Узб еқистон сср фанлар академияси

Сифатдошли конструкциялар
Сифатдош ўзига оид сўзлар билан кенгайиб, сифатдошли кон- струкдияни ташкил этади. Бундай конструкциялар орқали маълум даражада предикативлик ифодаланади, шаклан эргаш гапларга ўхшайди. Аммо таркибида ўз эгаси бўлмаслиги билан эргаш гап- лардан фарқланади.
Сифатдошнинг турли шакллари турли мазмун муносабатларини рўёбга чиқариш учун хизмат қилади: пайт муносабатининг
руёбга чиқишида сифатдошнинг ўрин-пайт келишигида келган ёки кўмакчи ҳамда кўмакчи вазифасидаги сўзлар билан (сайин, бери, буен, кейин, замон каби) ёхуд экан тўлиқсиз феъли билан бириккан шакли қўлланади. Шарт муносабатини ифодалашда сифатдошнинг ўрин-пайт келишиги билан қўшилган шакли ишлатилади. Тўсиқсизлик муносабатини ифодалашда сифатдошнинг қарамай кўмакчиси билан бириккан шакли ишлатилади. Сабаб мазму- нида сифатдошнинг чиқиш келишигидаги шакли ёки учун ва бошқа кўмакчилар билан бириккан шакли қўлланади. Ҳамма ўринда ҳам сифатдошнинг асосан -ган шаклли тури қўлланади: Киши дераза ёнида турганда ҳам, кўтарилиб келаётган офтобга қараганда ҳам, ҳатто нафас олаётганда ҳам ўзини бошқачароқ се- зади (Г. Брянцев). Зиёдахон хамир қорар экан, унга кўз қи~ рини ташлаб кулимсиради (А. Қаҳҳор).Қишлоққа кетиб, тузалгандан кейин қайтиб келмоқчиман (А. Қ а ҳ ҳ о р). Нури Гул- норни жўнатгандан сўнг, анча вақт хаёл суриб ўтирди (О й б е к). Эртароқ келганимда, уни учратар эканман. Шунча қаттиқ уринга- нига қарамай, ўжар ўртоғига фикрини тушунтира олмади. Салим дарсга кеч қолганидан ўқитувчи қандай вазифа топширганини била олмади.
Сифатдошнинг бош келишикдаги шакли аниқловчилик муноса­батини ифодалайди: Шуми ҳали қирқ йиллик цадрдондан чищан гап? (А. К а ҳ ҳ о р). Уз қўли билан ўз набирасини ўлдиреан, кечаю кундуз кайфу сафодан бош кўтармаган, тўйда ҳам, азада ҳам тўх- товсиз ичадиган Ҳусайн Байқаро салтанатимизни ҳалокатдан сақ- лаб қолишга қодир эмас/ (И. Султон, Уйғун).