Uygur, qaqauz, quzey

(Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:39-40).
2.4. Teatr xalqa ədəbiyyatın yeni təsir vasitəsi kimi
XIX 
yüzilin ortalarında Avropada sosial-demokrat hərəkatı- 
nın güclənməsi, XX yüzildə Rusiyanın bir imperiya kimi zəif-

---

ləməsi və Rusiya Sosial Demokratik Fəhlə Partiyası təbliğatı- 
nın fəallaşması qumuq ədəbiyyatına öz təsirini göstərmişdi. 
Ədəbiyyatda ideoloji mövzularda yazılan əsərlərin sayı gündən 
günə artırdı. Lakin bu da millətin öndə gedənlərini qane etmir- 
di. Əhalinin böyük qismi savadsız və az savadlı olduğundan, 
qəzet jurnalları vaxtında alıb oxuya bilmədiklərindən teatra üs- 
tünlük verməyə başladılar.
Qumuq teatrının tarixini nə qədər bolşeviklərin hökuməti 
silah gücünə ələ keçirməsindən əw ələ çəkməyə çalışsalar da 
peşəkar qumuq teatrı Sovet dövründə formalaşmışdır.
Azərbaycan mədəniyyət dairəsində olmaları, dil yaxınlığı da 
öz təsirini göstərdi. Qumuq teatrı Azərbaycan sənətkarlarının 
təsiri ilə formalaşmağa başladı. Bakı bir növ qumuqların da 
mədəni mərkəzinə çevrilmişdi. Yüzlərlə qumuq Bakıda işləyir, 
ailələrinə çörəkpulunu buradan qazanırdılar.
Teymurxanşura da bir mədəni mərkəz kimi formalaşırdı. Bu- 
rada da onlarla Azərbaycan aydını yaşayır və yazıb-yaradırdı. 
Azərbaycan teatr truppaları da Temurxanşuraya və Dağıstanın 
müxtəlif şəhərlərinə qastrola gəlirdi. Elə buna görə idi ki, Dağıs- 
tan xalqları arasında ilk teatr truppası yaradan, ilk tamaşalar gös- 
tərən də qumuqlar olmuşdur. Qumuq araşdırıcıları teatrlarının 
tarixini 1906-ci ildə Teymurxanşurada həvəskarların yaratdığı 
„Toy“ adlı dərnəklə hesablayırlar. Həvəskar teatr truppasının təş- 
kili, ardıcıl tamaşalar hazırlaması isə 1910-cu ildən başlanmışdır. 
Rus ordusunun Dağıstandakı Atlı Alayının komandiri, musiqi 
istedadı ilə seçilən, bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olan Temir- 
bolat Biybolatovun həvəskarlardan təşkil etdiyi teatr truppası 
Azərbaycanda oynanılan Ə.B.Haqverdiyevin „Pəhlivanani-zəma- 
nə“, Üzeyir Hacıbəyovun „ 0 olmasın, bu olsun“ (Məşədi İbad), 
„Sultan Abdulhəmid“ və başqa əsərləri oynayırlar.

---

1920-ci illərdə Ə.B.Haqverdiyevin pyesləri Dağıstan səhnə- 
sində ən çox göstərilirdi. Onların içərisində də „Aç həriflər“ 
xüsusilə seçilirdi.
1916-cı ildə isə Z.Batırmurzayev, S.S.Kazbekov, Ş.Davetov 
Xasavyurtda həvəskarlardan ibarət “Tanq çolpan”(Dan ulduzu) 
adlı teatr truppası yaradırlar. Onlar hazırladıqları tamaşaları ət- 
raf kəndlərdə də göstərirlər. Beləcə Zeynalabid Batırmurzaye- 
vin özü də səhnədə oynanmaq üçün əsərlər yazmağa başlayır. 
O, yazmış olduğu “Danyalbek” pyesi tamaşaya qoyularkən baş 
rolu özü oynayır.
1917-ci ilin iyulunda T.Biybolataov “Dağıstan Müsəlmanla- 
rının Teatrı və Ədəbiyyatı Cəmiyyəti”ni qurur. “Tanq çolpan” 
jurnalı bu cəmiyyətin orqanı kimi nəşrə başlayır, ilk redaktoru 
da T.Biybolatov olur.
1920-ci ildə T.Muratov da III İntemasional fabrikində həvəs- 
karlardan ibarət teatr truppası yaradır. Bu truppa rəhbərinin “Qan- 
lı meydan”, “Yazıq Umugülsum”, “Namərd qazı” kimi pyeslərini 
tamaşaya qoyur. Tamaşalar sənətkarlıq baxımından zəif olsalar 
da dövrün tələblərinə cavab verdiyindən, necə deyərlər bolşevik 
təbliğatına xidmət etdiyindən yüksək qiymətləndirilirdi.
Teatra xüsusi diqqət yetirən hökumət teatr texnikumu və 
texnikumun nəzdində studiya yaradır. Tələbə və müəllimlər 
burada Bahadur Mallaxçixanovun “Hakim”, R. Davudovun 
“Üyleniv” (Evlənmək), texnikumun tələbəsi Əmir Qurbanovun 
“Tav qarçığalar”(Dağ qartalları) pyeslərini tamaşaya qoyurlar.
Teatr texnikumunun ilk buraxılışından sonra, yəni 1930-cu 
ildə Dağıstanda Qumuq Dövlət Teatrı fəaliyyətə başlayır.
1929-cu ildə A.Batırmurzayevin “Müridlər” komediyası, 1930- 
cu ildə A.Bəşirovun “Süyüvnü qurbanı”(Sevgi qurbanı) lirik 
sentimental pyesi tamaşaya qoyulsa da qumuq teatrının 
repertuarı olduqca kasad idi