Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан

50
Туябўриз II макони. Бу макон Туябўриз I маконидан шимол-рскда бўлиб, Бургулук сойининг Охангаронга қуйилиш жойидан 300—400 метр юқоридадир. Туябўриз II дан ҳам мустье қурол-лари билан бир қаторда 160 дан ортик тош қурол ва буюмлар топилган бўлиб, улар парракча ва унинг бўлаклари, кат.та-кичик уфиндилар, сихча, қирувчи тош қуроллар ва шаклсиз тош пар-чаларидан иборатдир.
Туябўриз III макони. Бу жой-макон Туябўриз II маконидан 50—60 метр юқорида бўлиб, дарёнинг унг сохилига жойлаш-гандир. Бу жой-макондаги майдондан 145 та сўнгги тош асрига мансуб тош қуроллар ва буюмлар топилган. Улар нуклеуслар, пластинкалар ва упинг бўлаклари—қиргичлар, сипиқлар ва тош парчаларидир. Туябўриз 4 дан нуклеус булакчалари, пичоқсимон парракча ва синиқ топилган.
Туябўриз 4—5 маконлари. Бу комплекс ҳам дарёнинг унг со­хилига жойлашган бўлиб, у ердан х_ам пластинка, кескич ва нуклеуслар топилган.
Туябўриз 6 макони. Бу макон Туябўриз сув омборининг чап соҳилидаги территорияда жойлашган бўлиб, ундан нуклеус, пи-чоқсимон парракча ва учринди топилган; уларнинг барчаси сўнгги тош асри қуролларини эслатади.
Шуни айтиб ўтиш керакки, сўнгги тош асрига мансуб тош қуроллар олти жой-маконнинг ҳаммасида озми-кўпми учрайди. Улар орасида парракчалар, таек, шаклидаги тешгичлар, кнррич ва қирувчи тош қуроллар, тешгичлар, кескич қуроллар хиши диққатини ўзига тортлди. Агар сўнгги тош асри қуролларн хил жихатидан мустье ва неолит даври қуроллари билан қиёсланса, мустье ва неолит комплексларида 7 тагача, сўнгги тош асри комплексида эса 12 тагача тош қурол ва буюмларни кўриш мум­кин.
Туябўриздан топилган сўнгги тош асри қуролларини қиёсий ҳрганиш уларнинг сўнгги тош асрига мансуб Бузсув комплекс-лари билан ўхшашлигини кўрсатади. Бу хол Туябўриз сўнгги тош асри қуролларининг Бузсув сўнгги тош асри қуроллари би­лан замопдош экапини билдиради.
Комсомол кули макони. 1939 йилда Самарканд марказидан илк урурчилик жамоасига мансуб юқори палеолит, макони то-пилди. Бу макон археолог ва тарихчилар орасида Комсомол ку­ли макони номи билан машҳур бўлиб кетди. Бу макон шаҳар " карказида, Сиёбча сойининг унг соҳилида, ҳозирги Комсомол кули барпо этилган жойдан топилган. Қазиш ишлари натижа­сида шу нарса аниқландики, маданий қолдиқ,лар сарриш сортуп-роқда жойлашган бўлиб, у геологик жихатдап Мирзачўл қикли-деб аталадиган даврнинг иккинчи ярмига тугри келади.
Мазкур маконни қазиш натижасида маданий қатламлардан жуда к}'п — 7,5 мингга якқин тош қуроллар топилди. ҚУР^оллаР" кинг аксарияти чақмоқтош халқедон, диорит, амфиболит, рого­вик каби тор жинсларидан ясалган. Тош қуроллар учуй хом ашёыакондан 7—8 км шммолда жойлашган Чугтон ота к_ояларидан олиб келинган бўлиши мумкин. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, маконнинг маданнй қатламларидан чакмоқтошли сланеқдан ясалган тош қуроллар ҳам топилган. Чақмоктошли сланеқ эса Улурбек расадхонаси яқинида жуда кўп учрайди.
Комсомол кули маконидаги к;уроллар ҳам хилма-хилдир. Бу-лар қирричлар, кескичлар, сихчэлар, пичоқлар, гардишсимон нуклеуслар, учриндилар, ушатгичлар, болталар ва юпқа паррак-ча каби {қуроллардир.
Булар орасида х_айвон териларшш ишлаш учун мулжаллан-ган қирричлар, тешгичллр, суякдаи ясалган мехнат қуроллари диққатга сазовордир.
Узунлиги 16 см тош болталар, теша вазифасини утовчи тош йунричлар Комсомол кули макони учун ҳарактерлидир. Макон-да яшаган одамлар тошдан ва суякдан санчки ҳам ясаганлар. Бу уларнинг балиқчилик билан ҳам шурулланг'анликларипи бил-диради.
Маконнинг маданий қатламларидан гулхан қолдири, қумир парчалари ва кул қатлами топилган. Шу билан бирга қадимги Ҳайвон ва ўсимлик кх>лд1щлари ҳам топилган. ҳайвон ва ўсимлик қолдиқларининг топилиши бу ерда яшаган ибтидоий киши-лэрнинг овчилик ва термачилик билан шуғулланганликларидан далолат беради.
Бу ердаги жамоа юқори палеолит даврида, яъни ҳозирги қиё-.фадаги одамлар шаклланиб, урурчилик тузуми вужудга келаёт-ган даврда ҳозирги кундан 30—35 минг йил мукаддам яшаб ут-ганлар.
Мазкур даврда яшаган кишиларнинг мехнат қуроллари ша-ҳарнинг Овражная, Войкова, Дақбет, деб аталган кучаларидан ?ҳам топилган.
Комсомол кули ёдгорлигинипг маданий қатламларидан зотн жиқат-идан Пржевальский отларига яқин бўлган қадимги лтлар-нинг суяклари, тўртламчи даврга мансуб туя, буғу, қулон каби ҳайвон суяклари топилган. Юқоридагилардан хулоса кнлиб шу-ни айтиш мумкинки, бу макон атроф ерларида, шунингдек, За-рафшон воқасида яшаган ибтидоий кишилар хаётида овчилик ва т.ермачилик асосий роль ўйнаган. Чунки бу географик реги-°ВД^а ҳам ^ЧЎЛ> ^ҳам туқайлик, ҳам тор ўлкасига хос ҳ-айвонлар кўп бўлган. Юқори тош асри кишилари ёввойи ҳайвонларнинг гуштини таом сифатида кенг истеъмол қилган бўлсалар, улар­нинг териларидан уй-рузгор анжомлари, уст-бош, полос, чайла ва ертула устини беркитишда ҳам кенг фойдаланган бўлишлари керақ ҳайвон суяклари эса қурол-ярог ясаш учун хом ашё бўлган.
Бу ерда ибтидоий одамлар ясаган чайлаларнипг излари ҳам учрайди. 1қоя ости, горлар ва унгурлар ибтидоий овчилар учун асосий бошпана бўлиб хизмат қилган. Юқори палеолитдан бош-лаб эса ибтидоий одам «рорлардан чиқиб», енгил турар жойлар
52
'?

Қура бошлаган. Натижада одамлар торли райоилардагина яшаб колмай, балки вох_алар бўйлаб тарқалиб, текисликларга, кичик дарё ва кулларнипг соқилларига келиб урнашиб, бошпапалар бошлаганлар.

Самарканд маконидан топилган чайла изларининг майдони 100 кв метрдан кўпроқ бўлиб, у деярли турли бурчак шаклида-дир. Чайла сой буйига жойлашган ва ибтидоий одамларнинг кундалик хаёти шу сой соҳилида овчилик билан кечган. Овчи­лар сой ва кул буйида овчилик қилиш билан к;аноат-ланиб қолмай, Зарафшон буйларига ва атроф-теваракка ҳам бориб ов қилган бўлишлари керақ Чайла ўрнида^н хўжалик иақсадлари учун ишлатиладиган катта гулханнинг қолдиқлари, теш кқуроллар тайёрлайдиган майдончалар, чайла устунлари-нинг қолдиқ излари ҳам топилган.
• Самарканд макони антропологик жи.қатдан ҳам кўпгина ма-териаллар берди.
Юқорида таъкидлаб утилганидек, сўнгги тош асрига келиб, мустье даври неандерталь одами ур^нини ҳозирги қиёфадаги кро-маньон одами эгаллай бошлайди. Кроманьон киёфасндаги одам-ларыинг суяк қолдиқ,лари Самарканд маконидан ҳам топилди. Чунончи, археологик қазишлар утказилган вақтда 3 м 20 см чу-қурликда хрзирги қиёфадаги одамнинг пастки жар суяги ва туқ-кизта тиши топилди. Унинг ёнида эса одам қул суягининг булак-лари ётарди. Антропологлар бу жар, қул суяклари ва тишлар 25 ёшлардаги аёлга мансуб эканлигини аникладилар.
Кейинги қазишлар вакдида 2 м 80 см чуқурликдан одамнинг унта тиши билан пастки жар суяклари топилди. Олимларнинг тахмшшй хулосаларига кўра, бу жар суяги тузилиши жнҳатидан дастлабки жар суягига яқин бўлиб, 35 ёшлардаги аёлга мансуб экан. Шунингдек, маконнинг маданий қатламидан ёш боланинг озик, тиши ва пзст.ки жзри ҳам топилган.
Каз'иш вақтида маданий қзтламдан ёмон сз]\ланган ҳайвон Қовуррзсининг қолдири топилди. Унга ибтидоий одам томонидан бешта махсус белги чизилган. Айни вақтда 2 м 55 см чуқурлик-дэн махсус тешикли денгиз чирзнори топилган. У зеби-зийнат бу'юии бўлиб, бундай чиганоқлар )(инд океаии, Кқизил денгиз ва Форс қултиги тропик зоналарида учрайди. 1965 йилда яна шун-дай чирзноқ Самарқанднинг Дахбет кучасида 6 м чуқурликдан ҳам топилдн. Илгари бу ерда юқори палеолит даврига мансуб ва чзқмок_тошдзн ясалган қуроллар ҳам топилган эди. Бу эса қадимий замонларда Ўрта Осиё қабилалэри билан қинд океани соҳилларидаги қзбилзлзр ўртасида алока бўлганлиги ва бу чи-раноқлар Самарканд территориясига махсулот айирбошлаш нз-тижасида келиб колганлигидан дарак беради.
. Самарканд маконидан 20 га яь;ин тухумсимон данакча топил­ган бўлиб., уларнинг ҳар бирида кичкина тешикчалар ҳам бор. Мутахассисларнинг фикрича, бу тешик данаклар қадимги аёл-ларнинг тақинчоги бўлган. Шунингдек, макондан катталиги жи-
қатидан бир хил бўлган думалоқ шаклдаги иккита юпқа оқ қай-роқ тош ҳам топилган. Улардан бирининг ўртасида эса тешик бор. Мутахассислар фаразига кўра, бу сочга т,ақадиган ва бу-йинга осадиган тош тумор бўлиши мумкин экан.
Бу маданий қатламнинг юк,ори қисмидан ўртаси иищалан-ган ва айланаси бўйлаб турли, ингичка чизиқлар чизилган юпка, думалоқ шаклдаги қайроқ тош топилган. Тошдаги тасвир эх-тьмол одадпшнг кадимий тафаккури билан борликдир.
Шундай қилиб, Комсомол кули макони Ўзбекистондагина эмас, балки бутун Ўрта Осиедаги энг машхур сўнгги тош асри ёдгорлиги саналади.
Такалисой гори. Бу гор ҳам ибтидоий кишиларнинг гор-ма-конларпдан бири хисобланади. Мазкур юр-макон Самар-қанддап 50 км жануби-шаркда бўлиб, Тахтак₍арачи дозони ра-йонида денгиз сатхидан 2000 м баландликда жойлашган. Рор карст типида бўлиб, мармарлашиб колган охактошдан ташкил топган.
Рорда казиш утказилиб, 25—40 см чуқурликдан нуклеуслар, парракчалар, учриндилар, тош пичоқ, киргич ва боища тош буюмлар. қумир бўлаклари, кул крлдиклари, шунингдек, ёввойи ҳайвонларнинг майда ва парчаланган суяклари топилди. Топил­ган ҳзйеон суяклари Такалисойда яшаган ибтидоий кишилар­нинг асосан овчилик билан тирккчилик утказганликларини кур-сатади.
Олимларнинг тахминича, Такалисой рор-маконида истикомат қилган ибтидоий кишилар омонқутонликлардан анча кейин, зх-тимол тош асрипинг сўнгги босқичида — урурчилик тузуми-га ўтиш давркда — сўнгги мустьеда яшаган бўлишлари мум­кин.
Хужамазгил макони. Юқори палеолнтга мансуб бу ёдгорлкк Туркист,он тизмасининг рарбий ёнбагридаги Гилдон кишлогидан 35 км шарада, Самарқаиддаи эса 70 км жануби-шарқдадир.
Хужамазгил маконидан корамтип-яшил, оч-жигарранг, кул-ранг ва оқ тусли чакмоқтошдан ясалган ҳар хил нуклеуслар, пи-чоқсимон парракчалар, кескичлар, пичоқ вазифасини бажарув-чн урО!С-рандалар, тош қиргичлар, чопқилар, >_уар хил мақсадлар учун ишлатиладиган учринди ва бошқа тош қуроллар, шунинг­дек, уткир тирли тошлар топилган.
К,урол учун зарур хом ашёни хужамазгиллик ибтидоий ки­шилар манзилгоҳдан 12 км жануби-шаркдаги сой дарасидан олиб келган бўлсалар керзқ Мадапий қатламдан турлн ёввойи ҳайвонларнинг суяк қолдиқлари ҳам топилган.
Қуролларнинг пшланиш техникаси, типологик шакли ва ма-териалларига караб, Хужамазгил қароргохини ва ундан чиқк,ан буюмларки юкорн тош асрига мансуб, дейиш мумкин.
Козогистондан, хусусан, унинг жанубий областларидан то­пилган сўнгги тош асри ёдгорликлари мустье даври ёдгорлик-ларига нисбатан у кадар кўп эмас. Марказий ва Жанубий 1қо-
54
зогистондаги сўнгги тош асри ёдгорликларининг энг машҳур-лари Аччисой, Сари-Арка, Бетпак 7, Есен 2, Кқрабас ва Ангрен-сор 2 жой-маконларидир.