Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

22.3. Korxonaning ojiz va ustunliklarini, imkoniyat va
xavf-xatarlarini aniqlash 
Korxona – bu butlovchi qurilma, uskuna, yordamchi qurilmalar, ta`minot 
predmetlari va ishbilarmonlar doirasining katta bozoridir. Tovarlarni sotib olish va 
xizmat ko`rsatish bilan bir necha o`n minglab korxona va tashkilotlar, qishloq 
xo`jaligi, chakana savdo, qurilish, davlat tashkilotlari band bo`ladi.
 
Korxona ehtiyoji uchun xarid qilish bu bozorda mavjud tovarlarni aniq talab 
va narxlar asosida sotib olishga qaror qilishdir. 

---

311 
Korxona bozorining uch turi mavjud: sanoatga mo`ljallangan tovarlar bozori 
va davlat muassasalari bozori. Sanoatga mo`ljallangan tovarlar bozori – boshqa 
tovarlarni ishlab chiqarish yoki boshqa iste`molchilarga sotish uchun tovar xizmat-
larni xarid qiluvchi shaxs va tashkilotlar yig`indisidir. Masalan; avtomobilni tay-
yorlash va sotish uchun metall, oyna, rezina tayyorlovchilar o`z mahsulotini mashi-
nasozlarga sotadi, ular o`z navbatida keng iste`mol moli sifatida aholiga sotadi. 
Sanoatga mo`ljallangan tovarlar bozori keng iste`mol bozoridan keskin farq 
qiladi, masalan: 
1. Sanoatga mo`ljallangan tovarlar sotuvchisi, keng iste`mol tovarlari 
sotuvchisiga qaraganda kamroq iste`molchilar bilan muomalada bo`ladi. 
2. Hatto keng tarmoqli ishlab chiqarishda ham asosiy xarid bir necha yirik 
iste`molchi zimmasiga tushadi. 
3. Xaridorlar neft`, rezina, po`lat quyishga qarab jo`g`rofiy bir joyda 
jamlangan. 
4. Keng iste`mol tovarlariga bo`lgan talabga qarab, sanoat asosidagi tovarlar 
talabi aniqlanadi. Axir tufli, etik, kamzulga bo`lgan talab ham teriga bo`lgan 
talabni oshiradi. 
5. Keng iste`mol tovarlari va xizmatlarga ko`ra sanoat asosidagi tovarlarga 
bo`lgan talab tez o`zgaradi. Ayniqsa, bu yangi ishlab chiqarish qurilishlariga 
bo`lgan talabda namoyon bo`ladi. Ko`p hollarda 10 foiz iste`mol talabini oshishi, 
tez orada 20 foiz sanoat asosidagi tovarlarga talabni oshiradi. 
6. Sanoat ehtiyojlari uchun tovarni asosan doimiy izlanishdagi, ehtiyotkor 
agentlar xarid qiladilar. Keng iste`molchi bu borada tajribasizlik qilishi mumkin. 
Sanoat uchun kerakli mol nechog`li noziktabiat bo`lsa, qaror qabul qilish 
jarayonida shunchalik ko`p shaxs ishtirok etish ehtimoli bor. O`ta muhim 
tovarlarni sotib olishda hatto maxsus xarid komissiyalari ishlashi mumkin. Bu 
komissiyalar tarkibida turli texnik ekspertlar, korxona rahbarlari bo`lishi mumkin. 
Sanoatga mo`ljallangan tovarlarni xarid qilish chog`ida xaridor bir necha 
qarorlarni qabul qilishiga to`g`ri keladi. Qarorlar soni xarid chog`idagi turli 
holatiga bog`liq. Xarid chog`ida quyidagi uch asosiy holat bo`lishi mumkin: 

---

312 
1. O`zgarishlarsiz qayta xarid qilish. Bu holatda xaridor o`zgarishsiz 
buyurtma beradi. 
2. O`zgarishlar bilan qayta xarid qilish. Bu holatda xaridor tovarlarni texnik 
tavsifnomasi va ko`rinishga o`zgartirishlar kiritadi. Narxga, tovar o`tkazib berish 
shartlariga o`zgarishlar kiritadi. Avvalgi mijozlarni saqlashga, yangi mijozlarni 
orttirishga harakat qilinadi. 
3. Yangi vazifalarni hal etish uchun xarid qilish, Masalan: firma birinchi 
yangi komp`yuter sistemasini o`rnatishga qaror qabul qiladi. Bunda eng ko`p 
qarorlar qabul qilish xaridor zimmasiga tushadi. Birinchi marta tovarlarni xarid 
qilish chog`ida uning texnik tavsiflari, narx chegarasi, yetkazib berish sharti va 
vaqti, texnik xizmat shartlari, buyurtma hajmi hisobga olinadi. Oraliq tovarlar 
bozorida o`z korxonasining uzluksiz ishini ta`minlash yoki qayta sotish, ijaraga 
berish maqsadida foydani ko`zlab harakat qiluvchi tashkilot va shaxslar harakat 
qiladi. Oraliq tovarlar sotuvchilari katta miqdordagi tovarlar bilan ish qiladilar. 
Bundan tashqari, oraliq sotuvchi kimdan qanday narxda tovar xarid qilish mumkin 
va kimga qanday sotish mumkinligini bilishi kerak. 
Oraliq tovarlar bozoriga tovar birjalari, ko`tara savdo firmalari va chakana 
savdo firmalari kiradi. 
Davlat muassasalari bozori – respublika hukumati tashkilotlari, avtonom 
respublika hukumati va mahalliy organlar, o`z asosiy funksiyalarni bajarish uchun 
tovarlarni xarid qilish va ijaraga berishdan iborat. Hukumat respublika miqyosida 
eng yirik iste`molchi hisoblanadi. Davlat muassasalari nomidan turli xil tovarlar va 
xizmatlar respublika ravnaqi uchun amalga oshiriladi.