Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

 
20.3. Mehnat unumdorligi ko`rsatkichi va uni hisoblash. 
Mehnat va ish haqi rejasi bo`yicha texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlar hisobi. 
1) Natura birliklaridagi mehnat unumdorligi
a) kg hisobida 
,
is
kg
yil
I
B
MU
=
bu yerda: 
kg
yil
B
– kg hisobida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi,

---

290 
I
is
– yillik ishlangan ishchi soatlar 
b) dona hisobida
,
is
dona
yil
I
B
MU
=
Qiymat birliklaridagi mehnat unumdorligi 
rs
I
TM
MU
=
bu yerda: 
TM
– tovar mahsuloti qiymati 
I
rs
 
– ishchilarning ro`yxatdagi soni 
100 ta mashinaga to`g`ri kelayotgan ishchi kuchi sarfi ulushi. 
100

=
is
m s
I
I
I
U
bu yerda: 
I
ms
– ishlangan mashina soatlar 
Mehnat unumdorligi 
i
m
U
N
MU
=
bu yerda: 
N
m
– mashinaning unumdorligi;
U
i
– har bir mashinaga to`g`ri keladigan ishchi kuchi sarfi ulushi 
Mehnat sarfi 
MU
MS
1
=
soatlar
ishchi
Ishlangan 
fondi
soatlik 
ng
Ish haqini
ish haqi
soatlik 
O`rtacha
=
kunlar
ishchi
Ishlangan 
fondi
kunlik
ng
Ish haqini
ish haqi
kunlik 
O`rtacha
=
12
I
fondi
yillik 
ng
Ish haqini
ish haqi
oylik 
O`rtacha
rs

=
 
 

---

291 
Nazorat savollari 
1.
Kadrlar siyosati nimalarga asoslanadi? 
2.
Korxonada personalni boshqarish nimalarga asoslanadi? 
3.
Korxonada ish haqi fondini hisoblash qanday amalga oshiriladi? 
4.
Soatlik ish haqi fondi qanday hisoblanadi? 
5.
Kunlik ish haqi qanday hisoblanadi? 
6.
O`rtacha oylik ish haqlari qanday aniqlanadi? 
 

---

292 
XXI BOB.
AYLANMA FONDLAR VA MODDIY XARAJATLARNI 
REJALASHTIRISH 
 
Reja: 
21.1. Paxta tozalash korxonalari aylanma fondlari tarkibi. 
21.2. Xom-ashyo va materiallarni me`yorlashtirish asoslari. 
21.3. Paxta xom-ashyosi sarfini rejalashtirish. Paxta tolasi chiqishini rejalashtirish. 
Tayanch iboralari:
Aylanma fondlar, moddiy resurslar, muomala fondlari,
ishlab chiqarish jarayoni,
normallashtiriladigan aylanma mablag`lar. 
 
21.1. Paxta tozalash korxonalari aylanma fondlari tarkibi. 
Sanoat sohasida turli mahsulotlarni tayyorlash jarayonida moddiy va 
moliyaviy mablag`larga bo`lgan ehtiyojlar doimo oshib boradi. Sanoat 
korxonalarida asosiy fondlar bilan bir vaqtda mehnat buyumlari ham harakatda 
bo`ladi. Shu sababli ularni aylanma fondlar deb aytiladi. 
Aylanma fondlar – 
bu ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib, o`z 
kiymatini tayyor mahsulotga yetkazib, o`z shaklini ham o`zgartiradigan, butunlay 
yo`qotib yuboradigan mehnat buyumlaridir. 
Aylanma fondlarga ishlab chiqarish jamg`armalari va ishlab chiqarishdagi 
mablag`lar, shug`ullanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiradi. 
Ishlab chiqarish jamg`armalari aylanma fondlarning asosiy qismini tashkil 
etadi. Bu korxonalarga keltirilgan lekin ishlab chiqarish jarayonida hali 
foydalanilmagan mehnat buyumlari, xususan, xomashyo, yarim tayyor 
mahsulotlar, yoqilg`i, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, ta`mirlash uchun 
ehtiyot qismlar, xo`jalik jihozlari va tez yemiriluvchi buyumlardan iborat.
Aylanma fondlarning yana bir qismini tugallanmagan ishlab chiqarish 
tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayoniga allaqachon tushgan lekin ishlov 
berish tugamagan mehnat buyumlaridir. Bularga korxona o`zi yaratgan lekin chala 
tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. 

---

293 
Aylanma fondlarning yana bir qismi kelgusi davr xarajatlari hisoblanadi. 
Ularga yangi turdagi mahsulotlarni loyihalash, tayyorlash va o`zlashtirish, 
mutaxassislarni o`qitish va qayta tayyorlash, xonalarni ijaraga olish, tog` sanoat 
korxonalariga taalluqli xarajatlardan iboratdir. Bu xarajatlarning hammasi tayyor 
mahsulotning tannarxiga kiritish evaziga qoplanadi.
Aylanma fondlarning tarkibi turli tarmoqlarda turlicha bo`ladi. Masalan, 
umuman sanoat bo`yicha ishlab chiqarish jamg`armasi 64% ga yaqin bo`lsa, elekt-
roenergetika va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish sohasida 56% ni, 
mashinasozlikda 54%, ko`mir sanoatida 33% ni tashkil etadi. Aylanma fondlarning 
tarkibi faqat tarmoqlarda emas, korxonalarda ham bir biridan farq qilishi mumkin. 
Bu ishlab chiqarishning texnikaviy darajasiga, joriy etilayotgan texnologiyaning 
usuliga, yuliga, korxonani ixtisoslashtirish darajasiga, ishlab chiqarish jarayonining 
davomiyligiga, ishlatiladigan materiallarning tarkibiga bog`likdir. Aylanma 
fondlarning tarkibini iqtisodiy tahlil etish va ularning tarkibiga ta`sir etuvchi 
omillarni aniqlash hamda ularning ta`sir kuchi natijalarini topish, tarmoqlar va 
korxona taraqqiyotini belgilashga katta yordam beradi. Aylanma fondlarning 
tarkibini aniqlash, foydalanishni yaxshilash yullarini belgilash uchun moddiy 
balanslar tuziladi. Bu balanslar har bir tarmoq ikkinchi tarmoqqa qanday buyumlar 
yetkazib berishini tavsiflaydi.