Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан



Download 2,01 Mb.
bet3/22
Sana13.10.2022
Hajmi2,01 Mb.
#852843
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
Bog'liq
Урта Осиё археологияси Ж Кабиров

Обирахмат гор-макони. Мустье даврига мансуб рор-макон-лардан бири шу Обирах_мат роридан топилган. У Тошкент шах,-ридан 100 км шимоли-шаркда, Рарбий Тянь-Шань Чотқол тиз-масидаги Палтов сойининг кж.ори соҳилида жойлашган. Рор ёйсимон шаклда бўлиб, эни 20 метрдан ортикдир, жанубга кқараган, сатҳи кенг, қуруқ ва ёрур.
Ковлаш натижасида горда одамлар узок, вақт яшаганлиги равшан булди. Шунинг учун унда 10 метр қалинликдаги 21 та маданий қатлам вужудга келган. Рорда ибтидоий одамлар ма-данияти ва ҳаётини акс эттирувчи маданий қатламлар сақла-ниб қолган. Унинг маданий қатламларидан ох,ак тошли чакмок-тошдан ясалган хилма-хил мехнат қуроллари ва буюмлар, чунончи, нуклеуслар, парракчалар, уткир учли сихчалар, қир-гичлар ва кўракчалар, учриндидан тайёрланган пичоқлар ков-лаб олинган бўлиб, уларнинг умумий сони 30 мингдан ортади. Горнинг маданий қатламларидан топилган қуролларнинг ишла-пиш техникаси ўзига хос бўлиб, призма шаклидаги ёрма тех­ника, қисман леваллуа типидаги техника билан ҳарактерланади. Рордан ҳайвон суякларидан ясалган бигизлар, шунингдек асл буғу, тор эчкиси, тунгиз, жайрон, рор шери, арҳар ва бошқа ҳайвонларнинг суяклари, гулхан, кул, қумир ва бошқа нарсалар Золдиқлари ҳам топилган. Олимларнинг фаразларига кўра, рор-даги одамлар милоддан 120—40 минг йил муқаддам истик5омат қилганлар ва бу рисс-вюрм ва вюрм музланиш даврининг бирин-чи ярмига турли келади. Бу горда истик/шат к_илган ибтидоий одамлар тор меваларини териб еб, ёввойи ҳайвонларни овлаб тирикчилик утказганлар.
Обирахмат гор-макони Ўрта Осиё илк тош асри ёдгорлик-ларининг энг ажойиб намунаси қисобланади.
Хужакент манзилгоҳи. У Ўзбекистондаги мустье даври ёд-горликларидан бири бўлиб, Тошкент шахридан 80 км шимоли-шарқдаги Хужакент қишлори яқинида жойлашган. Хужакент гори Чирчиқ дарёсининг чап соқилидаги қоя тошлар баррида бўлиб, денгиз сатқидан 12—17 метр баланддадир. Рор шимоли-гарбга қараган, баландлиги 2,5 метр, кенглиги 6 метр, чуқур-лиги 4 метр. Хужакент рорининг маданий қатламларидан иш-лов берилган нуклеуслар, қул чопқилари, парракчалар, тешгич бигизлар, синщ-учриндилар топилган. Улар ишланиш техника­си жиҳатидан қадимий хусусиятларга эга бўлиб, кўп жиҳат-дг:т Обирахмат, Тешиктош ва бошқа мустье даври ёдгорликла-ридан топилган қуролларга ўхшаб кетади. Хужакент гори буюм-лари Обирахмат гори буюмлари билан замондош бўлиб, улар
: ирмори хисоблангзн Куксув, Пеком, Чимён, Угом дарёлари, Ок,-
тош сойлари орасидан ҳэм кўп топилган. Бу жиҳатдан Куксув
дарёсининг Чотқолга қуйиладиган еридаги Кўприкбоши жой-
. макони диққатга сазовор бўлиб, у Бричмулла кқишлогидан Зкм
. -ишмоли-шаркда жойлашган. Бу жой-макондан 40 га яқикгтош |қурол ва буюмлар топилиб, улар орасидаги гардиш-рапидаси-мон нуклеуслар, пластинкалар, учриндилар, қул чошумари узи-нинг кқадимий ху.сусиятлари билан ажралиб туради. Улар асо-
; сан жигарранг, туқ кулранг тусли чзкмокдош ва сланеқлардан
•' ишланган. Бу қуроллар кўп жиҳатдан Обирахмат, Хужакент ., қуролларига ўхшаб кетади ва давр жих_атидан улар билан за-' , мондош бўлиб, мустье даврига мансубдир.
. '. Обирахмат қишлоридзн 2 км шимолрскдаги кичкина Тусиё сойи буйидан ҳам мустье даври нуклеуслари, учриндилари, кўп-гина тош чиқиндйлари топилган.
Тусиёдан топилган тош буюмларнинг кўпчилигига дастлаб-ки'ишлов бериш билан кифоялзнилган бўлса, бошқа баъзилари-га иккинчи марта ишлов берилганлиги аниқланган. Тош қурол­лар ва чщиндиларнинг хусусияти ҳамда кўплигига Караганда Тусиё манзилгох эмас, балки тош синдириб олиб қурол ясайди-ган ибтидоий устахона бўлиши ҳам мумкин.
Айни вактда Бричмулла як_инидаги Юсуфхона, Обирахмат яқинидаги Чотқол 1—2, Кукяйлов, Наволисой, Оқтош, Хужа­кент 2, Шиванбой ва Чорвоқ сув омбори хавзасидан ҳам мустье даврига мансуб кўплаб нуклеуслар, синиқлар, парракчалар, тешгичлар ва бошкқа нарсалар топилган.
Чирчиқ дарёсининг юқори ҳавзасидаги сой, дара, дарё сог ҳилларидан мустье даври ёдгорликлари ва айрим қуролларй-нинг топилиши бу ерда милоддан 120—40 минг йил илгари неан-дерталь типидаги одамларнинг амча кенг тарқалганлигини кур-
•'•-, -Сатади.
Тошкент областининг О.қангарон дарёси қавзасига х_ам қа---•' 7димги аждодларимиз илк тош асрида эрта келиб, урнаша бош-
' лаганлар. Охқангарон дарёси ҳавзасидан топилган тош асри ма-конлари фикримизнинг далилидир. Улар Кулбулоқ, Кухисим, Бургулуксой ва бошқа мустье даври ёдгорликлари жумласига киради. Булар орасида Кулбулоқ макони алох%ида аҳамиятга
: эгадир.
Кулбулоқ жой-макони. Кулбулоқ манзилгоқи Оҳангарон дарёсининг унт ирмоқларидан бири — 1қизилолма сойининг ўрта
•. оқимидаги қирликда, Ангрен шахридан 10—12 км ғарбда жой­лашган Облиқ қишлоридзн 5 км шимоли-ғарбдадир. Кулбулокқ жой-макони Обирахмат сингари кўп қатламли бўлиб, бу ерда илк тош асри кишилари—архантроплар ҳам, илк тош асри ўрта-... ларидаги неандерталлар ҳам, шунингдек сўнгги тош асри киши-' лари — кроманьонлар ҳам истиқомат қилганлар.
Кулбулок манзилгохи 41 қатламдан иборат бўлиб, говори уч қатлами сўнгги тош, ундан кейинги беш қатлами эса 4—8
28
мустье даврига ва нихоят к,уйи қатлами сўнгги ашельга мансуб,. 'эканлиги фараз кқилинган.
Мустье даврига мансуб 4 — 8 қатламлардан 8300 дан ортик, тош тқуроллар ва буюмлар топилган. Улар орасида ҳар хил диаклдаги нуклеуслар, синиқ-учриндилар, қиргичлар, кўракча-лар, сихчалар, тишли киргичлар, кўп нарсага мулжалланган кул чопкқилари айниқса кўпдир.
Кулбулоқдаги баъзи к,уроллар ва айникқса тишли қирричлар Еузсувдаги мустье даври қуролларига жуда ўхшаб кетади. Мустье даврига мансуб Кулбулоқ жой-маконининг маданий қат-ламларидан топилган мехнат қуроллари сон ва сифат жихқати-дан умуман Тошкент воҳасининг боища жойларидан топилган манзилгохлардагидан фарқ қилади ва улардан устун туради. Кулбулоқ манзилгохи Ўзбекистондагина ёки Ўрта Осиёдагина .эмас, балки СССР миқёсида ҳам алоҳида аҳамиятга молик ёд-горликдир.
Кулбулоқнинг маданий қатламларидан тор эчкиси, айиқ, ар­ҳар ва бошқа ҳайвонларнинг суяк парчалари, кул ва гулхан :-қолдиқлари ҳамда қумир чалалари топилган. - Кулбулоқдаги мустье даври маданий кқатламининг 5 рқават бўлишн бу ерда неандерталь одамларнинг, улардан сунг эса кроманьон қиёфасидаги кишиларнинг анча узок, яшаганлигини билдиради.
Мустье даври Кулбулоқ макони мохият эътибори билан Уз-.бекистондаги Обирахмат ва Кутирбулок, каби мустье маконла-р"и билан бир қаторда турувчи ноёб ёдгорликдир.
Шуни айтиб ўтиш керакки, Оҳангарон дарёсининг ўрта оқи-лшда Туябўриз сув омбори хавзасида кейинги 15 — 20 йиллик "Қидириш ишлари натижасида мазкур х<ойдан, хусусан Оқанга-.р'он дарёси .билан унинг унг ирмоги Бургулик (Бургонлик) сой оралиғидаги майдондан тош асрининг турли бостқичлари, брон­за ва темпр даврига мансуб катор маконлар, очиқ манзилгоҳлар ва ибтидоий кишлокларнинг харобалари, шунингдек бир қанча айрим топилмалар кашф этилиб, фанга маълум 1қилинди. Бу мустье даврига мансуб жой-маконларнинг топилиши диққатга сазовордир. : Мазкур макон-жойлардан мустье даврига хос нуклеус, си-ниқ-учринди, қул чопқилари, тешгич, қиррич, парракча ва бош-ка буюмлар топилдики, бу қуролларнинг аксарияти соф чак,-моқтош, оҳакли чақмоқтош, лойли сланеқ, халқидон, кварқ ва дарёнинг к(айрок тошларидаи ишлаиган. Мазкур тош қуроллар­нинг сирти жигарранг-кулранг доглар билан қонланган бўлиб, силлиқланиб емирилган. Бу қуроллар мазкур жойдан топилган сўнгги тош асри қуролларига нисбатан қуполлиги, дараллиги билан фарк қилиб, уларнинг тури 7 хилдан ошмайди.
Бундай дагал қуроллар Вауш-Учтут устахона-шахталаридан топилган қуроллар орасида х_ам учрайди. Археолог ва геолог-дарнинг фдкрича, ибтидоий одамлар қурол ясаш учун зарур
бўлган тошнинг хом ашёсини Кқурама тоғларидан олиб келган Сулишлари керак, шунингдек тош қурол ясаш учун дарё тош-ларидан ҳам фойдаланганлар.
Оҳангарон воҳасининг кулай географик шароити — юмшоқ июлями, мул-кул ер-суви, бой ўсимлик ва ҳайвонот дунёси илк тош ва ундап кейинги давр кишиларининг дикдат-эътиборини ўзига жалб қилгап. Шуниыг учун одамлар бу ерга анча эрта келиб урпаша бошлаганлар, термачилик ва ёввойи ҳайвоплар-нн овлаш билан шуғулланганлар.
Мустье даври едгорликлари Тошкент областининг тор, тог-олди ва йирик дарёлари буйидан топилибгина қолмай, воҳанинг марказий ва қуйи қисмларидан ҳам топилган. Тошкент воҳаси-нинг текисликларидан топилган мустье даври ёдгорликларига Зорариқ, К,ораҳамиш, Шоимкўприк, Бузсув 1—2, Бузсув 3—6 каби маконларни киритиш мумкин.
Зорарик, макони. Бу макон тош асри ёдгорлигининг очиқ шаклдаги жой-маконларидан бири бўлиб, Тошкентдан 12—15 км шимолдаги Черняевка кишлори яқинида жойлашган. Зора-риқ макони майдонидан кварқ, дарё тоши, сланеқ, оҳакли чақ-МОҚТОШ ва кулранг чақмоктошлардан ясалган ҳар хил шакл­даги нуклеуслар, учриндилар, қиргичлар, тешгичлар, найза учи пойконлари каби қуроллар ва тош парчалари териб олинган.
Зорариқ маконидан топилган тош қуроллар Бузсув 1—2 ма-конларидан топилган қуролларга жуда ўхшаб кетади.
Археологлар Зорариқ маконидан топилган тош қуролларни ҳар томонлама ҳрганиб, уларни мустье даврига мансуб, деб ху-лоса чиқарганлар. Ленин бу макон майдонидан териб олинган тош қуролларнинг баъзилари сўнгги тош асрига мансуб бўлиши ҳам мумкин.
қорадамиш макони. Бу тош асри макони Тошкентшшг гар-бида, Кқракамиш жарлигининг соҳилида жойлашган. Мазкур жарнинг упирилган жойи қуйи қисмидан 120 дан ортиқ тош қу-рол ва буюмлар топилган бўлиб, улар гардншсимоп нуклеус, парракчалар, учриндилар, тош пичоқлар ва шу қабилардир. Бу к,уролларнинг аксарияти Бузсув 1—2 мустье даври қатламидан топилган қуролларга ўхшаб кетади. Айни вақтда қуйи қатлам-дам Сибирь каркидонининг тиши ҳам топилган. Археологлар-нинг фикрича, 1қорақа.мнш макоыинииг қуйи қатла\;и мустье дав­рига мансубдир.
Бузсув 1 макони. Бу макон қадимги Бузсув капали билан К!ораҳамиш жарлигининг қуйилиш жойида, К,ўйибузсув ГЭС — яқинидаги Шоимкўприк деган мавзеда жойлашган. К,ўйибузсув маконидан 250 га яқин тош қуроллар топилган. Шундан 150 тачаси анча кқадимий ҳарактерга эга бўлиб, гардишсимон, бир майдонли, икки майдонли, кўп майдонли нуклеуслар, паррак-лар, учриндилар, тош пичоқлар, қиргичлар, кўракчалар, кесув-ми қуроллар, тешгичлар, уткир учли пойконлар, тишли 1-қурол-лардир, уларнинг аксарияти ретушланган.
30
Бузсув 1 нинг ўзига хос тош қуроллари намуналари Туябу-гиз сув омбори хавзасида учраб, мустье даври билан ҳарактер-ланади. Бузсув 1 тош қуроллар ига ухшаган қуроллар Бузсув 2—6 жой-маконларидан ҳам топилган ва улар орасида ўхшаш-ликлар кўп. Шулардан хулоса чиқариб, Бузсув 1 маконининг қуйи қатламидан чиққан тош қуроллар мустье даврига мансуб­дир, дейиш мумкин.
Бузсув II макони. Бузсув I жой-маконидан анча жанубда бўлиб, Тошкент область Янгийул районидаги Шуралисой мав-зеи, қадимги Бузсув канали бўйича жойлашган.
Бузсув II дан 451 дан ортиқ мустье, сўнгги тош ва кейинги даврига мансуб тош қуроллар ва боища буюмлар топилган.
Бузсув II дан топилган 451 буюмдан 297 таен мустье даврига мансуб бўлиб, улар ҳар хил шакл ва катталикдаги нуклеуслар, нуклеус парчалари, майда тош парчалари, қул чопқилари, кат-та қирричсимон қуроллар, бир ва икки тирли тош пичоқлар, теш­гичлар, пичоқ қиргичлар, уткир учли пойконлар, парракчалар, ретушли ва ретушсиз синиқ-учриндилар ва бошқалардир. Буз­сув II қуйи қатламидан топилган қуролларнинг аксарияти Буз­сув I мустье даври макони қуролларига яқин туради. Айни вақт­да Бузсув II қуроллари кўп жиҳатдан кўп қатламли Кулбулоқ маконининг мустье даври қатламидан топилган қуролларга ҳам, Оҳангарон водийсидаги яккзоор жой-маконидан топилган тош қуролларга ҳам ўхшайди. Демак, Бузсув II дан топилган тош қуроллар ва буюмларни мустье маданиятига мансуб дейиш мумкин.
Бузсув 3, 4, 5 жой-маконлари Бузсувнинг қуйи оқимида бўлиб, мазкур маконлардан 27 та тош буюм топилган. Бузсув 3 . дан нуклеус бўлаклари, учиринди, Бузсув 4 дан синиқ-учирин-дп, тош парчаси, Бузсув 5 дан эса паррак ва синиқ-учиринди то-пнлган. Бузсув 6 дан ҳам тош қуроллар топилган. Улар мустье г;а қуйи тош асрига мансуб қуроллардир. Бузсув 6 дан топилган қуролларнннг бир қисми Бузсув 1—2 дан топилган мустье дав­ри қуролларига ўхшаб кетади.
Шундай қилиб, Бузсув 1—2 ва К,ораҳамиш ҳамда Бузсув 3— 6 жой-маконлари Оҳангарон дарёси хавзасидаги тош асри ед­горликлари билан бевосита борликдир. Айни вақтда Бузсув ёд-горликларидан топилган тош қуролларнинг аксарияти Кулбу-лоқникига ўхшаб кетади. Чирчик дарёсининг юқори оқимидаги Обирахмат, Хужакент, Кўприкбоши, Зогариқ, Юсуфхона, Оқ-тош, Тусиё едгорликлари орасида ҳам худди шундай яқинликни ва ўхшашликни кўзатиш мумкин.
Тошкент ва унинг атрофидан топилган тош асри ёдгорликла-рини ҳрганиш натижаларига, шунингдек воҳанинг қулай та-биий-географик шароитига асосланиб, шуни айтиш мумкинки, Тошкент воҳасига одамлар к,адимги тош асридаёқ кириб келиб, мустье ва ундап кейинги даврларда воҳа бўйлаб кенг тарқала бошлаганлар.
Чирчиқ ва Оқангарон дарёлари х,амда К|ораҳамиш жарлиги-дан топилган ашель, мустье, қуйи, ўрта, янги тош ва бронза дав-' рига мансуб ёдгорликларнинг топилиши фикримизнинг далили-, дир.
'-'-•• Зарафшон воқасининг қулай табиий-географик шароити ҳам".
жуда кадим замонлардан бошлаб ибтидоий кишиларнинг диқ- ,
қат-эътиборини ўзига жалб қилиб келган, Воҳа бўйлаб Омон--V- қутон, Зирабулоқ, Кутирбулоқ, Ковоби, Вауш, Ижонд, Гурдара:
каби қатор қадимги тош асри ёдгорликларининг топилиши диқ-:
қатга сазовордир.
омонқутон рор-макони. Бу макон Самарканд областидаги , '.";. Зарафшон тор тизмасининг рарбий ёнбаррида жойлашган Омон-кутон қишлори ЯҚИНПДЭ бўлиб, Самарканддан 43—44 км жа-, , кубдадир. Рорнинг кенглиги 1,5 метр, баландлиги 0,9 метр, ун- " да чуқурлиги 25 метр чамасидаги маданий қзтлам борлиги -.- аниқланган. Рор-маконнинг маданий к_атламларидан кварқ, ди-:.' орит ва бошқэ тош навларидан ясалган қиргич ва кўракчалар, •утк-ир учли пойкон ва пластинкалар, нуклеус ва кул чопкилари • .' каби тош қуроллар, учринди ва кўп тош парчалари топилган. Айни вақтда маданий қатламлардэн осиё иуфлонлари (арҳар), қунгир зйиқ, гиена, тор эчкисининг суяк колдиқлари, шунингдек '.. рор девори тагидан тор эчкиси ва асл буғунинг калла суяклари ҳам топилган. Маконнинг маданий қатлэмларида ўчоқ-гулхэн кқолдиқлари ҳзм учрайди. Маданий қзтлэмлзр горнинг олд ва ўрта Қисмидан ҳам, энг ичкари қисмидан ҳам топилган. Демак, *". .. ибтидоий одамлар рорнинг олд ва ўрта қисмида ҳам, энг ичка- ' рисида ;Ҳам яшаганлар. Рор ибтидоий одамлар учуй узок, муд- • датли жой-макон бўлиб хизмат қилган.
Рорнинг маданий қатламларидан турли-туман ёввойи қай-вонлар суяк қолдиқлари топилиши омонқутонлик ибтидоий ки- . шиларнинг овчилик -билан шуғулланганликларидан дарак бера- ; ди. Аммо омонк,утонликлар факат овчилик билан шурулланиб колмай, балки тордзги турли хил ут-улан ва дарахтларнинг ев- • войн меваларини териб, уларни овқат сифатида истеъмол 5ҳам қилганлар. Омонкқутон рор-маконидаи топилгаи тош қуроллар кўп жихқатдан Зирабулоқ, қутирбулоқ, Гурдара, Ижонд ҳамда •; Ваушдан топилган мустье даври тош қуролларига ўхшаб кета-ди. Омонқутон рор-маконидан топилган тош қуроллар мустье ; даврига мансуб бўлиб, рорда яшаган одамлар неандерталь типи-даги кишиларнинг намояндалари эдилар. \
Мустье даврига мансуб бўлган Омонқутон рор-макони Ўрта Зарафшондаги ягона ёдгорлик эмас. Кейинги вақтларда олиб ; борилган археологии қидирув ишлари натижасида Самарканд ва унинг атрофидан мустье даврига мансуб тош қуроллар то-пилди. Чунончи, Самарқанддаги Регистон майдонидан, Афро-сиёб харобаси майдонидан, шаҳардан 4—5 км жанубдаги Дар-гом каналининг чап соҳилидан мустье даврига мансуб нуклеус-лар, синиқ-учриндилар, киргичлар, қул чопқилари ва бошқа Г 32
қуроллар топилди. Мазкур тош к_уроллардаи баъзпларининг чет-лари кертилган ва ретушланган. Демак, мустье даври кишилари уша'вақтларда торлик жойларда яшаш билан бирга водийга ҳам кенг тарқала бошлаганлар.
Гурдара рор-макони. Бу макон Самарканд область, Ургут районининг Гурдара деган жойидаги Гурдара сойида топилган бўлиб, у Самарканддан 75 км жануби-шаркда жойлашган.
Рордан учриндилар, тош қирричлар, нуклеуслар, қиргичси-мон қуроллар, шунингдек, қадимги қазилма ҳайвонларнинг суяк к_олдиқлари топилган. Гурдарадан топилган тош қуролларни киёсий ҳрганиш шуни курсатдики, ундаги қуролларнинг бир қисми Кулбулоқнинг мустье даври қатламидан чиедан тош !қу-ролларга, бошқалари эса Тошкент областидаги Обирахмат, То-жикистондаги Семиганч, орзикичик, Шугнау каби ёдгорлик-лардан чиқк,ан тош қуролларга яқин туради. Бу хол Гурдарадан топилган тош қуролларнинг ҳам мустье даврига мансуб экан-лигини кўрсатади. Шуни айтиб ўтиш керакки, Гурдарадан 500—600 метр қуйироқдаги Тераклисой дарасидан ҳам мустье даврига мансуб тош к_уроллар топилган.
қутирбулоқ макони. Бу макон Зарафшон воҳаси ез Узбекис-тондагиыа эмас, айни вактда бутун Ўрта Осиёда ҳам машхур мустье даври ёдгорликларидан бири хисобланади. Макон Са­марканд область, Каттақуррон районидаги Чархин к,ишлорндан 700—800 метр узоқда, Самарқанддан эса 100—ПО км жануби-ғарбда бўлиб, Зирабулоқ торининг шимолий ёнбарридаги текис-ликда, Кутирбулоқ деб номланувчи булок, атрофида жойлашган. Кутирбулок Ўрта Зарафшон вохаспдаги очиқ макон-манзилгох-ларнинг бири ҳисобланади.
қутирбулоқ манзилгохини ковлаш натижасида 5 та маданий қатлам борлиги аниқланди. К,атламларнинг қалинлиги ҳар хил бўлиб, топилмалар ҳам бир хил тарқалган эмас. 1\утирбулок-нинг маданий қатламларидан чақмоқтош, диорит, кварқит ва дарё тошларидан ясалган уткир учли пойконлар, қиргичлар, теш-гпчлар, пармалар, икки томонига пшлов берилган баргсимон қу-роллар, дарёнинг шагал ва кайрок тошларидан ясалган чоппинг ва чоппер, ясси ва гардишсимон нуклеуслар, учриндилар халгда бошқа турдаги тош қуроллар топилган. Рқутирбулоқликлар тош қуроллар учун зарур тош хом ашёсини макондан унча узок бул-маган Зирабулоқ торларидан, Зарафшон дарёси қиргоқларидан олиб келганлар. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, К,утирбулоқ-нинг маданий қатламларидан Ўрта Осиёнинг бошқа мустье ёд-горликларида кам учрайдиган ёввойи х,айвонлар — фил, тур, буғу, ёввойи от, кулон, Бухоро буғуси ва бошқа қазилма хай-вонларнинг суяк қолдиқлари х4ам топилган. Улар маданий к,ат-ламдаги гулхан қолднқлари атрофида кунган ҳолда ётар эди. 1\утирбулоқ маконидан топилган тош қуролларни кпёсий ҳрганиш натижасида макондан топилган қуроллар алоҳидалиги, ўзига хослиги билан бирга қатор белгилари билан Ўзбекистон-
даги Обирахмат, Тешиктош, Омонқутон, Учтут, Вауш, Ижонд, Тожикистондаги Семиганч каби мустье даври ёдгорликларидан топилган тош қуролларга яқин туради, деган хулосага келинди.
1\утирбулокликларнинг хўжалик ҳаёти ва тирикчилиги ҳақи-да суз кетар экан, даставвал дикдат-этиборни макондан топил­ган ёвЕОйи ҳайвонларнинг суяк қолдиқларига тортиш керақ Модомнки қатламлардан кадимий йирик ёввойи ҳайвонларнинг, хусусан фкл, тур, буғу, от ва бошқа ҳайвонларникг суяклари чиркан экан, демак, уларда овчилик энг асосий тирикчилик во-ситаси ҳисобланган. Ам.мо шунн унутмаслик керакки, Зарафшон шхаси ва унга туташ торлар орасида кадимда ёввойи ме-валар, донлар ва ўсимликлар кўп бўлганлиги шубҳасиздир. Де-мак, ибтидоий аждодларимиз термачилик билан шуғулланган-лар, бу машғулот самараларини овқат сифатида истеъмол қил-ганлар. Ёввойи мева ва донларнинг колдиқлари уларнинг турар жойларига туқилган. Аммо бу колдиклар ириб-чириб, йуқ бу-либ кетган. Шундай килиб, Кутирбулоқ макони ва ундан топил­ган қурол ва буюмлар мустье даврига мансубдир.
Зирабулок макони. Бу макон Зарафшон воҳасидаги энг маш-хур Кутирбулоқ маконидан сўнгги энг йирик мустье даври ма-конларидан бири хисобланади. Зирабулоқ макони Зирабулоқ торинннг жапубий ёнбаррида, 1\утирбулокдан 1 км шаркдапт Зирабулоқ чашмаси атрофида жойлашган. Знрабулоқ макони-кн ковлаш натнжасида 3 та шурфнинг маданий қатламларидан 350 дан ортиқ чақмоқтош, кварқит, майда заррали сланеқ, дио­рит ва дарё тошларидан ясалган нуклеуслар, сихча, киррич, кир-ричча, кўракча, тешгич, икки хил тош қуролни узида мужассам этган сихча, ўроқ, ранда каби мехнат қуроллари топилди. Зира­булоқ макони хали Кутирбулоқ сингари тулиқ ҳрганилганича йуқ Лекин шунга қарамай, топилган тош қуроллар ва буюмларни ҳар томонлама ҳрганиш натижасида қуролларнипг асосий қис-ми ривожланган мустье даврига мансуб бўлиб, шурфнинг юко-ри қисмидан топилган қуроллар юқори тош асрига мансуб эканлпги аниқланди. Макондан топилган мехнат қуроллари кўп жиҳатдан ва айнап Кқутирбулоқ қуролларига ўхшашлигини хисобга олиб, зирабулокликлар қутирбулоқликлар билан за-мондош, кушпи туда бўлганлар, деб ҳисоблаш мумкин.
Зирабулокдан ёввопи ҳайвон суякларининг қолдиқлари чиқ-маган бўлса-да, лекин улар ҳам қутирбулоқликлар сингари бе-восита овчилик ва термачилик билан тирикчилик утказганлар, деган фикрга келиш мумкин.
Учтут-Ижонд-Вауш мустье ёдгорликлари. Сўнгги 25—30 йил ичида Ўрта Зарафшон воҳасининг қуйи ерларидан мустье дав­рига мансуб қатор ёдгорликлар — шахталар, устахоналар ва очиқ равишдаги жой-маконлар топиб ҳрганилди. Булар Учтут (Кавоби) шахта-устахонаси, Ижонд ва Вауш маконларидир. Бу шахта-устахона ва маконлар Бухоро область, Навоий районидаги Ленинград колхозининг Кавоби қишлори, Ижонд
34
ва Вауш деган жойларидан топилган бўлиб, Навоий шаҳридан 22—25 км шимоли-шарқда жойлашган.
Булар орасида Учтут-Кавоби шахта-устахонаси алоҳида аҳамиятга эгадкр. Мазкур ёдгорлик кўп қатламли бўлиб, унинг қуйи қисмндан мустье даврнга оид тош қуроллар, ҳар хил шаклдаги нуклеуслар, сихчалар, уткир учли пойконлар, кескич-лар ва бошқа қуроллар топилганки, улар соф чак_моктошдан, охакли чақмоқтош навларидан ва дарё тошларидан ясалганлн-ги ан1щланган.
Маданий қатламлардан катта-катта дарё тошларн ҳам то­пилган; улардан ер остидан тош қурол учуй чакмоқтош ковлаб олишда фойдаланилган. Учтут-Кавобидан Бухоро буғуси, тур, тор зчкиси каби ҳайвонларнинг суяклари топилган: Учтут-Ка­воби шахта-устахонаси материалларини ҳар томонлама ҳрганиш тош қуроллар Зирабулоқ ва К,утнрбулокдан топилган тош қуролларга ўхшаш зкан, деган срикрнн айтпш и.мконини беради. Учтут жой-макони хом ашёни ковлаб олиб, ундан қурол ясала-диган шахта-устахона бўлган.
Ижонд очик мапзплгохи Учтутдам 3,5—2 км шаркда л<ой-лашган. Ундан терма материал ва қазилган шурфдан тош қу-роллар — нуклеуслар, синиқ учриндилар, сихчалар, пойкон ва бошқа нарсалар топилган.
Вауш макони эса Кавоби билан Ижонд оралигида жойлаш­ган. Ундан мустье даврига оид мехнат қуроллари анчагина то­пилган. Кзфолларнинг хусусиятларн анча қадимий курннади. Ваушдан ҳар хил сихчалар, пойконлар, турли хил нуклеуслар, парраклар ва бонща қуроллар топилган.
Учтут-Ижонд-Вауш материалларини бошқа жойдаги, хусу­сан, Зирабулоқ, Кутирбулоқ, Омонкутон кабн мустье ёдгорлик­ларидан топилган қуроллар билан солиштириб, улар ораснда борланиш, ўхшашлик борлигига ишонч ҳосил 1қнлиш ҳамда Уч­тут-Кавобидан топилган к,уролларнинг бир қисми, Вауш ва Ижонд қуролларининг барчаси ёки асосий қнсми мустье даврн­га мансуб, деган фикрга келиш мумкин. Шундай қилиб, сўнгги 25—30 пил ичида Зарафшон водинсининг турли жойларидан мустье даврига оид 10 дан ортик ёдгорлик топилди ва ҳрганил­ди, баъзилари ҳрганилмокда. Мазкур жойдан топилган мустье ёдгорликларига қараб, Зарафшон вохаснда одамлар қадимги тош асридан бошлаб яшаб келганлар, деган хулосага келиш мумкин. Келгусида водий ва унинг атрофидан мустьедан ҳам қадимийроқ ёдгорликлар топилиб қолса ажаб эмас.
Тешиктош рор-макони. Бу рор-макон республикамиз жанубн-да жойлашган бўлиб, бутун Ўрта Осиёдаги мустье ёдгорликла-рининг энг нодир намуналаридан бири ҳисобланади. Тешиктош гори Сурхондарё область, Бойсун районидаги Бойсун торининг жанубий ёнбарридаги Тҳргандарёнинг Завталашгансой дарасида, денгиз сатқидан 1500 метр баландда жойлашган. Рор шимоли-шарққа қараган бўлиб, кенглиги олд қисмида 20 метр, чуқурлиги
учриндилар, тош парчалари чикдан бўлиб, шундан 2520 таси синиқ учринди, 134 таен пластинка-парракча, 94 таси ҳар хил тош қуроллар, 101 таси тур л и шаклдаги нуклеуслар ва 10 таси тош булакчаларидир.
Тешиктошдан топилган тошлар орасида қиррич-тарашла-гичлар алоҳида ўринни эгаллайди ва уларнинг баъзилари кес-кич қурол вазифасида ҳам ишлатилган бўлиши мумкин. Мада-ний қатламлардан уткир учли пойконлар, уларнинг парчалари, тош пичоқлар, парракчалар, сихчалар, қиррич, кўракча, чоппер, чопки ва шу каби қуролларнинг топилиши мухқим аҳамиятга эгадир. Айни вақтда гордан гулхан излари ва кул колдиқлари ҳам топилиб, гулхан урни ва атрофларидан тор эчкиси, буғу, ёввойи от, айиқ, гиена, леопард, барс, қуён, кемирувчи ва пар-рандаларнинг суяк қолдиқлари ҳам топилган.
Энг мухқим юқори маданий к,атламнинг 25 см чуқурликдаги жойидан 8—9 ёшли боланинг тулщ бўлмаган скелети ва бош суяги топилган. Афтидан скелетнинг ярмини йиртқич ҳайвонлар ражиб кетган бўлса керақ
Тешиктошдан топилган боланинг бош суяги машҳур архео­лог-антрополог олим М. Герасимов томонидан тикланган. Унинг ёнидан эса тартиб билан териб қуйилган бир неча жуфт тор эчкиси шохлари ҳам топилган. Тешиктошдан топилган қуроллар мустье даврига мансуб бўлиб, бола эса неандерталь ккшилар-нинг типик вакили экан. Бу Ўрта Осиёдан топилган ибтидоий одамнинг энг дастлабкиси бўлиб, бундай мустье даври қазилма эдами бошк,а топилгани йуқ.
Тешиктошдан топилган тош қуроллар узининг кўп томонла-ри билан Зирабулоқ, 1\утирбулоқ, Омонқутон, Кулбулоқ, Оби-рах_мат ва қушни Тожикистондан топилган мустье даври қурол-ларига ўхшашдир. Рор-макондан кўплаб ёввойи ҳайвон суякла-ри қолдирининг топилиши тешиктошликларнинг хўжалигида овчиликнинг жуда катта роль ўйнаганини билдиради.
Аммо тешиктошликлар яшаган Бойсун тсглари ёввойи ме-валарга бой бўлган. Шунинг учун улар термачилик билан ҳам шуғулланганлар.
Амир Темур рори. Бойсундаги мустье даври рор-маконлари-дан яна бири Амир Темур роридир. У Тешиктош роридан унча узог-с бўлмаган ерда жойлашган. Рордан 3 қават маданий қат-лам топилиб, унинг 1- ва 2-қатламлари сўнгги тош асрига, к;у-йидаги 3-қатлам эса мустье даврига мансубдир. Мустье даврига мансуб маданий қатламдан гулхан колдирн, писта қумир, кўпол ишланган киррич, гардишсимон нуклеус (узак), сикик учринди ва бошқа тош буюмлар топилган. Амир Темур горининг 3-қат-ламидан топилган тош қуроллар Тешиктошнинг юқори катла-мидан топилган мустье даври к_уролларига ўхшайди. Шу билан бирга горлинг маданий қатламларидан ёввойи ог, барс, айиқ, гиена, гқуён, кеиирувчи ва кушларнинг суяклари ҳам топилган. Демак, бу горда яшаган кншилар ҳам тешиктошликлар гик-гари х,ам овчилик, ҳам термачилик билан шуғулланганлар ҳам-дз қар икки туда оловдан кенг фойдаланган.
Кейинги вақтда археологлар Сурхсндарё водийсининг турли жойларидан, хусусан, Тупаланг дарёси буйларидам мустье дав­ри кишиларининг меҳнат қуролларини топганлар. Демак, мустье даври кишилари — ыеандерталлар факат Бойсундагина яшамай, балки бутун Сурхон вох_асига ҳам кенг тарқалган эканлар.
Фарғона водийси ва укга туташ торлик районлар нбтидоий одамлар яшаши учун ҳамма қулайликларга эга бўлган. Шунинг
учун бўлса керак, водий ва унинг торлик районларида тош асри, кишнларининг маконларй кўп учрайди. Ашель-мустье даврига1 мансуб Кайрокдум, Фарғона шахри якқинидаги Олой тизма тор-ларининг шимолий ёнбарридаги Сух ва Обишир буйидаги мустье даври ёдгорликлари шулар жумласидандир.
Фарғона яқинидаги мустье даври жой-макони Кувасойнинг қадимги )'зани СОҲИЛИДЗГИ адирдан топилган бўлиб, Фарғона шаҳридан 10 км шимолда жойлашган. Кувасой буйларидан 10 дан ортиқ маконлар топилган. Бу маконлардан дарё тошлари-да.н ясалган чопқилар, парраклар, учриндилар, қиргичлар, хил-ма-хил нуклеус, тешгичлар топилган. Уларнинг ҳаммаси мустье даврига мансуб қуроллардир.
Мустье даврига мансуб тош қуроллар Карамкул қишлори яқинидаги адирдан ҳам топилган.
Мустье даври кишилари яшаган жой-маконларнинг излари Олой тизмасининг шимолий ёнбагирларида, хусусан, Катрон-тогнинг жанубий ёнбарирларидаги кўпгина рор ва очиқ жойлар-дан ҳам топилган бўлиб, улар Селунгур ва Обишир рорларидир.
Мустье жой-маконлари Халкнмайн тор сойи (Хужакаир) со-ҳилларининг етти жойидан топилиб, тарихга Аирб'аз 1—7 номи билан кирган. Мазкур маконлардан нуклеуслар, кул чопкилари, қирричнинг ҳар хил турлари, парракчалар, уткир учли пойкон-лар ва бошқа тош қуроллар топилган.
Мустье даври кишилари ҳаётини ҳрганишда чэқмокдош ков-лаб. олинадиган Копчигай устахонаси дикдатта сазовордир.
Кқопчигай устахонаси Олой торининг шимолий ёнбарридаги Данги дарасининг ичкари кқисмидан топилган. Даранинг барча коялари кора чақмокдошдан ташкил топган бўлиб, мустье ва ундан кейинги тош асрида шу атрофларда яшаган кишилар шу ердан тош қурол ясаш учун хом ашё олиб кетганлар ёки .тош қуролларни шу ернинг узида ясаганлар. Чунки Кқопчирай уста-хонасида сунъий тарзда ушатилган тош парчалари жуда кўп. Бу узок, давр мобайнида қуроллар ясаш пайтида ҳосил бўлган тош парчаларидир. Улар орасида баъзан нуклеуслар, пластин-калар, уткир учли пойконлар — хилма-хил қиррич ва кўракча-лар кўп учрайди. Лини вакқтда бу ердан мустье даври одамлари яшаган гор ҳам топилган бўлиб, у Копчигай I рор-макони-Дир.
Қопчигай 1 гори. Бу гор Халкнмайн сойига қуйиладиган ир-моклардан бирининг чап соқилида жойлашган. Рор 1қопчирай устахонасидан 2—3 км юк/эрида бўлиб, ундан қиррич, кўракча, учринди, шунингдек, ҳар хил ҳайвонларнинг илик суяклари то­пилган.
Кқпчнрайдан топилган қуроллар ҳар жиҳатдан мустье дав­ри қуролларини эслатади.
Сух дарёсининг қуйи окимидаги Чунгара ва Сариқурғон қишлоқлари оралиғидан, дарёнинг унг соҳилидаги Чунрара кишлори яқинидан мустье даврига мансуб жой-макон ва мустье-
40
га хос нуклеуслар, пластинкалар ва синиқлар топилган. Шу­нингдек, дарёнинг чап соҳилидаги Сариқуррон, Этикчи қишлок,-лари оралиғидаги жойлардан ҳам мустье даври қуроллари то­пилган.
Чунрарадан 12 — 15 км қуйидан ҳам 10 дан ортиқ жой-ма­кон ва мустье даврига оид ҳар хил қуроллар топилган. Улар катта-кичик нуклеуслар, синиқлар, қиргичлар, ретушланган пластинкалардир.
Фарғона водийсининг бошқа жойларида г;ам мустье даври ёдгорликлари анча кенг тарқалган.
Ўзбекистон ва кқзористоннинг К,изилқум ерлари археологик жиҳатдан кам ҳрганилган. Лекин кейинги 20 йил ичида олиб борилган қидириш ва қазиш ишлари натижасида 1қизилқум чу-лидан ҳам тош асрининг турли даврларига мансуб ёдгорликлар топилди.
1қизилқум жой-макони. Археологлар 1қизилқумнинг Кукча торидзги Кқизилнура деган жойдан мустье даврига мансуб жуда кўп тош қуроллар топдилар. Бу К,изилқумдаги биринчи мустье ёдгорлиги булнб, Ўрта Осиё археологиясига Кқзилнура мако-номи билан кирди. Сўнгги йиллардаги к,идирув ишлари на­тижасида археологлар 1қизилқумнинг шимолий-рарбий чеккаси-дан чақмоқтош олинадиган ва уни 1қайта ишлайдиган устахона топдиларки, бу устахонадан мустье даврига мансуб жуда кўп тош қуроллар ҳам териб олинган. Рқизилқумдан топилган бу ус­тахона Учтут ва Кқопчирайдан кейинги учинчи устахона эди.
Шундай қилиб, Ўзбекистон территориясидан кейинги ?5 — 30 йил ичида топилган мустье даври маконларй ва уларни мукта-зам ҳрганиш ўлкамизда неандерталь типидаги одамларнинг кенг тарқалганлигини курсатиб берди.
1қушни Тожикистон территориясида ҳам мустье даври едгор-ликлари кенг тарқалган бўлиб, шулардан энг машхурлари ор­зикичик, Оқжар, 1\ора-Бура, қайрокқум, Семиганж, Кухи-Пиёз, Байпазин қабилардир.
орзикичик рор-макони. орзикичик фақат Тожикистонда эмас, балки бутун Ўрта Осиёдаги энг машхур мустье ёдгорликларидан бири хисобланади. Рор Вахш тор тизмасининг жануби-рарбий тқнялигида бўлиб, Данрара қишлоридан 20 км шимолдаги Шар-шар қишлори яқинида жойлашган. Рорни ковлаш натижасида унинг сатҳидан безовта қилинмаган 1 метрлик маданий қатлам очилган. Маданий қатламдан катта гулхан қолдири, дарёнинг шарал тошларидан ясалган хилма-хил тош буюмлар — учриндн-лар, нуклеуслар, қирричлар, сихчалар, парракчалар ва бошқа тош к,уроллар топилган. Маданий қатламда нуклеуслар анча кам бўлиб, улар гардишсимон, ясен, қабартма, бир ва икки май-донли кўринишга эгадир8 Маданий қатламлардан к}'пгина тош снник,лари ҳам топилган. Айни вакд-да паррак ва қурол сифа-тида фойдаланилган катта учриндилар кўпчиликни ташкил эта-ди. орзикичикнинг маданий қатламларидан гулхан излари,
ри қисмидан эса сўнгги тош асри ва сўнгги мезолитга оид тош қуроллар ҳам топилган.
орзикичик рор-маконидап топилган асоснй тош қуроллар пластинкалар, уткир учли пойкомлар, пичоқлар, қнрричлар,кес-кичлар, тешгичлар бўлиб, уларнинг аксарияти ретушланган. Баъзи қуроллар анча мукаммал ва нозик қилиб ишланган бўлиб, ривожл'апган мустье даврига максубдир. Тадкпкотчиларнинг фикрича, орзикичик мустье рор-макони Тешиктош рори бнлан за-мондош экан. орзикичикнинг маданий қатламидан ёввойи х_ай-вонларнинг 2500 дан ортиқ суяклари топилган бўлиб, шулардан • 1365 донаси тошбақаникидир. Яна у ердан от, буғу, жайра, эшак, жупли каркидон суяклари ҳам топилган.
Ьқора-Бура жой-макони. Бу макон Тожикистондаги мустье даври очиқ жой-иаконларидзн биридир. Бу машхур жой-макон Вахш дарёсининг чап соҳилидаги Шиккул кишлори яқинидаги дунгликда жойлашган. 1\ора-Бура жой-иаконииинг маданий к_атламидан 8000 дан ортиқ тош парчалари ва мехнат қуроллари топилган бўлиб, уларнинг ярми к_урол қилиш учун тайёрланган майда тошлардан иборатдир. Маданий қатламларда леваллуа хусусиятига эга бўлмаган ҳар хил нуклеуслар, леваллуа тарзи-дзги учриндилар кўп учрайди. Мукаммаллашган қуроллар у қа-дар кўп эмас. Яхши ишланган уткир учли пойконлар кўп, ҳа-1қиқий қирричлар эса анча нам. Аммо четлари ретушланган-кер-тилган қирричсимон қуроллар ва синиклар кўпчиликни ташкил этади. Кқора-Бурада дарё тошларидан тайёрланган чоппинг ва чопперлар айпиқса кўпдир. К>ора-Бура тош қуролларнни пухта ҳрганган В. А. Ранов уларнинг уч хусусияти хасида тухталиб, қуроллар леваллуа хусусиятига эга бўлмаганлигини, қуролга ишлов беришнииг мустье хусусиятини ва қуролларнинг аксария­ти дарё тошларидан ясалганлигини хисобга олган ҳолда Кора-Бура ёдгорлигининг Хиндистон ва Покистоннинг иустье-соан маданияти билан якқинлигини пайкаган. Макондан мустье-соан даврига мансуб ҳайвон суяклари ҳам топилган.
Кқра-Бура жой-макони Ўрта Осиё мустье иаданиятида ало-хида ўрин тутади.
{қайроққум жой-макони. Бу макон Тожикистондаги мустье даври ёдгорликларининг энг йирик наиунасидир. Очикқ холдаги мустье маконлари Сирдарёнинг чап соҳилидаги Ленинобод шах-ри ва Навкат қишлори орасидан топилган. Мазкур жойнинг 31 еридан тош буюмлар териб олинди. Улар орасида икки ёқли гардишсимон нуклеуслар кўпчиликни ташкил этади. У ердан но­зик к,илиб ишланган леваллуа пластинкалари, уткир учли тош яойконлар, қирричлар топилган бўлиб, булар ҳам леваллуа-мустье кўринишига эгадирлар. Айни вактда бу ердан жуда кўп учрин-ди ва бошкқа тош парчалари ҳам топилган. Кқйрокдумдан то­пилган мустье даври қуроллари кўпроқ Фарғонадаги мустье ёдгорликларидан топилган тош буюм ва қуролларга анча яқин туради.
Тожикистон мустье даври ёдгорликларига якун ясаб, шуни айтиш мумкинки, республиканинг турли жойларидан кейинги ваь;тдаги кқидириш ишлари натижасида янгидан-янги мустье даври ёдгорликлари топилмокда, лекин улар х,али яхши уРга~ нилган эмас.
Тожикистонда тош асри ёдгорликларини қидириш анча ол-дин бошланган бўлишига қарамай, бусоқада кам иш қилинган. А. П. Окладников ва унинг шогирдлари фаолияти натижасида Жанубий Туркманистон ерларидан ҳам тош асри маконлари ва айрим тош қуроллар топилган. Тош асри маконлари ва айрим қуроллар Красноводск яқинидаги Кқаищирбулоқ, Жанурпа, 1қора Тангир деганжойларда кўпроқ учрайди. Шунингдек, мустье дав­рига мансуб тош қуроллар ва буюмлар Катта Болхон тоғлари, Узбой (Амударёиинг қадимги узани) буйларидан, Жойрука яқи-иидан топилган. Улар тош сихчалар, уткир учли пойконлар, уч­риндилар ва боища тош парчаларидан иборатдир.
Копетдорнинг марказий қисмидаги Томчисув булори яқини-дан ҳам мустье даврига мансуб нуклеуслар, чопкилар, учрин­дилар, пойконлар ва бошкқа нарсалар топилган,
Негадир Туркманистонда тош асри ёдгорликлари камроқ то­пилган. Буни шу билан изохлаш мумкинки, Туркманистон би­лан Ўрта Осиёнинг бошқа республикалари, хусусан, Тожикис­тон, Узбекистан ва Кқиргизистон ўртасида табиий шароит жиха-тидан катта тафовут мавжуддир. Барча давр кишилари каби тош асри одамлари ҳам табиий шароит, озик-овқат ва хом ашё имконияти яхши бўлган жойларда кўпро.'қ яшаганлар, улар ана шундай жойларга интилганлар.
Иккинчидан, бу ўлканинг мазкур даврга мансуб ёдгорлик­лари яхши ҳрганилмаган бўлиши мумкин. Бу эса келгусипинг ишидир.
1Қирғизистонда ҳам тош асри ёдгорликлари яхши ҳрганилган змас. Ундаги мустье даврига мансуб ёдгорликлариинг энг маш-хури Тоссор ва Георгий Бугор маконлари ҳисобланади. Шу­нингдек, Жанубий қиргизистондаги Исфара дарёси водийсидаги Хужагайр деган жойдан ҳам мустье маданиятига мансуб май-зилгоҳ топилган. Манзилгохдан юқори сифатли ярим ялтирок, яшил, 1қора тошлардан ясалган тош қуроллар — парракчалар, қирричлар, ПИЧОҚСИМОН қуроллар, нукле\'слар, сихчалар топилган бўлиб, улар кўп жиҳатдан Сқх воҳаси ва қайроққумдан топил­ган тош қуролларга ўхшаб кетади.
Хужагайр манзилгоҳидан мустье, сукгги тош ва мезолит дав­ри қуролларининг топилиши бу жойда одамларнипг узоқ давр яшаганлигини кўрсатади.
Ўрта Осиё зонасига кирган Жанубий козористон ерларидан хқм илк тош асри маконлари билан бир кқаторда мустье даври ёдгорликлари ҳам топиб ҳрганилган. Шулар орасида Кқрасув, Сари Арка, Бетпак—8, Бетпак—12, Муз бел, Передержка 1—2, Кизилрисбек, Такали, Туқоли 1—5, Шабакти, Интори Бургутли
1-— 3 ва Узунбулоқ 1 — 2 мустье даври ёдгорликлари дивдатга сазовордир. Булар к_аторига Угом дарёси хавзасидаги Азарте-К1ш, Кқолиптен, Паршакул, Кқорасой, Оқмачит каби очиқ рор-ма-конларни ҳам киритиш мумкин.
Корасув манзилгохи. Жанубий К,озористондан топилган му­стье даври ёдгорликлари орасида Кқорасув манзилгохи айниқса диққатга сазовордир. Бу макон Чуқон Валихонов номи билан юритилади. Макон Чимкент шахридан,143 км шимолда бўлиб, Аристонди дарёсининг унг соҳилидаги 9 — 12 метр баландликда жойлашган. Ер сатқидан 2,5 — 7 метр чуқурликдаги кулранг, сар-гиш тўпроқда 5 та маданий к_атлам борлиги аниқланиб, ундап 5000 дан ортик_ тош буюм ва қуроллар топилган. Улар хилма-хил катталикдаги нуклеуслар, учриндилар, пойконлар, майда к_ирричлар, кескичлар, кул чопк_илари ва ушатгич- тошлардир.
Корасув манзилгохининг маданий қатламларидан учок ва гул хан қолдиқлари, шунингдек, уларнинг атрофидан ёввойи от, буғу, сайгок, бизон ва боища ҳайвонлар суяклари ҳам топил­ган.
Корасув манзилгоҳининг санасп .ҳақида олимлар орасида турли фикрлар юради. Баъзилари уни мустьега мансуб десалар, бошк_алари кжори 1қатламдан чикдан буюмларни сўнгги тош, қуйи қатламдан топилган буюмларни эса мустье даврига ман­суб, деб фараз қиладилар.
Қорасув манзилгохидан топилган буюмларга к_араб, к/эрасув-ликлар от, буғу, бизон каби йирик ҳайвонларни ҳам, сайрок_ ка­би майда ҳайвонларни ҳам ов к_илишган, деган хулосага келиш мумкин. Овчилик кишилар тирикчилигининг асосинн ташкил этиб, улар айни вак_тда термачилик билан ҳам шуғулланганлар.
Сари Арка макони. Сари Арка мустье макони ҳам Марказий қозористондзги тош асри ёдгорликларидан энг машҳуридир. Сари Арка маконидан мустье даврига мансуб қуроллар ва ри-вожланган леваллуа шаклидаги синик_лар ҳам топилиб, улар кўп жиҳатдан Диндистондаги клектон типидаги қуролларга ух-и;аб кетади.
Нуклеуслар гардишсимон, бир томонлама, шунингдек, бир майдонли, учбурчак ва тўртбурчак кўринишларига эгадир. У ердан уткир учли пойконлар, қирричлар, сихчалар ва учринди­лар ҳам топилган.
Балхашнинг жануби-гарбий сохили яқинидаги хонторнинг жануби-рарбий ёнбагридан 1\озогистондаги энг йирик устахона-макон ҳам топилиб, у ашель-мустье даврлари билан ҳарактер- . ланади.
Марказий К,озористондаги Караганда областидан 80 км ши­молда, Ишим дарёсининг юқори оқимидаги Бетпак — 8 жой-ма-кони, Бетпак — 12 устахона-манзилгохи, Сарисув дарёсининг унг соҳилидаги Музбел жой-маконларидан ҳам мустье даврига ман­суб ҳар хил нуклеуслар, дарё тошларидан ишланган чоппер, чоппинглар," ясен синиқлар, кирричлар топилган бўлиб, улар кўп
44
жиҳатдан Тожикистондаги Кқора-Бура материалларига ва Си­бирь тош асри к_уролларига яқин туради. Мазкур райондан тоқ пилган мустье даври ёдгорликларидан яна бири Сарисув дарё­си буйидаги Передержка 1—2 жой-маконидирки, бу ердан 2000 дан кўп аралаш тош буюмлар топилган. Улар х_ар хил кўриниш-даги — гардишсимон, ясси, бир ва икки томонлама нуклеуслар, йирик парракчалар, қирричлар, леваллуа типидаги 'қуроллар ва кўп сопли тош бўлакларидир. Тош парчалари ва синикларинннг кўплигига кўра Передержка 1—2 жой-макон бўлиши билан бирга мустье ва сўнгги тош асри устахонаси бўлиб" хизмат қил-ганлиги ашщланди.
Мустье даврига мансуб учринди ва мех4нат қуроллари Угом дарёсининг чап ирмоқларидан бири Азартекин сойинингўртаоқи-мидаги Азартекин ва 1қолптин рор-маконларидан ҳам топилган.
Баланд тогда ўрнашган Паршакул атрофларидан ҳам 5 та рор ва уйгур топилган. Уларнинг бири Макапалсой кули тепа-сида жойлашган бўлиб, унинг орзи жануби-рарбга карагаи, узун-лиги 19 метр, кенглиги 3—5 метр. Рор атрофидан мустье даври тош қуроллари териб олинган.
Яна шу Угом дарёсининг чап .ирмокларидан бири Бешёғоч сойининг юқори қисмидан 20 дан ортик гор топилган. Сойдан 2 км шаркдаги жойдан узунлиги 11, кенглиги 2—4,5 ва баланд-лиги 2—3 метр келадиган рор топилган, торга шурф солинган. Ундан чиқкан кўпдан-кўп қадимий тош к_уроллар ва бошқа бу­юмлар киши дикдатини ўзига тортади. Тош буюмлар орасида четлари тишчали ва кертикли тош қуроллар ҳам учрайдики,-улар Ўрта Осиёнинг бошқа жойларидаги қуйи тош асрининг мустье боскичига мансуб қуролларга ўхшайди. Бу хол мазкур жойдаги тош қурол ва буюмлар ҳам мустье даврига мансубдир, дейиш имконини беради.
Боролтой т.орларининг жануби-шарқий томонида жойлашган Оқмачит рори ҳам бир вакт-лар ибтидоий кишиларга макон бул-ган. Рор Чимкент шахридан 78 км шимоли-шаркда, {қуруқсой-нинг чап сохилига ўрнашган, у сой сатхидан 20 метр баландда жойлашган.
Рорнинг узунлиги 135, кенглиги эса 64 метр; шурф ишлари натижасида гордан неолит даврига мансуб тош қуроллар ва турли қазилма хаивонларнинг суяклари ҳам топилган. Рордан ашель-мустье ва ундан ҳам қадимийрок, даврга мансуб тош ку-роллар топилди.
Катта ва Кичик қоратор ва Машат, Оқсув, Л<абарли, Чиён, Боролтой ва Ушбас дарёларининг сохилларида ҳам кўпдан-кўп юрлар б}глиб, улар тош асри кишилари учун бошпана вазифа-сини утаган. Мазкур горларда ашель, ашель-мустье ва мустье даври кишилари истикхшат қилиб, тор оралари ва сойларда уша давр кишиларига замондош бўлган қадимги филлар, каркидон-лар, ёввойи отлар, сайгоқ-антилопалар, лқайрон ва бошқа ҳайвонлар яшаган. Одамлар эса мазкур ҳайвонларни овлаб тирик-
Гчиликутказганлар. Шунингдек, кқзористон Кқраторинингшимо-ли-шарқий ёнбагридаги К,изилрисбек, Такали ва улар атрофидаги ерлардан ҳам ҳар хил катта-кичикликдаги учриндилар, нуклеус-"' лар, чоппинг ва қул чопкилари топилган. Учриндилар катта-ки-чик, кенг, қупол учринди бўлиб, сатҳи анча буртиб тҳрган. Улар кўп жиқатдан Диндистондан топилган клектон учриндиларига $хшаб кетади. Нуклеуслар ҳам катта-кичик бўлиб, уларнинг шакли гардишсимон, иккиёқламадир. Баъзилари учбурчак бўлиб, леваллуага ўхшаб кетади. Баъзи нуклеусларни чопперлар-., -дан ажратиш қийин. У ердан топилган қул чопкилари ўзига хос-лиги билан ажралиб туради. Мазкур жойдан топилган тош бу-. "юм ва қуроллар конкрет маданий қатламдан олинмаганлигй учун унинг даври ҳакдқа аниқ фикр айтиш қийин. Аммо қурол-ларнинг ҳар томонлама қиёсий ҳрганиш натижаларига қараб, ҳар икки жойдан топилган тош буюмлар ашель-мустье даври-га, яъни милоддан аввалги 200—80 минг йиллар орасига ман-суб, дейкш мумкин.
Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, Жанубий к,озористон водий-сидаги Аристанди ва Буғултой дарёлари водийсидаги Ушбас-Куктол деган жойлардан, К,оратогнинг Туқали 1—5 комплексла-ридан қирричлар, қирричсимон асбоблар, синиқлар ва бощ-қа тош буюмлар топилиб, уларнинг аксарияти ашель-мустье даврига мансуб, деб баён этилган. Юқорида номи такрорланган Аристанди дарёсининг унг соҳилидаги Шакпак, Узунбулоқ 1— 2, Учбулоқ, Шабакти, Интоли, Бургутли деган жойлардан 15 га яь;ин ашель ва ашель-мустье ёдгорликлари топилиб фанга маъ-лум ҚИЛИНДИ. Мазкур жойлардан қадимий ҳарактерга эга бул-гйн нуклеуслар, синикқлар, чопқилар, чоппинг ва бошк_а тош қу­роллар ҳам топилган.
Шундай қилиб, суқнгги 25—30 йил ичида олиб борилган ил-мий-тадқиқот ишлари натижасида қадимий тош асрининг нав-батдаги боск,ичи мустье даврига мансуб 300 дан ортиқ макон топилди.
Мустье даврига келиб, ибтидоий кишилар Ўрта Осиёнинг бу,-тун майдонига кенг тарқалдилар. Каспий буйларидан баланд торли Помиргача, Жанубий қозористондзн Туркманистоннинг Копетдор этакларигача, ундан Устюртгача бўлган ерлардан. мустье даврига мансуб ёдгорликларнинг топилиши фикримиз-нинг далилидир. _
Мустье даврига оид ёдгорликларнинг қатлами, қалинлиги, тош қуролларининг технологияси бир хил булмай, балки хилма-қсилдир. Ўрта Осиё мустье даври ёдгорликларининг энг муҳим масаласи унинг санасидир. 1949 йилдаёқ Тешиктош гор-макони мустье даврига мансуб деб, баён қилинган эди.
Дозирги вагқтда Рарбий ва Шарқий Европадаги, шунингдек, Африкадаги мустье ёдгорликларини анча кейинги даврга ман­суб, деб қараш вужудга келди. Бир гуруҳ олимлар бу ёдгорлик-ларни мустье-вюрм музланиш даврининг бошланишини ҳам уа
46
ичига олиб, говори қлейстоқеннинг бошланишига турли келади, • Деб фараз қилмокдалар.
Ғарбда ва Ўрта Ер денгизи ҳавзасида миндель-риссга ашель ва тейяк даври турли келади. Ўрта Осиёда рисе ва рисс-зюрм музланиш дазрига эса сўнгги ашель ва мустье ёдгорликлари турли келади. '•
Леваллуа-мустье эса вюрм I, II музланиш даврига турли ке­тади. Шуни айтиш керакки, бу геологик далиллар радиоугле­род —С14 усули билан аниқланган санага турли келади. , Дивандаги Рас-эл-Кельба —52 минг; Ксар-Акила 43+1200 минг; Суриядаги Жерф-Айла 43±2000; Фаластиндаги Табун Б 39500 + 800 минг; Табун С 40900+1000; Кебер учун 42000 + 1000; Эрондаги Шанидар горининг юқори қатлами 50 минг ййл ,билан белгиланган.
-• Юқоридагклардан хулоса чиқариб шуни айтиш мумкинки, Ўрта Осиёдаги илк мустье маконлар, шунингдек, Тешиктош ва Қайрокқум ёдгорликларининг қуйиқатламлари рисс-вюрмга ёки вюрм 1 га мансуб бўлиб, санаси 50 минг йилга бориб тақалади. . чТешиктош ва қайроққумнинг юқори қатламлари анча кейин­ги даврга мансуб бўлиб, 40—30 минг йилларга тааллуқли були-ши мумкин.
Сўнгги саналар Ўрта Осиёдаги Хужакент, Чирчиқ-Пском ва қрра-Бура ҳамда бошқа сўнгги мустье ёдгорликларига ҳам таал-,луқли бўлиши мумкин. Мустье даври т,ош асри одамлари ва ма-данияти тарихида жуда муҳим, шунингдек, алоҳида босқични ташкил этади. Бу даврнинг аҳамияти тош асридан ўрта тош даври алоҳида ажралиб чиқиши билан ҳарактерланади.
Мустье босқичида, айниқса унинг с>'нгги даврида юқори тош асрига ўтиш учун зарур шарт-шароит вужудга келиб, ибти­доий кишилар турмушида ва меҳнат қуролларида янги элемент-дар қарор топа бошлади. Энг муҳими ибтидоий тудадан уруг-чилик жамоасига томон қадам ташланиб, ҳозирги қиёфадаги янги одам — хома сапиенс кишисининг вужудга келиши учун замин ҳозирланди.
:'- Бу янги ҳаётий уклад Ўрта Осиё мустье маданияти учун ҳам муштарак ва ҳарактерли эди.
Шуни унутмаслик керакки, мустье даврида ҳозирги кнёфя-даги одамларнинг вужудга келиши учун шарт-шароит яратилган экан, бу катта эволюқиянинг негизида ме.қнат билан бевосита борлиқ меҳнат, қуролларининг такомиллашуви ва шу асосда у давр кишиларининг хўжалик ҳаётидаги илгари томон қуйилган дастлабки силжишлар ётади.
~ Ўрта Осиёда мустье даври ҳрганила бошлаганига 50 йилдан ;ошди. Бу давр ёдгорлиги 1938 йилдан бошлаб машхур археолог А. Н. Окладников томонидан ҳрганила бошлаган Тешиктош ма-кони эди. Сўнгги 25—30 йил ичида эса Ўрта Осиёнинг мустье даври ёдгорликларини ҳрганиш иши қизрин туе олиб, 150 дан . ортиқ мустье да'ври жой-маконлари топиб текширилди.-А. П. Ок-ладников 1940 йилдаёқ Тешйктошдан топилган тош қур-оллар-нинг як,ин шарк_нинг леваллуа-мустье қуролларига ўхшашлигини баён этган эди.
В. А. Ранов Ўрта Осиёда мустье маданиятини леваллуа-мус­тье ва мустье-соан каби икки группага бўлишни тавсия этади. Сўнгги тадк_иқотлар шуни кўрсатадики, биринчи группа ҳам бир хил булмай, балки учта вариантга бўлинади. Шундай қилиб, В. А. Рановнинг фикрича, Ўрта Осиё мустье ёдгорликлари қуйи-даги 4 вариантга бўлинади:
1. Леваллуа. Унга Хужакент, Жарқутон, Обирахмат ва Щу-тар булоқ киради;
2. Леваллуа-мустье. Унга Кқйрокдум, К,опчирай, Тоссор ва Фаргоиа маконлари киради;
3. торли мустье. Унга Тешиктош, Семиганч, орзикичик гор-маконлари киради;
4. Мустье-соан. Унга Кқора-Бура, Кухи-Пиёз, Оқжар ва бош-ка мустье маконлари киради. Кейинчалик эса ж;ги, тишчали мустье варианти ҳам кашф этилди.
Шундай к_илиб, Ўрта Осиёдаги мустье даври ёдгорликлари ўзаро муштараклйги билан бирга баъзи ўзига хос, алоҳида ху-сусиятларга эга булгап бешта вариантга ажратилади.
Мустье даври кишилари пеандерталлар ҳисобланиб, хали уларнинг ташк_и к,иёфасида маймунга хос белгилар бирмуича сакланиб к_олган эди. Уларда ҳозирги киёфадаги кишиларга ўтиш жараёни бораётган, ишлаб чик_ариш қуроллари такомил-лашаётган, нутқ маданияти уса бориб, фикрлаш анча ошган, олов сунъий тарзда яратила бошлаган, овчилик анча ривожла-ниб, кенг водийларга тарқала бошлаган эди. Мазкур даврда иб-тидоий тудадан уругчилик тузумига ўтиш учун барча шарт-ша-роитлар яратила бошланди. Шу шарт-шароитлар натижасида қадимги тош асрининг одамлари ўрта боскичдан унинг сўнгги — юқори боскичи сари қадам қуя бошлаган эдилар.
Ўрта Осиёнинг сўнгги тош асри ёдгорликлари. Юқори тош асри бир неча миллион йил давом этган қадимги тош асрининг сўнгги босқичини ташкил этади. Ўрта Осиё халқларининг ка-димги аждодлари ҳам уз бошларидан илк тош асрп даврини ке-чирганлар.
Аммо Ўрта Осиёнинг сўнгги тош асри ёдгорликлари мустье ёдгорликларига нисбатан хийла сует ҳрганилган, чунки мазкур ўлкада бу даврга мансуб ёдгорликлар, жой-маконлар мустье давридагидек кўп эмас. Сўнгги тош асри кишилари энднликда фақат тогда яшамай, балки водийларга, дарё буйларига тушиб келганлар ва шу жойларда истиқомат, кила бошлаганлар. Ке­йинчалик булар яшаган жой-маконларнинг аксарияти нобуд бўлган, селлар ювиб, шамол ялаб ва кенинчалик ерлар узлаш-тирилиши натижасида маданий, қатламлар йуқ бўлиб кетган. Уларнинг кўплари ҳали ҳам ер остида яшириниб ётибди. Улар кқадимги ва ўрта аср қалъа, »;ишлоқ, шаҳар сув иншооти каби
48
кузга ташлаиадиган ёдгорликлар эмаски, тез топиб ургаиилса. Шуни айтиб ут,иш керакки, водий ва текисликлардаги тош асри макон-жойларининг аксарияти тасодифий равишда кашф этил-ган. Аммо улар бундан буен х_ам тасодифий равишда топилади деб утирмай, ҳамма жойда муттасил 1\идириш ишлари олиб бо-риш керақ
Ўрта Осиёлик археологлар сўнгги тош асри кишиларининг изларини излаб, ўлканинг кўп жойларидан мазкур даврга ман­суб жой, гор-маконларни топишга муяссар буладклар.
Ўрта Осиёдан кейинги 40 йил ичида Хужагор, Шугнау, Кул-булоқ, Янгажа 11, Аччисой, Есен 2, Туябугиз, Бузсув, Комсомол кули, Учтут, Семизбуғу, Сарикул, Тулкили, Ангренсор 2, Қ°Ра-бош 3, Бетпак 7 ва боища сўнгги тош асри ёдгорликлари топиб ҳрганилди.
Кулбулок макони. Кулбулоқ — Ўрта Осиёдаги тош асри ман-зилгохқларининг энг ажойиб намунаси хисобланади. Макон 0>қан-гарон шахридан 10—12 км ғарбда бўлиб, Чотқол тогининг жа-нубий ёнбарридан чиқадиган 1қизилолма сойининг чап соҳили-даги қир-адир устида жойлашган. Бу маконкўп қатламли бўлиб, 1қуйи қатламлари илк тош асрига, юқоридаги 1, 2, 3 қатламлар эса сўнгги тош асрига мансуб бўлиб, у қатламлардан гулхан, қумир қолдиқлари, кул, тош буюмлар — нуклеуслар, тишли тош қуроллар, киргичлар, тош пойконлар, сихчалар, пластинкалар, тош пичоқ,лар ва бошқа тош булакчалари топилган. Айни вақт-да мазкур маданий қатламлардан бугу, ёввойи от, сиртлон, ар­ҳар каби ҳайвонларнинг суяклари ҳам топилган. Кулбулоқдан чикдан тош қуроллар Туябўриз, Бузсув комплексларидан топил­ган сўнгги тош асри қуролларига ўхшайди. Бу буюмларнинг юқори қатламдан чиқиши, қуроллар турларининг хилма-хилли-ги, хусусиятлари ва боища омилларга таянган қолда Кулбулоқ-нинг 1—З.қатламини сўнгги_тош асрига маисуб дейиш мумкин.
Бузсув 1 макони. Бу ёдгорлик тош асри маконларидан бири-дир. Юқорида таъкидлаб утилга-нидек, Тошкентнинг гарб томо-нидаги К,ораҳамиш жари соҳилида Бузсув 1 номи билан атал-ган тош асри ёдгорликлари мавжуд бўлиб, унинг маданий к_ат,-ламларидан мустье қуроллари билан бирга сўнгги тош асрига мансуб тош қурол ва буюмлар топилган.
Мазкур жой-маконнинг юқори қатламидан 85 та тош буюм ва щфоллар топилиб, шундан 79 таси кулранг, кулранг-қунрир чақмоқтошдан, 4 таси оҳакли чак4моқтошдан, биттаси к,ора сла­неқ ва яна бири халқедондан ишлангандир.
Бузсув 1 маконидан топилган қуйи тош асри буюмлари ва .. тош қуроллари — нуклеус ва унинг парчалари, пластинкалар, тош парчалари, бир ва икки тигли тош пичоқ,лар, қирричлар, сихчалар, тешгичлар, пойконлар, учриндилар .ва болщалардан иборатдир. Бу'зсув 1 сўнгги тош асри қуроллари орасида т,ош пичоқ ва тош қирричлар кўпчиликни ташкил этиб, шу каби қу­роллар Бузсув 2, Туябўриз жой-маконларида, шушшгдек, кўп қатламли Кулбулоқ манзилгоқида ҳам кўп учрайди. 4-2229 49

Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish