Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

21.2. Xom-ashyo va materiallarni me`yorlashtirish asoslari. 
Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning asosiy bo`g`ini bo`lgan korxona 
faoliyatining samaradorligini oshirishda moddiy resurslardan oqilona foydalanish 
alohida ahamiyat kasb etadi. Moddiy resurslardan foydalanishning juda ko`p 
yullari mavjud bo`lib, ularga quyidagilar kiradi: 
1.
Moddiy resurslardan kompleks (har taraflama) foydalanish; 
2.
Chiqindilardan yoki ikkilamchi xomashyo va materiallardan foydalanish. 
Xomashyo va boshqa aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash uchun 
dastavval fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish kerak. eski texnikani yangi 

---

294 
texnika bilan almashtirish, ayniqsa, hozirgi zamonda rivojlangan xorijiy 
mamlakatlar texnologiyasini joriy etish zarur.. 
Aylanma fondlardan samarali foydalanishda xo`jalik mexanizmining 
ahamiyati katta. Xususan, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash, xo`jalik 
hisobini yuritish, boshqarish, moddiy va ma`naviy rag`batlantirish kabi xo`jalik 
mexanizmining elementlari ham ta`sir ko`rsatadi. Aylanma fondlardan oqilona 
foydalanish uchun raqobatni joriy etish kerak. Raqobat esa mahsulotni eng sifatli, 
eng arzon va ko`plab ishlab chiqarish vositasidir. Raqobat bo`lishi uchun bir xil 
mahsulotni ishlab chiqaradigan korxonalar soni ko`p bo`lishi kerak. 
Aylanma fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ularning ayrim 
turlarini mahsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish katta 
ahamiyat kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, 
ishlab chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika ta`minotini tashkil 
etish, texnika va texnologiyani takomillashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. 
Barcha normalar ilmiy jihatdan asoslangan va o`zlarining xususiyatlari bo`yicha 
ilg`or davr talabiga javob beradigan bo`lishlar zarur. 
Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bo`lishi mumkin: 
1.
Foydalanish muddatiga normalar: 
a) istiqbolli;
b) yillik
c) operativ normalar. 
2.
Qo`llanish miqyosi bo`yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va 
rasmiylashgan normalar bo`ladi. 
3.
Normallashtirilayotgan mablag`ning detallashtirish darajasi: tayyor 
mahsulot yoki uning ayrim qismlari bo`yicha ajratilishi mumkin. 
4.
Materiallarni detallashtirish bo`yicha yig`ma normalar, yiriklashgan 
normalar bo`lishi mumkin. 
5.
Moddiy resurslarni to`g`ri, oqilona sarflashni normallashtirish uchun 
ularning tarkibini belgilash katta axamiyatga ega. 
Normalar tarkibida quyidagilar e`tiborga olinadi: 

---

295 
- mahsulot birligiga sarflanadigan foydali xomashyo va materiallarning 
miqdori. 
- zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. Masalan, kiyim tikish jarayonida 
qiyqimlar chiqadi. Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitik, hisob, 
statistik usullar bilan tuziladi. Bu usullarning eng muhimi birinchisi hisoblanadi.