Узб еқистон сср фанлар академияси

моц дейиш мумкин, лекин овцатни цоринга тўлдирмоц тарзида қўллаш мумкин эмас; тўлдирмоц феъли эса икки хил конструкция- да ҳам бошқарувчилик вазифасини адо этаверади. Аналогия кучи­ни шундан билса ҳам бўладики, цутини олтинга тўлдирмоц бирик­масини цутини олтин билан тўлдирмоц тарзида айтиш мумкин, ле­кин олтинни цути билан, овцатни цорин билан тўлдирмоц тарзида гап тузиш мумкин эмас. Ҳар иккала ҳолатда ҳам бирикмада ишти­рок қилган ҳоким ва тобе компонентларнинг лексик-грамматик то- монини ҳисобга олмоқ керак бўлади. Олтинни цутига тўлдирмоц бирикмасида олтиннинг қутига томон ҳаракати ифода этилган, лекин қутини олтинга тўлдирмоқ формасида ҳам қутининг олтинга; томон ҳаракати маъноси мавжуд. Қорин ҳеч қачон овқатга томон: ҳаракат қилмаганидек (овқатнинг ичига), аслида қути ҳам олтин- нииг ич томонига ҳаракат қилмайди, лекин икки хил грамматик ҳолатда ҳам аслида ҳаракатни ўз устига олган предмет (тўғр№ объект) бошқа бир предмет томон йўналганлиги, йўналтирилган- лиги маъноси уқилаверади. Қисқаси, биринчи гапда (қоринни ов- қатга — овқатни қоринга тўлдирди) тескари ҳаракат йўқ, конс­трукция эса аналогия йўли билан юзага келган; иккинчи гапда эса (цумғонни сувга тўлдирди— сувни қумғонга тўлдирди) бундай¹ тескари ҳаракат очиқ уқилиб турибди; учинчи типга тааллуқли конструкцияларда эса нисбий бўлса ҳам предмет (объект) ларнинг тескари ҳаракати мавжуд (қути олтин томонга ҳаракат қилмоғю мумкин), лекин мантиқан қути олтинга (олтиннинг ичига) ҳаракат қилмоғи мумкин эмас. Куринадики, бунда ҳам грамматик аиало- гиянинг кучи бор.
Бундай конструкциялар сўз бирикмалари синтаксисининг струк­тур синонимлар гуруҳига оид бўлиб, келишик формаларининг функционал алмашинуви системаси билан маҳкам боғлиқдирки,. уни синчиклаб ўрганиш тилдаги мавжуд жараёнларни тўғри идрок қилиш учун шубҳасиз ёрдамлашади. Шундан келиб чиқадики, бу типдаги конструкцияларда (структур синоним деб ҳисоблангаге алмашинишда)- келишик формалари эмас, балки гаплар — струк- туралар ўзаро синонимдир. Келишик формалари бир сўзнинг ўзида вазифадош қўлланган конструкциялар (ёзишга ўрганмоц—ёзишни ўрганмоқ; отга минмоқ—отни минмоқ каби) юқорида қайд қилин- ган структур синонимлардан фарқли экани кўриниб турибди, ле­кин улар ўртасида умумий ўхшашлик ҳам бор: кенг маънода бу- ларда ҳам гап структураси ўзгаради ва бу ўзгариш туфайли сўз- ларнинг гапдаги вазифаси ҳам бошқача бўлиб кетиши мумкин: деразага чертди—деразани чертди, деворга чизди—деворни чизди гапларини қиёс қилиб кўрсак кифоядир (биринчи гапда девор — ҳол, иккинчи гапда девор — тўлдирувчи). Ана шуни хцсобга олиб, бу хилдаги конструкцияларни ҳам структур синонимлар жумласи- га киритмоқ мумкин.
Назарий жиҳатдан ҳар бир келишик формаси бонща бир кели­шик билан функционал алмашинган ҳолда қўлланмоғи мумкин. Буларнинг ҳаммаси ҳақида гапириш имкониятига эга эмасмиз.
Бош ва тушум келишиги формаларининг вазифадош қўллани- шида ҳам биз ўша структур синонимлар ҳодисасини назарда тута- миз. Отни тепмайди, итни қопмайди деб бўлмайди (Мақол) — от тепмайди, ит қопмайди деб бўлмайди; Раҳимжонни келади деб эшитдим — Раҳимжон келади деб эшитдим. Бу мисолларда бош келишик формаси ўрнида тушум келишиги формаси ёки аксинча ишлатилган дейиш хато бўлар эди, ҳар бир келишик формаси ўз ўрнида қўлланган.
Бош ва тушум келишиги формаларининг вазифадош қўлланиши автор нутқида кўчирма гапнинг кўчирма-ўзлаштирма гап шаклига кириши билан изоҳланади. Бу типдаги конструкциялар яхлит фикр- ни ифодалайди ва структур синонимлар гуруҳини ташкил қилади.
Айрим феъллар гапда икки субъектнинг кесими бўлиб кела- олади, бундай ҳолларда истаган субъектни жўналиш келишиги формасида қўллаш мумкин: ҳовуз сувга тўлди— сув ҳовузга тўлди каби. Бу ҳодиса ҳаракатдаги предмет билан тинч турувчи предмет- шахснинг ўзаро муносабатидан келиб чиққандир, бошқача қилиб- айтганда, бундай муносабат икки предметнинг ўзаро тескари йўна- лишининг натижасидир.
Одатда тинч турган предмет ҳаракатдаги предметни ўзига таъ­сир эттиргани учун у жўналиш келишиги формасида қўлланади: ҳовузга сув тўлди каби. Лекин сўзловчи ҳовуз ҳақида гапирганда бу сўзни бош келишик формасида қўллайди ва ижтимоий ҳаётдаги воқеликни «бузиб» тасвирлайди, шунга қарамай, гап тўгри тушуни- лаверади: ҳовуз сувга тўлди каби.
Ҳовуз бош келишик формасида қўлланганда, у сувга томон ҳаракат қилиши керак эди, ҳолбуки, ҳеч қачон бундай бўлмайди,. демак, воқелик «нотўғри» тасвирланган. Шунингдек, Ҳакимбойвач- ча пўстинга ўралди (О й б е к); Уй тутунга тўлди (А. Қ а ҳ ҳ о р) каби конструкцияларда ҳам шундай; ҳовли одамга тўлди (одам ҳовлига тўлди тарзида бўлиши керак эди), лекин сўзловчи ким ёки нима ҳақида фикр юритмоқчи бўлса, ким ёки нимага кўпроқ эъти­бор берса, ўша сўзни бош келишик формасида қўллайди. Бундай конструкциялар қумғон сувга тўлди — цумғонга сув тўлди каби гапларга нисбатан аналогия тарзида юзага келган. Бу гапларда келишик формасидаги сўзлар — предмет (қумғон ва сув)нинг бир- бирига томон ҳаракати мавжуд бўлиб, ижтимоий ҳаётдаги икки хил воқелик акс этган: биринчисида қумғон тинч турган сувга бо- тириб тўлдирилди, иккинчи гапда эса (қумғонга сув тўлди) сув тинч турган цумғонга қадар келиб тўлган маъноси ифода этилган. Яна қиёс: Бечора ...шу дардга йўлицқан экан (А. Қ а ҳ ҳ о р) каби мисолларда ҳам шахс ва предметни билдирувчи сўзлар ўз форма- ларини алмаштирган ҳолда қўлланиши мумкин: бечорага дард'