чап кули (томони)ни аниклаши керак. Катта гурухда болалар бу малакани эгаллаб олишган, энди эса шу малака пухта ва устивор куникма булиши керак.
Олти ёшли болалар унг ва чап томонни бошка одамга нисбатан аниклашни худди узига нисбатан унг ва чап томоини аниклагандек аниклашини яхши тушуниб олмоклари керак (чап томон унг кул турган томонда; унг томон чап кул турган томонда). Аниклашнинг самарали усули хаёлан уртогининг оркасига туришдан иборатдир. Шундай килиб; “юзи билан оркасига” бошлангич холатидан, яъни бола уртогининг оркасида турган холатида бошка одамга нисбатан унг ва чап томонни аниклаш керак; шундан кейин “юзма-юз” холатида, яъни бошка бола каршисига туриб, “унг-чап”ни фарклаш керак. Кейинрок эса хар кандай бошлангич холатда, хатто уртоги оркаси билан турганда хам, “унг-чап” томонлар аникланади.
Назорат саволлари:

  1. Фазо ва фазода мулжал олиш хакида тушунча беринг?

  2. Фазони идрок килиш ва фазода мулжал олишда сузининг роли?

  3. Болаларнинг теварак атрофдаги фазода мулжал олишини узлаштириши?

  4. Болаларни сутка кисмларини фарклашга ва уларнинг кетма- кетлигини аниклашни билишга ургатиш усуллари.

92



  1. Катта мактабгача ёшдаги болаларни вакт улчами системаси сифатида - сутка, хафта, ой, йил, календарь билан танишитириш методикаси.

  2. Болаларда вактни хис килишни ривожлантириш.

  1. мавзу: Мактабгача ёшдаги болаларда математик тушунчаларни шакллантиришнинг замонавий технологиялари

Таянч тушунчалар: амалий, курсатмали, восита, индивидуал, дастур, элементар.

    1. Тарбиячилар билим даражасини ва махоратини ошириш

шакллари.
Болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантиришда тарбиячи укитишнинг хар хил усуллари — амалий, курсатмали, огзаки, уйин усулларидан фойдаланади. Усулни танлашда бир катор омиллар— мазкур боскич да ечиладиган дастур масалалари, болаларнинг ёш ва индивидуал хусусиятлари, зарур дидактик воситаларнинг мавжудлиги ва бошкалар хисобга олинади.
Тарбиячининг метод ва усулларнинг асосли танланишига, хар бир аник холда улардан рационал фойдаланишга доимо эътибор бериб туриши куйидагиларни таъминлайди:
-элементар математик тасаввурларнинг муваффакиятли шаклланиши ва уларнинг нуткда акс эттирилиши;
-тенглик ва тенгсизлик муносабатларини (буюмни
сони, улчами, шакли буйича) идрок килиш ва ажратиш, натижавий муносабатлар (улчами ёки сони буйича орттириш ёки камайтириш)ни, анализ килинаётган объектларнинг микдори, шакли, катталигини умумий белгисифатида ажратиш, алока ва богланишларини аниклаш малакаси;
-болалар узлаштирган амалий иш усуллари (масалан, карши куйиш, санаш, улчаш билан таккослаш) ни янги шароитларда куллашга йуналтириш ва мазкур вазиятда ахамиятга эга булган белгилар, хоссалар, богланишларни аниклаш, топишнинг амалий усулларини мустакил излашга йуналтириш. Масалан, уйин шарт-шароитларида белгиларнинг тартиби, алмашиниб келиш конуниятини, умумий хоссаларни топишни ургатиш мумкин.
Элементар математик тасаввурларни шакллантиришда амалий метод етакчи метод хисобланади. Унинг мохияти болаларнинг буюмлар ёки уларнинг
урнини босувчилар (тасвирлар, график расмлар, моделлар ва х. к.) билан ишлашнинг жиддий аникланган усулларини узлаштиришгай уналтирилган амалий фаолиятларини ташкил килишдан иборат.
Элементар математик тасаввурларни шакллантиришда амалий усулнинг характерли хусусиятлари куйидагилардан иборат:

  • -аклий фаолият учун асос буладиган хар хил амалий ишларни бажариш;

  • -дидактик материаллардан кенг фойдаланиш;

  • -дидактик материаллар билан амалий ишлаш натижаси сифатида тасаввурларнинг пайдо булиши;

  • -энг элементар усулда санаш, улчаш ва хисоблаш куникмаларини хосил килиш;

  • -турмушда, уйинда, мехнатда, яъни фаолиятнингхар хил турларида шаклланган тасаввур ва узлаштирилган харакатлардан кенг фойдаланиш.

Мазкур усул махсус машклардан фойдаланишни назарда тутади. Бу машклар курсатиш учун белгиланган материал шаклида, ташкил килиниши ёки таркатма материал билан мустакил иш куринишида топширик шаклида берилиши мумкин.
Машклар хамма болалар бир вактда ёки битта бола доска ёки тарбиячининг столи олдида бажарадиган якка тарзда булиши мумкин. Х,амма болалар бажарадиган машклардан билимларни узлаштириш ва мустахкамлашдан ташкари, назорат килиш учун хам фойдаланиш мумкин. Якка-якка тарзда бажариладиган машклар хам уша вазифаларни бажаради-ю, аммо улар болалар фаолиятида йуналиш оладиган образ (намуна) сифатида хам хизмат килади. Улар орасидаги богланишлар вазифаларининг умумийлиги билангина эмас, балки доимо алмашиниб келиши, конуний равишда бир- бирларининг урнини босиши билан хам аникланади.
^амма ёшдаги гурухларда бажариладиган машклар уйин элементлари кичик гурухда — сюрприз момент куринишида, ухшаш харакатлар, эртак кахрамони ва х. к. дан иборат булади. Катта гурухларда бундай машклар изланиш, мусобака характерини олади.
Машклар болаларнинг ёшига караб кийинлаштириб борилади. Улар бир неча бугинлардан ташкил топади. Укув-билиш мазмунига оид уйин-машклар муаммо шаклида эмас, купчилик холларда,уларни бажариш учун тасаввур буйича харакат килиш, топкирликни намойиш килиш, акллиликни курсатиш талаб килинади. Чунончи, тарбиячи кичик гурухдаги болалардан хар кайси куённи сабзи билан сийлашни таклиф килади; катта гурухдан болалардан эса, доскага осиб куйилган карточкадаги доирачалар нечталигини айтишни, гурух хонасидан худди шунча буюм топишни, карточкадаги доиралар микдори билан гурухдаги буюмлар микдори тенг эканини исботлашни таклиф килади. Агар биринчи холда машк шартли ажратилган битта бугиндан иборат булса, иккинчи холда 3 та бугиндан иборат булади.


Комплекс машклар энг самаралидир, чунки, улар дастурнинг хар хил булимларига доир масалаларни бир вактда бир-бири билан таркибан бирга хал килиш имконини беради. Масалан,
Г еометрик шакллар”, “Катталик”,
Микдор ва санок” булимларига оид масалаларни бир вактда хал килиш имконини беради. Бу хил машклар машгулотларнинг фойдали иш коэффициентини оширади.
Мактабгача таълим муассасасида бундай хилдаги машклар (яъни бир хил максадни кузловчи ва бир маънода амалга оширилувчи машклардан) кенг фойдаланилади, бундай машклар туфайли зарур фаолият усуллари бажарилади: санокни, улчашни, энг содда хисоблашни эгаллаш амалга оширилади; бир катор элементар математик тасаввурлар шаклланади.
Машкларни танлашда уларнинг таркибан бир машгулотда бирга хал килинишинигина эмас, балки истикболдагиси хам хисобга олинади. Бир машгулотдаги машклар системаси йил давомида утказиладиган хар хил машкларнинг умумий системасига таркибан кушилиб кетиши керак.
Хрзирги вактда мавжуд машклар системаси хамма ёш гурухларда ушбу коида асосида тузилади хар бир олдин келувчи ва ундан кейин келувчи машк умумий элементлар—материали, харакат усуллари, натижаларга эга. Узаро боглик ва узаро ухшаш харакат усуллари (масалан, устига куйиш-ёнига куйиш), муносабатлар (масалан, катта-кичик, ортик-кам, баланд-паст, кенг-тор), арифметик амаллар(кушиш-айириш)ни узлаштиришга оид машкларни бериш вакт жихатидан якинлаштирилади ёки бир вактда берилади.
Машкларда узаро богланишларнинг мумкин булган хамма вариантларини назарда тутиш керак, масалан, хар хил объектларни бир хил улчовда улчашни, бир хил объектларни хар хил улчовда улчаш, хар хил объектларни хар хил улчовларда улчаш ва х. к. ни ташкил килиш мумкин. Бола машкларни бажаришда бир хил математик алокалар, богланишлар ва муносабатларнинг хар хил куринишлари билан тукнашиб, уларни осон ва тез тушуниб, умумлаштира олади. Болаларнинг машкларни бажариш жараёнидаги фаоллик, мустакиллик, ижодкорлик курсатишларига караб, репродуктив (таклидий) ва продуктив машкларни ажратиш мумкин.
Репродуктив машклар харакат усулини оддий такрорлаш (тиклаш)га асосланган. Бунда болаларнинг харакатлари катталар томонидан намуна, тушунтириш, талаб, нима килиш ва кандай килишни белгиловчи коидалар
шаклида тула чегараланиши мумкин. Уларга катьий эргашиш ижобий натижа беради, топширикли тугри бажаришни таъминлайди, йул куйилиши мумкин булган хатоларнинг олдини олади. Машкларнинг бориши ва натижаси тарбиячининг бевосита кузатувида булади, у курсатмалар, тушунтиришлар билан болалар харакатини тугрилаб туради.
Продуктив машклар шуниси билан характерлики, уларда харакат усулларини болаларнингузлари тулаёки кисман очишлари керак булади. Бу болаларнинг мустакил фикрлашини ривожлантиради, ижодий якинликни талаб килади, максадга йуналганлик ва максадга интилишни шакллантиради. Одатда тарбиячи нима килиш кераклигини айтади, аммо харакат усулини айтмайди хам курсатмайди хам. Машкларни бажаришда бола фикрлаш ва амалий синашлардан фойдаланади, фикрларни айтади ва уларни текширади, мавжуд билимларини ишга солади, улардан янги вазиятларда фойдаланишини урганади, акллилиги, топкирлигини курсатади. Бу хил машкларни бажаришда педагог бевосита эмас, балки билвосита ёрдам беради, болаларга уйлаш ва яна бир марта харакат килишии таклиф килади, тугри харакатларни маъкуллайди, бола илгари бажарган шунга ухшаш машкларни эслатади ва х. к.
Продуктив ва репродуктив машклар нисбатиболаларнинг ёшлари, амалий ва билимига доир масалаларни ечиш тажрибалари кандайлиги, математик тасаввурларнинг характери ва уларнинг болаларда кай даражада ривожланганлиги билан аникланади.
Болаларнинг ёши катталашиши билан машкларни бажаришдаги мустакилликлари ортади. Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг мустакил фаолиятларини ташкил килувчи ва йуналтирувчи огзаки курсатмалар, тушунтиришлар, ойдинлаштиришлар роли орта боради. Болалар топширикни, машкни бажарганларидан кейин уз харакатларини ва уртокларининг харакатларини, узини-узи ва узаро текширишни урганадилар. Элементар математик тасаввурларни шакллантиришда уша укитишнинг мустакил усули сифатида намоён буладн. Аммо уни амалий усуллар гурухига киритиш хам мумкин. Бунда хар хил уйинларнинг, хар хил амалий харакатларнинг, масалан, кисмлардан бутун тузиш, шакллар каторлари,санок, устига ва ёнига куйиш, гурухлаш, умумлаштириш, таккослаш каби харакатларни узлаштиришдаги алохида ахамияти хисобга олинади.
Дидактик уйинлардан энг куп фойдаланилади. Бола билиш мазмунини уйин шаклига кирган ургатувчи масалани (уйин мазмунида), уйин харакатлари ва коидалари олдиндан назарда тутилмаган холда узлаштиради. Дидактик уйинларнинг хамма тури (буюмли, столда уйналадиган босма ва огзаки турлари) элементар математик тасаввурларни шакллантиришнинг самарали восита ва усулларидир. Буюмли ва огзаки уйинлар математика машгулотларида ва улардан ташкарида утказилади, столда уйналадиган— босма уйинлар одатда машгулотдан буш вактларда утказилади.


Хдракатли усуллар ва уларга мос тасаввурлар шаклидаги билимларни болалар машгулотдан ташкари вактда олади, уйинлар (сюжетли — дидактик, дидактик ва бошка хил уйинлар) да эса шу билимларни аниклаштириш, мустахкамлаш,
системалаштириш учун яхттти
шароитлар яратилади.
Элементар математик тасаввурларни ургатиш ва шакллантириш методи машгулотларда хар хил турдага уйинлардан, унинг алохида элементларидан (сюжетли-ролли, харакатли ва б.), усулларидан (сюрприз момент, мусобака,излаш), уйин ва дидактик бошланншларни катталарнинг рахбарлик ва ургатувчи роли хамда болаларнинг билимини фаоллаштиришни таркибан бирга кушиб олиб боришдан фойдаланишни назарда тутади.

    1. Элементар математик тасаввурларни курсатмали ва OFзаки

методлар
Элементар математик тасаввурларни шакллантиришда амалий ва уйин методлари билан бирга кулланади. Бу уларнинг мохиятини хеч бир камайтирмайди. Мактабгача таълим муассасасида курсатмали, огзаки ва амалий методларга тааллукли ва бир-бири билан узвий богликликда кулланиладигаи усуллардан кенг фойдаланилади:

  1. Харакат усулини тушунтиришлар билан ифодалаш (намойиш килиш) - тарбиячи намунасини курсатади. Бу укитишнинг асосий усули булиб, у курсатмали—харакатли-амалий характерга эга, хар хил дидактик воситаларни жалб килиш билан бажарилади, болаларнинг куникма ва малакаларини шакллантириш имконини беради. Унга куйидаги талаблар куйилади:

  • -харакатни курсатиш усулларининг аниклиги, кисмларга булинганлиги;

  • -харакатларнинг огзаки тушунтиришлар билан ифодаланиши;

  • -курсатишда кузатувчи нуткнинг аниклиги, кискалиги ва ифодали булиши;

  • -болаларнинг идрок, тафаккур килишлари ва нуткларини фаоллаштириш.

  1. Мустакил машкларни бажариш учун йул-йурик.

Бу усул тарбиячининг харакат усул-ларини курсатишибилан боглик булади ва ундан келиб чикади. Йул-йурикларда зарур натижани олиш учун нима килиш кераклиги ва кандай килиш керак экани акс эттирилади. Катта гурухларда йул-йуриклар топширикни бажаришга киришишдан олдин тулик бериб булинади, кичик гурухларда эса хар бир янги харакатдан олдин берилади.



  1. Тушунтиришлар,англатмок;лар,курсатмалар. Бу огзаки усуллардантарбиячи харакат усулини курсатишёки болаларнинг топширикни бажаришларида, хатоларнинг олдини олиш, кийинчиликларни бартараф килишкаби максадларда фойдаланади. Улар киска, аник ваобразли булиши керак.

Хамма ёшдаги гурухларда янги харакатлар (ёнига куйиш, улчаш) билан таништиришда курсатиш уринли, аммо бунда тугридан-тугри таклидни йукка чикарувчи аклий фаолиятни активлаштириш керак. Янги харакатни узлаштиришда, санаш, улчаш малакаларини шакллантиришда такрорий курсатишдан кочиш керак. Харакатни узлаштириш ва уни такомиллаштириш огзаки усуллар—тушунтиришлар, курсатмалар, саволлар асосида амалга оширилади. Шу билан бир вактда харакат усулининг нуткий ифодаси узлаштирилади.

  1. Хамма ёшдаги гурухларда элементар математик тасаввурларни шакллантиришнинг асосий усулларидан

бири болаларга саволлар бериш усулидир.
Педагогикада саволларнинг куйидаги классификацияси кабул кидинган:

  • репродуктив-мнемик(фараз килишга. оид)саволлар. (Канча? Бу нима? Бу шакл нима деб аталади?Квадрат учбурчакдан нимаси билан фарк килади?);

  • -репродуктив-билишга доир саволлар.

(Агар меняна битта кубча куйсам, токчадаги кубчалар канча булади? Кайси сон катта (кичик): туккизми ёки етти?);

  • -продуктив — билиш саволлари.

(Доирачалар 9 тадан булиши учун нима килиш керак? Тасмани кандай килиб тенг кисмларга булиш мумкин?);
Катордаги кайси байрокча кизил эканини билиш учун нима килиш керак?
Саволлар болаларнинг идрок, хотира, нуткларини активлаштиради, материалнинг тушунилишини ва узлаштирилишини таъминлайди. Элементар математик тасаввурларни шакллантиришда бир канча саволлардан фой- даланилади. Булар буюмнинг конкрет белгилари, хоссаларини, амалий иш натижаларини тавсифлашга йуналтирилган, яъни унинг хусусиятларини кайд килувчи энг содда саволлардан бошлаб, богланишлар, муносабатлар, алокалар урнатишни, уларни асослаш ва тушунтириб беришни, энг оддий исботлашларни талаб килувчи мураккаб саволлар жуда мухимдир. Бундай саволларкупинча тарбиячи намуна курсатганидан кейин, болалар машкларни бажариб булганларидан кейин берилади. Масалан, болалар когоз тугри
туртбурчакни тенг икки кисмга булганларидан кейин тарбиячи сурайди: “Сен нима килдинг? Бу кисмлар нима деб аталади? Нега бу икки кисмнинг хар бирини яримта деб аташ мумкмн? ^исмларнинг шакли кандай? Квадратлар хосил булганини кандай исботлаш мумкин? Тугри туртбурчакни туртта тенг кисмга булиш учун нима килиш керак?”
Характери буйича турли саволлар хар хил типдаги билиш фаолиятини, яъни урганилган материални кайта тикловчи репродуктив фаолиятдан бошлаб, муаммола масалаларни хал килишга йуналтирилган продуктив фаолиятларга даъват килади, ундайди.
Методик усул сифатида саволларга куйиладиган талаблар куйидагилар:

  • -аниклик, конкретлик, гузаллик (лаконизм);

  • -ифодаларнинг турли-туманлиги, яъни бир нарсанинг узини хар хил сураш:

  • -мантикий изчиллик;

  • -болаларнинг ёшлари ва урганиладиган материалга боглик холда репродуктив ва продуктив саволларорасидаги оптимал муносабат;

  • -саволлар боланинг фикрини уйготиши, унинг тафаккуриниривожлантириш, уйлашга мажбур килиши,керакли нарсани ажратиши, тахлил утказиши, таккослаши, карши куйиши. умумлаштиришни талаб килишикерак;

  • -саволлар микдори куп булмаслиги, аммо куйилган дидактик максадга эришиш учун етарли булиши керак;

  • -йул-йурик берувчи ва альтернатив саволларданфойдаланмаслик керак.

Тарбиячи одатда саволни бутун гурухга беради, унга жавобни чакирилган болагина беради. Айрим холларда, айникса, кичик гурухларда жур (хор) булиб ялпи жавоб беришлари хам мумкин. Болаларга жавобни уйлашлари учун имконият бериш керак.
Катта ёшдаги болаларга саволларни мустакил ифодалашни ургатиш керак. Конкрет вазиятда, дидактик материалдан фойдаланиб, тарбиячи болаларга буюмларнинг микдори, уларнинг тартиб уринлари, улчами, шакли, улчаш усуллари хакида бир-бирларидан сурашни таклиф килади. Тарбиячи бевосита таккослаш натижалари буйича саволлар (“Карим квадрат билан тугри туртбурчакни таккослади. Ундан нима хакида сурашмумкин?”), доска олдида бажарилган амалий ишдан кейин саволлар (Х,илоладан суранг-чи, у буюмларни икки каторга ёйиб ниманн билиб олди? ^аранг, мен нима килдим. Мендан нима хакида сурайсиз?), бир каторда ёнма-ён утирган бола бажарган харакатлар асосида (“Шерзоддан нима хакида сураш мумкин?”) беришга ургатади. Агар саволлар аник шахсга -тарбиячига, уртогига, йуналган булса, болалар саволлар бериш малакасини самарали, муваффакиятли эгаллайдилар.
Болаларнинг жавоблари саволларнинг характерига кура:

  • киска ёки тулик;




  • мустакил, тушуниладиган;

  • аник, равшан, етарлича жарангдор;

  • грамматик жихатдан тугри (сузлар тартибигакоидасига, уларнинг мослашувларига, махсус атамалардан фойдаланишига амал килинган) булиши керак.

Мактабгача таълим ёшидаги болалар билан ишлашда катталарга купинча жавобни кайта ифодалаш усулидан фойдаланишга тугри келади, унинг тугри намунасини беради ва такрорлашни таклиф килади. Масалан: «Токчада туртта кузикорин», «Токчадаги кузикоринлар туртта», — деб аниклаштиради тарбиячн.

  1. Текшириш ва бах,олаш. Бу усуллар узаро узвий богланган. Текшириш, болаларнинг топширикни бажариш жараёнини кузатиш - улар ишларининг натижалари, жавоблари оркали амалга оширилади. Мазкур усуллар курсатмалар, тушунтиришлар, уктиришлар, катталар томонидан харакатларнинг намуна сифатида курсатилиши бевосита ёрдам бериш билан кушиб олиб борилади, бунга хатоларни тузатиш хам кушилади.

Тарбиячи болалар билан .
бажариладиган якка ва жамоа ишлари жараёнида хатоларни тузатишни амалга оширади. Амалий таъсир курсатадиган ва нутк хатолари тузатилиши керак.
Тарбиячи хато сабабларини тушунтиради, намуна беради ёкн мисол сифатида бошка болаларнинг харакатлари, жавобларидан
фойдаланади. Тарбиячи секин-аста текширишни узини-узи текшириш ва узаро текширишлар билан кушиб олиб боради. Болалар санашда, улчашда, оддий хисоблашларда йул куйишлари мумкин булган типик хатоларни билгани холда унинг олдини олишга харакат килади.
Болаларнинг харакат усул ва натижалари, хулклари бахоланиши керак. Катталарнинг намуна буйича йуналиш олишга ургатувчи бахолари, уртокларининг бахолари ва узини-узи бахолаш билан кушиб олиб борилади. Бу усулдан машкларнинг, уйинларнинг,машгулотларнинг боришида ва охирида фойдаланилади.
Болаларнинг ёшларига караб билимлари ва харакат усулларини узлаштирганликларини текшириш ва бахолаш узига хос хусусиятига эга. Натижалар хам текширилади, бахонинг дифференциаллашганлиги ва мазмунлилиги ортади. Ургатувчи усуллардан ташкари бу хамма усуллар тарбияловчи функцияларни хам бажарадилар: уртокларига нисбатан яхши муносабатда булиш, уларга ёрдам бериш истаги ва малакасини тарбиялашга ёрдам беради.



  1. Мактабгача таълим ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантиришни олиб боришида таккослаш, тахлил, синтез, умумлаштиришлар факат билиш жараёнлари (операциялари) сифатидагина эмас, балки укитиш жараёнида боланинг фикрлашини йуналиш йулини аникловчи методик усул сифатида хам намоён булади. Объектлар орасидаги ухшашлик ва фаркларнинг микдори, шакли, катталиги, фазовий жойлашуви, вакт оралиги-давомийлиги ва х. к. буйича таккосланади. Улар дастлаб минимал микдордаги буюмларни таккослашга ургатилади. Шундан кепин буюмлар мик- дори тобора купайтирилиб, таккосланадиган даражаси шунга мос равишда камайтирилади.

Анализ ва синтез методик усуллар сифатида биргаликда келади. Бу усуллардан фойдаланишга болаларда “куп” ва “битта” хакидаги тасаввурларни шакллантиришни мисол килиб олиш мумкин. Бу тушунчалар кузатиш ва буюмлар билан амалий харакатлар бажаришда пайдо булади.
Тарбиячи гурухга болалар канча булса, шунча бир хил уйинчок олиб киради. Хар бир кичкинтойга биттадан уйинчок улашиб беради, кейин уйинчокларни биргаликда йигиб олади. Гурух болалари куз унгида буюмлар гурухи алохида буюмларга майдаланади, улардан эса яна бутун хосил килинади.
Анализ ва синтез асосида болалар умумлаштиришга ургатилади. Бунда барча кузатиш ва харакатларнинг натижалари жамланади. Бу усуллар оркали микдорий, фазовий ва вактга оид муносабатларнинг англанишини; асосийни, мухимни ажратишга йуналтирилади. Умумлаштириш машгулотнинг хар бир кисми охирида ва бутун машгулот охирида амалга оширилади. Дастлаб тарбиячи, кейин эса болаларнинг узлари умумлаштиришади.
Таккослаш, синтез, анализ, умумлаштириш курсатматлилик асосида хар хил дидактик воситаларга жалб килинган холда амалга оширилади. Кузатишлар, буюмлар билан амалий харакатлар бажариш, улар натижаларини нуткда акс эттириш, болаларга бериладиган саволлар методик усулларнинг ташки ифодасидир. Бу методик усуллар бир-бири билан узвий богланган буладива купинча комплекс (биргаликда) равишда фойдаланилади.
7.Элементар математик тасаввурларни шакллантириш жараёнида баъзи махсус харакат усуллари намоён булади. Булар устига ва ёнига куйиш, буюм шаклини текшириш, буюм кулда тортиш, битталаб кушиб санаш ва битталаб ажратиб санаш кабилардан иборат.


Бу усулларни болалар курсатиш, тушунтириш, машкларни бажариш жараёнида эгаллаб оладилар ва кейинчалик улардан текширишда, исботлашда, тушунтириш ва саволларга жавобларда, уйинлар ва фаолиятнинг бошка турларида фойдаланадилар.
Назорат саволлари:

  1. Математик тасаввурларни шакллантириш ишини ташкил килишда. болалар муассасаси мудираси ва катта тарбиячининг роли кандай?

  2. Тарбиячилар билим даражасини ва махоратини ошириш шаклларини таърифланг.

  1. мавзу: Мактабгача ёшдаги болаларнинг математик тафаккурини ривожлатиришда ахборот технологияларидан фойдаланиш

Таянч тушунчалар: моделлаштириш, лойихалаштириш, воситали, гностик, имитацион уйинлар.

    1. Мактабгача таълим муассасаларда замонавий компьютерли таълимий уйинлар технологияси

Ихтиёрий таълим муасссасида укитиш жараёнини бошкариш, умуман педагогик жараёнга ва тингловчиларнинг билимларини ташкил этишга таъсир жараёни хисобланади. Уни муваффакиятли амалга ошириш учун, педагогик тизимларда оптимал бошкаришни таъминлайдиган моделлар ишлаб чикилмокда. Бундай моделлар каторига махсус укитиш технологияларининг услуб (услубиёт)ларини киритиш мумкин. В.П. Беспалько педагогик технологиянинг куйидаги таърифини беради: педагогик технология - бу аввалдан лойихалаштирилган укув-тарбия жараёнини амалиётга тизимли сингдиришдир. Педагогик технологияларнинг бошка услублардан фарки, уларнинг тарбияланувчиларда урганилаётган материалга нисбатан кизикиш орттириш ва мотивацияларининг кутарилиши хисобига самаралирок таълим беришни таъминлашидан иборат.
Ахборот технологияларини катта тезликда ривожланиши билан таълим тизимига масофали укитиш - Интернет тармоги оркали укитиш технологиялари кириб келмокда. Бу эса, уз навбатида замонавий психолого-педагогик услубиётларни куллаш имкониятини кенг очмокда.
Хрзирги пайтда таълим тизимида, шу жумладан, МТМларининг таълим- тарбия жараёнида таълимга оид уйинлар ва масофали таълим технологияларини фойдаланиш алохида урин тутаётганлиги учун ушбу
масалаларни кенгрок урганиб чикишни максад килиб олинди.
102



Download 2,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish