Урта осиеда археология фанининг ривожланиши тарихидан


МЕЗОЛИТ ДАВРИ ЁДГОРЛИКЛАРИ



Download 2,01 Mb.
bet8/22
Sana13.10.2022
Hajmi2,01 Mb.
#852843
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22
Bog'liq
Урта Осиё археологияси Ж Кабиров

2.2. МЕЗОЛИТ ДАВРИ ЁДГОРЛИКЛАРИ
-• Кқадимги тош асринипг сўнгги боск_ичига келиб, ер юзидаги ўлкан музликларнинг чекиниши натижасида иқлим узгарди, у ҳозирги даврдагига анча ўхшаб қолган эди. Музликнинг чеки-ниши, ҳароратнинг к}7тарилиши натижасида Ўрта Осиёнинг хай-вонот олами ва ўсимликлар дунёсида ҳам узгаришлар юз берди. Қадимги тош асрипинг йирик ҳайвонлари аста-секин йуқола бориб, улар урнига элик, арҳар, муфлон, тор эчкилари, буғулар, жайрон, сайгоқ, кулон, к_уён, арслон, йўлбарс, барс, коплон, гепард.ва бошқа ҳайвонлар кўпая бошлади, Шунингдек, Ўрта Осиёдаги иссиқталаб ёзаойи бошокуш ўсимлик ва дарахтлар ҳам тобора кўпая борди.
Табиат-даги бу узгаришлар, уз навбатида, мезолит даври иб-доий аждодларимизнииг турмуш тарзида ҳам узгаришлар содир бўлишига олиб келди.
Ўрта Осиёда мезолит даври нисбий тарзда милоддан аввалги XII—VI мингйилликларни уз ичига олади. Мезолит сузи мезос— ўрта ва литое—тош деган к_адимги грек сузларидан таркиб топ-ган бўлиб, ўрта тош асри деган маънони билдиради.
Мезолит даврининг хусусияти, чегараси ва аталиши ҳақида археологлар орасида ҳамон қизрин баҳс бормок,да. Вир гуруҳ археологлар бу даврни 1қадимги тош асрининг алоҳида боскичи деб ҳисобласалар, бошқалари тош асрининг сўнгги боскичи, деб биладилар. Аммо кўпчилик археологлар бу давр тош асри­нинг ўрта босқичи эканлигига ишонч ҳосил килдилар.
Мезолит, даврининг қуйи ва юқори чегарасини белгилашда х,ам турли фикр-мулохазалар мавжуд. Кўпгина олимлар мезо­лит даврининг чегарасини аниқлашда табиий географик мухит-га суянсалар, бошқалари тошни ишлаш техникасига асосланади-л&р. Учничи гурух олимлар эса бу масалада хўжалик машгу-лотларини биринчи ўринга қуядилар. Сўнгги тош асри, айтщса унинг иккинчи босқичи тош қуролларини қайта ишлаш, уларни такомиллаштириш сари шарт-шароитни вужудга келтирди. Бу ҳол мезолит даврининг анча нозик қуроллари тайёрланишига олиб келди.
Мезолит даврига келиб, жанубий ўлкаларда, шунингдск, Ур-та Осиёда сигмент, трапеқия ва учбурчак шаклидаги майда к_у-ролчалар — микропитлар пайдо бўлиб, суяк ёки ёғоч дастача-дан кадама сифатида фойдаланилган. К,адамалар дасталарга битум-патрон билан ёпиштириб мустаҳкамланган ёхи кайиш билан богланган.
Бу қуроллардан одамлар кесиш ва уриш мақсадларида пичоққ ва ўроқ, сифатида кенг фойдаланганлар.
Мезолит даврининг энг катта кашфиёт ва ютўқларидан яна бири — камалак ва уқнинг кашф этилиши эди. Камалак ва уқ — инсон кашф этган энг дастлабки мураккаб мослама бўлиб, у ин-сониятнипг узок давом этган меҳнат тажрибаси ва заховатининг натижаси эди. Ф Энгельс ва машхур этнограф Л. Г. Морган ка­малак ва унинг укига юксак баҳо берганликлари бежиз эмас эди. Чунки бу қурол узоқка отилиши жиҳатидан ушз даврдаги бошқа к_уроллардан уступ эди.
Ф. Энгельс уқ-ёйнинг ихтиро қилиниши устида тухталиб, «Ук,-ёйнинг ихтиро ҚИЛИНИШИ орқасида парранда доимий ознқ-овқат-га айланди, овчилик бўлса меҳнатнинг оддий соҳаларидан бири. бўлиб қолди. ей, таноб ва уқ жуда ҳам мураккаб қуролдирки, бу асбобнинг ихтиро қилиниши учун узок, вақт тажриба туплан-ган бўлиши, аклий лаёқат кўпроқ ривожланган бўлиши ва, би-нобарин, айни замонда бошқа бир кўп ихтиролар билан ҳам танишилган бўлиши керақ
Темир ҚИЛИЧ варварлик даврида ва милтиқ қивилизақия дав-рида энг кучли қурол бўлганидек, уқ-ёй ҳам ёввойилик даврида энг кучли қурол бўлган»1,— деб ёзган эди.
Ўрта Осиёдаги, шунингдек, кушни ўлкалардаги жуда кўп ёд-горликлардан мезолит даврига хос трапеқиялар, сигментлар, учбурчаклар, қирричлар, ўроқ-рандалар, найза ва камон уқла-рннинг учлари, кескнч, тешгич ва ҳар хил шаклдагн учринди ва нуклеуслар кўп топилиб, улар орасида найза ва камалак уқ уч­лари—пойконлар анча кенг тарқалган.
Айни вақтда мезолит маконларидан тош қуроллар билан бирга суякдан ясалган игна су'зан, бигиз ва бошқа қуроллар-нинг топилиши диққатга сазовордир.
Мазкур даврда майда қуролчалар қатори йкрик ва узун тош қуроллар—макролитлар ҳам кеиг куламда қуллапилган. Бол-тасимои тош қуроллар шулар жумласндандир.
1 Қ М а р к с ва Ф. Энгельс. Танланган асарлар. 3-том. 236—237-бетлар, Тошкент, «Узбекнстон» нашриёти, 1981.
58
Мезолит даврининг энг катта ютуқ;ларидан бири ит, чучқа, кқуй, эчки ва бошқа ҳайвонларни кқулга >'Ргатила бошланиши эди. Археологик тадқиқотларга асосланиб айтиш мумкинки, ме­золит даврига келиб, Олд, Яқин ва Ўрта Осиёнинг баъзи жой-ларида терыачиликдан дехқончиликка ва овчиликдан чорвачи-ликка, бипобарин, хўжаликнинг илгор, унумдор шаклига ўтиш бошланган. Бу жараён баъзи жойларда анча эрта, бошкқа жой-ларда бир оз кеч содир бўлган бўлиб, бу ишлаб чнкарувчи куч-ларнинг қай даражада ривожланганлиги билан бевосита борлиқ эди. Ф.Энгельс айтганидек, дастлаб одамлар табиатда мавжуд бўлган тайёр махсулотлардан фойдаланиб, термачилик ва овчи­лик билан шуруллапишган бўлсалар, ксйинчалик улар уз мехнат фаолкятлари билан табиатга фаол таъсир этиб, илгор унумдор-лик хўжалигига — чорвачилик ва деҳқончиликка ута бошлаган-лар. Бу хол чорвачилик ва дехқончиликнииг илк кўртаклари бўлиб, асл маъмодаги дехқончнлик ва чорвачилик кейинчалик қарор топди.
Мезолит одамларнинг ер юзи бўйлаб кеиг тарқалиш даври бўлиб, улар ш'имол томонга ҳам, Помир каби баланд торли рай-онларга ҳам т ареала бошлайдилар. Каспий буйларидан Тян-шань-Помиргача, Марказий Р\озористопдан Туркман-Хуросон тоғларигача бўлган ерлардан мезолит даври ёдгорликларининг энг ажопиб намупалари топилган ва ҳрганилган. Шунингдек, ме­золит даврига мансуб бўёқ, бнлан кшланган тасвир ва манзара-лар У рта Осиёнинг баланд тогли районларидан топилган. Бу-лар ибтидоий санъатнинг энг нодир намуналари эди.
Шундай қилиб, мезолит сўнгги тош асрига нисбатан катта силжиш, }'згариш ва ривожланиш билан ҳарактерланиб, жами-ятнинг бундан кейинги риьожланмши учуп катта имкониятлар очиб берди. Бу катта силжншлар ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожи билан борлик зди.
Мочай гор-маконқ Бу сдгорлик Ҳисор тизмасининг тармоқ-
ларидан бирн — Кетмончоптн тогиппнг жанубий ёнбагрида, Ма-
чай дарёсининг унг соҳилидаги Юкорп ва Ўрта Мачай қишлок-
' лари оралиғида жойлашган. У дарё сатхидан 70метрча баландда
-. бўлиб, орзи жанубга кқараган. Унинг кенглиги 20 метр, чуқур-лиги 11 метр, баландлиги эса 3,5—5 метргачадир.
Мочай гори кўп қатламли ёдгорлик бўлиб, қазиш натижаси-да ундан тош ва суякдан ясалган мехнат кқуроллари топилган. Ленин улар орасила тош қуроллар асосий кўпчиликни ташкил
• этади.
Мочай юрпдан топилган суяк қуролларнинг жами 15 нусха бўлиб, улар бигиз, игна, сузан ва бошқалардан иборатдир.
Рорни1-1г маданий -қатламидан жами 870 та тошдан ясалган қурол ва буюмлар ковлаб олинган. Улар ҳар хил шаклдаги нуклеуслар, ретушланган ка ретушланмаган паррак ва паррак-чалар, тош пичоқлар, аррасимон к(уроллар, кескич, тош сандон-лар, ушатгич тошлар, йунрич-рандалар, найза ва ук учлари, Тошкент воҳасидаги, Туркманистон, Жанубий кқозористон ва Яқин Шарқ мамлакатларидаги қатор мезолит ёдгорликлари-дан топилган тош қуролларига ҳам ўхшайди. Улар орасида узи-га хос айрим белгилар ҳам учрайди.
Мочайдаги к_азиш ишлари натижасида маданий қатламлар-дан антропологик материаллар — одам бош суяклари, тиши, жа-ри ва боища аъзолари қолдиқлари топилган бўлиб, шу вакттача республикамиздан ҳам, Ўрта Осиёнинг бошқа жойларидаги ме­золит ёдгорликларидан ҳам бундай буюмлар топилмаган эди. Бу жиҳатдан Мочайдан топилган одам суяклари жуда катта амалий ва илмий аҳамиятга эгадир. Олимлар утказган т.адк_и-қотлар натижасида калла суякларининг бири вояга етган эркак, иккинчиси аёл ва учинчиси эса ёш болага мансуб эканлиги аник_-ланган.
Антропологик материалларни чуқур ҳрганиш олимларга Жа­нубий Ўрта Осиё мезолит даври кишиларининг қайси иркда мансуб эканликларини билиш имконини берди. Рордан топил­ган калла суякларининг ҳаммаси европеоид ирқига мансуб ки-шиларники эканлиги аник_ланди. Бу Ўрта Осиёнинг энг қадимги аҳолисини, уларнинг ташкқи қиёфасини ва қушни ўлкалар билан, айниқса жанубдаги қабилалар билан б}'лган алоқасини урга-нишда муҳим манба хисобланади.
Археологик қазиш ишлари натижасида горнинг маданий қат-ламларидан меҳнат, қуроллари, антропологик буюмлар билан бир к,аторда хилма-хил ҳайвонларнинг суяклари — палеонто-логик материаллар ҳам топилган. Аниқланишича, улар кизил бўри, тулки, барс, муйнали сувсар, қуён, жайра, олмахон, Тур-кистон каламуши, даласичқон, тўнғиз, Бухоро бугуси, Осиё !қу-йи—муфлон, айик_, морихур-бурама шохли эчки, тошбақа каби ёввойи ҳайвонларга мансуб экан. Аммо гордан майда ва йирик шохли хонаки ҳайвонларнинг суяклари ҳам топилган.
Палеозоолог Б. X. Ботировнинг маълумотларига Караганда, Мочай роридан 20 хилдан ортик, ҳайвон суяклари топилган бўлиб, уларнинг аксарияти майда, синдирилган, оловда куйган. Агар маданий қатламдаги қалин кул қолдиқ/шри назарга олин-са, горда ҳақиша гулхан ёниб тҳрган. Демак, мачайликлар олов-дан жуда кенг фойдаланганлар, ҳайвон гуштларини оловда ий-шириб еганлар.
Рордан ёввойи ва хонаки ҳайвон суякларининг топилиши Мо­чай дарёси хавзасида яшаган мезолит даври кишиларининг ов-чилик ва қисман чорвачилик билан шугулланганликларини бил-диради. Мочайликлар термачилик билан ҳам шуғулланган бўлишлари керақ Чунки Мочай атрофи ёввойи мева ва усим-ликларга жуда бой бўлган.
Археологлар маконнинг маданий қатламларидан топилган мех,нат қуроллари ва палеонтологик материалларни чуқур урга-ниб, уларнинг милоддан аввалги VII—VI мингйилликларга ман­суб эканлигини аниқлаганлар. Мочай рори буюмларини Ўрта Осиёдаги Дам-дам чашма 11, Ту-щовул, Ошхона, Обишир, Чилчор чашма, шунингдек, Яқии ва Ўрта Шарқдаги Зарзи-Шанидар, Али-Таппех, Гари-Камарбанд, Зеви-Чеми-Шанидар, К,ора Камар, Оқ кўприк ва бошқа мезолит даври маконларидан топилган хош ва суяк қуроллари билан қиёслаш натижасида улар орасида ўхшашлик борлиги аниқ-ланган.
Шундай қилиб, Мочай рор-макони республикамиз жанубида­ги мезолит даври ёдгорликларининг энг ажойиб намуналаридан бири хисобланади.
Жанубий Ўзбекистондагн мезолит даври ёдгорликларидан яна бири Айритом макопидир. Айритом Термиз шахридан 18 км шарада, Амударёнинг укг соҳилида жойлашган бўлиб, катта даврни уз ичига олган кўп қатламли ёдгорликдир. Археологлар Айритомда қидириш ишлари олиб бориб, мезолит даврига ман-суб тош қуроллар ҳам топишга муяссар бўлганлар. Улар асосан нуклеуслар, пичоқсимон парракчалар, учриндилар, к;иргичлар, тешгнчлар, тош пармалагичлар, у қ ва пайза учларп бўлиб, кўп жихатлари билан Обишир, Тутқовул, Сой Сайёд ёдгорликлари­дан топилган тош қуролларга ўхшаб кетади. Шу жнхатдан олиб Караганда, Айритомдан топилган тош қуроллар ҳам мезолит даврига мансуб бўлиши мумкин.
Фарғона водийси ва унииг жанубидаги торлик районларда ҳам мезолит даврига оид маконлар анча кенг тарқалган. Шулар жумласига Фаргона водийсининг жанубидаги Кқатрон торнинг жанубий ён барридан топилган Обишир I ва Обишир V гор-ма-конларини .киритиш мумкин.
Обишир I рор-макони. Бу ёдгорлик қайдаркон шаҳарчасидан 4—5 км ғарбда жойлашган бўлиб, кенглиги 25,5, баландлиги 12, чукурлиги эса 5—6 метрни ташкил этади. Рорнинг орзи жанубга қараган.
Обишир I рор-макопинннг маданий қатламларидан майда тош Қуроллар — микролитлар, парракчалар, пластинкалар, бигиз-лар, қирричлар, пичоқ, к_адамалари, шунингдек, нуклеуслар то­пилган. Бу қуролларнинг аксарияти Фарғона ва Ўрта Осиёнинг бонща жойлармдан топилган мезолит даври тош қуролларига ўхшаб кетади. Шундай экан, Обишир I рор-маконидан топилган тош қуролларни ҳам мезолит даврига мансуб, дейиш мум­кин.
Обишир V рор-макони. Бу ёдгорлик Обишир I рор-маконидан 200 метрча ғарбда жойлашган бўлиб, кенглиги 8, баландлиги 10 ва чукурлиги 4—5 метрдан иборатдир. У ҳам Обишир I каби жанубга караган бўлиб, унда учта маданий қат,лам борлиги аниқланган. Обишир V рор-маконининг қуйи қатламлари қазиб счилган вагқтда оқ-қора ва кул ранг чакмоқтошдан ясалгаи мик­ролитлар — парракчалар, пичоқ қадамалари, кирричлар, кескич-лар, тешгичлар, ўроқ-рандалар, шунингдек, ҳар хил шаклдаги нуклеуслар топилган. Айни ва1<;тда макондан дагал парраклар 62
ва йирик учриндилар топилган бўлиб, улар ҳам қурол сифатида кшлатилган бўлса керақ Маданий қатламдан ёввойи ҳайвон-ларнинг парчаланган, синдирилган суяклари ҳам топилган.
Обишир V !\уроллари узининг ишланиш техникаси жихати-дан худди Обишир I дан топилган қуролларга айнан ўхшайди. Демак, Обишир V рор-маконининг қуйи қатламларидан чиккан тош қуроллар ва бошк,а буюмлар, шунингдек, баликқ тўтишда кшлатиладигап грузила — қадоқ тошлар ҳам ўрта тош асри — ыезолитга мансуб бўлиши мумкин.
Х>ар икки рор-макондан топилган ашёларга асосланиб, Дай-даркон-Сух воҳасидаги мезолит давринипг ибтидоий қабилала-ри балиқчилик, овчилик ва термачилик билап шуғулланган, дсйиш мумкпн.
Марказий Фарғона мезолити. Кейинги 30 йил ичида Марка-зий, Жанубий ва Шарқий Фарғона ерларидан мезолит даври маконлари кўплаб топилди. Булар орасида Марказий Фарғона ыезолити алоҳида аҳамиятга эгадир.
Марказий Фарғонадаги Иттак қалъа, Шуркул, Аччикул, Ян-гикқадам, Бекобод, Замбар, Тойпоқкул, Дамкул, Боскқум (Ма­дер) каби жой-маконлар диқ1қатга сазовордир. Улар Марказий Фарғонадаги қадимги кул ёқаларидан топилган бўлиб, афтидан бу жойлар қадимда тош асри кишиларинииг яшашлари учуй барча кулайликларга эга бўлган. Акс қолда Марказий Фарро-нанинг бу гушасида 80 жойдан орт,иқ макон топилмаган булур-ди. Археологлар бу маконлардан ҳар хил шаклдаги ретушлан-ган, ретушланмаган ихчамроқ нуклеуслар топганлар. У давр ки-шилари бу нуклеуслардан синиқ ва майда парракчалар олиш-ни кузда тутган бўлсалар керақ Мазкур маконларда йирик пар-, раклар олиш учун мулжалланган йирик нуклеуслар жуда оз учрайди, ёки мутлақо учрамайди.
Айни вақтда хилма-хил шакл ва катталикдаги қирричлар, тешгич, уткир учли, аммо утмаслашган тош қуроллар, узун, кис­ка паррак ва парракчалар, ретушли ва ретушсиз синиқ учринди­лар, майда геометрик қуроллар анча кўп тарқалган. Шу билан бирга дарё тошларидан ишланган учриндилар ҳам учрайди. Баъ-зи маконлардан эса илк жойтун маданиятига оид трапеқиялар ҳам топилган.
Айрим маконларда каттароқ нуклеуслар дам учрайдики, улардан йнрикроқ синиқ ва парраклар олиш мумкин бўлган.
Бу қуроллар к,ора, рангдор, яшил, жигарранг чақмоқтош, сланеқ ва бош!\а тош навларидан ясалгаи.
Маконларда қирричлар, майда парракчалар ва синиқ ҳамда парракча олиш учун мулжалланган нуклеуслар кўпроқ учрайди. Кўп қурол ва тош буюмлар узининг нисбий нозиклиги, ихчамли-ги билан мустье ва сўнгги тош асри қуролларидан ажралиб ту-ради. Марказий Фарғонадаги тош асри ёдгорликлари мажмуаси очик, холдаги жой-маконлар бўлиб, уларда қатлам йуқ. Архео­логлар уларни қиёсий ҳрганиб, мезолит даврига мансуб, деб
К,ушшшш ҳозирги Тошкент. воҳаси бўйича дуруст ҳрганилган ыезолит ёдгорлигининг биринчисидир.
Шимоли-гарбий Устюрт кадимдан бошлаб одамлар яшаб келган жойлардан ҳисобланади. Сўнгги 20 йил ичида, айниқса 1977 йилдан кейин муттасил олиб борилган археологик ишлар натижасида Устюртнинг Жайрон КУДУҚ» Айдабол КУДУқ деган жойларидан мезолит ва неолит даврларига мансуб 30 та жой-макон топилди. Шундан 26 таси Айдабол КУДУҚ ва 4 таси Жай­рон КУДУ1қ атрофларида таркалганлиги аниқланди.
Айдабол мезолит даври маконлари. Бу ёдгорликлар Айдабол
•Кудури атрофи ва ундан 6 км узоқликдаги масофалар оралигида жойлашган. Улар Айдабол 2, 4, 6, 9, И, 14, 15, 16, 21, 22, 25 - жой-маконлар хисобланади. Мазкур маконлардан чақмоқтош-дан ишланган учриндилар, нуклеуслар, тош булакчалари, ре-т)шли ва ретушсиз парракчалар, пичоқсимон парракчалар, кир-ричлар, икки томонига ишлов берилган камон укининг учлари — уткир учли пойконларнинг синиқлари, трапеқиялар, тешгичлар, қирричлар, кирричли синиклар, кескичлар, баргсимон шаклдаги
-тош пойконлар, найза учлари, қайрон тошдан ишланган тош ку-роллардан жуда кўп микдорда топилган. Кқуроллар билан бир-галикда қўлда ишланган сопол идишларнинг булакчалари, шу-нингдек, чиранокдан ясалган нозик такқинчоқлар ва безак буюм­лар ҳам топилган. Мутахассислар Айдаболдан топилган тош қу-рол, буюм, сопол идишлар ва тақинчоқлар мезолит-неолит дав-рига — милоддан аввалги VII—V мингйилликларга мансуб, деб 1қараб, Айдабол 16, 25 дан топилган буюмларни эса милоддан аввалги VIII—VII мингйилликка мансуб бўлиши мумкин, де-мокдалар. Агар Айдабол 6, 9, 11, 21, 22 жой-маконлардан то­пилган буюмлар милоддан аввалги VII—VI мингйилликка ман­суб бўлса, Айдабол 2, 4, 14, 15 маконларидан топилган буюм­лар эса милоддан аввалги VI—V мингйилликка оид экан.
Жайронкудук, маконлари. Айдабол қудуридан 6—8 км гарб-да Жайронкудук шурхоги топилган. У мазкур жанубий қиялик-да, чупопларнинг шу ердаги қишлов жойидан 1,5 км шаркда жойлашган. Жайронкудук I маконидан синиклар, тош чиқин-дилари, нуклеус ва унинг бўлаклари, майда тош парчалари, ре-тушсиз парраклар, иккинчи марта ишлов берилган учбурчакли Сйниқлар, ретуш берилган пичоқсимон парраклар, қирричлар, ретушли трапеқиялар ва бошкқа буюмлар топилган. У ердан со­пол парчалари топилмаган.
Жайронкудук I маконидан топилган тош буюм ва қуроллар мезолит даврига — милоддан аввалги VII—VI мингйилликларга мансуб, деб каралмокда. Айдабол ва Жайронқудукдан топил­ган буюмлар ва к_уроллар Устюрт ва Оролбуйи мезолит каби-лалари хқаётида балиқчилик ва овчилик муқим аҳамият касб этган деган фикрни айтишга имкон беради.
Кқшни Тожикистон территориясининг турли жойларида ҳам тош асрининг ўрта босқичи — мезолитга мансуб ёдгорликлар
66
анча кенг тарк_алган. Булар Дангара, Шуртуз, Чил-чор чашма, Илик; кул, Дахана, Дахана кийик, Ошхона, 1қоратумшук, Шуг-нау, Куй и Булён, Тутқовул, Иссиқ, Койин-Соломо каби мезолит даври маконларидир.
Ошхона макони. Бу макои Тожикистондагина эмас, балки Ўрта Осиёдаги энг машхур мезолит ёдгорликларидан бири хқи-собланади. Макон Помир торининг энг шарқий чеккасида бўлиб, Уйсув дарёси водийсидаги Марконсув дарёсининг юқори оқими-да денгиз сатҳидан 4100 метр баландда жойлашган.
Археологлар Ошхона макоиидан чақмоқтош ва кварқдан ясалган тош қуроллар ва уларнинг сйникларини топншга муво-фщ бўлганлар. Лини вактда у ерда х,ар хил ёввойи ҳайвонлар-нинг суяклари, ўчоқ излари, терак, қанин ва арча ёғочининг ку- ' мир қолдиқ4лари ҳам топилган. Ошхона маконининг асосий ку-роллари нуклеус, паррак ва парракча, синиқ, тешгичлар ва бош-қа микролитлардан иборат. Шунингдек, у ердан найза ва камон уди пойконлари ҳам топилганлиги дивдатга сазовордир.
Ошхона макони материаллари ҳар томонлама ҳрганиб чнқпш натижасида мезолит даврига — милоддан аввалги 9500 ±130 мингйилликка мансуб эканлиги аниқланган.
Шаркий Помирдаги Коратумшуқ ва Аличур дарёсининг юко-ри окимидаги жойлардан ҳам мезолит даврига мансуб учринди, нуклеус, киррич, камон ўқларининг учи, парракчалар топилган-ки, улар ҳам Ошхона мезолит даври макони билан замондош бўлиши мумкин.
Чил-чор чашма макони. Бу макон Тожикистонпинт Шахритуз райони ғарбидаги Чил-чор чашма булок номли чашма яқинида жойлашган. Археологлар Чил-чор чашма атрофларидан чакмоқ-тошдан ясалган сигментлар, трапеқиялар, парракчалар, призма шаклидаги нуклеуслар, киргичлар, ук ва найза учлари ва бошқа қуроллар топганлар. Чил-чор чашма қуроллари шакли, ишланиш т.ехникаси, катта-кнчиклиги жихатидан Ўрта Осиёнинг бошқа жойларидагн мезолит қуролларига ўхшаб кетади.
Чил-чор чашма қуроллари Капса маданиятига хос қуроллар қаторига кириб, унинг санаси милоддан аввалги 8—7 мингйил­ликларга мансубдир.
Шугнау макони. Бу макон Дарвоз тизмасидан бошланадиган Яхсув дарёсининг юқори окимидаги Шугнау қишлоги яқинида жойлашган. Денгиз сатҳидан баландлиги 2000 метр. Унинг ма-даний қатлами 5 горизонтдан иборат. О горизонт 3 метр чукур-ликда жойлашган бўлиб, мезолитга оид буюмлар худди шу кат-ламда жойлашган. Қолган I—IV горизонтлар қадимий бўлиб, сўнгги ва ўрта тош асрига мансубдир. Юқори 0 қатламдан уч­ринди, нуклеус, қиРрич, пластинка, уқ учлари, майда қуроллар ва чиқиндилар топилган. Маданий қатламлардан ўчоқ ва гулхан Колдиклари, от, тур-бизон, тор эчкиси, арҳар каби ёввойи ҳай-вонларнинг суяк колдиқлари х,ам топилган.
Макондан топилган тош қуроллар, қатламлар ва ёввойи ҳай-вонларнинг суякларига қараб хулоса чиқарилса, Шугнау хош асри кишилари бўлган овчилар ёз фаслларидагина келиб кета-диган вақтинчалик манзилгоҳ бўлган, дейиш мумкин.
Демак, Шугнау маконининг энг юқори 0 горизонта мезолит даврига — милоддан аввалги VII—VI мингйилликларга мансуб ёдгорликдир.
Мезолит даврига мансуб хош қуроллар Хужагор, Кқуйи руён, Тухқовул, Шарқий Помирдаги Аличур дарёси ҳавзасидаги К,ора-кул ва Мургоб дарёларининг юқори оқимларидан топиб урга-нилган.
Яқин вактларгача х_ам Помир баланд хорли ўлка бўлганлиги учун одамлар у ерга от, туя, кутос каби миниладиган ҳайвонлар •• пайдо бўлгандан кейин келиб урнаша бошлаган, деган фикр бор .эди. Лекин Помирдаги Ошхона, Кқоратумшук, Аличур ва Мар-жансув дарёлари хавзасидан мезолит даври ёдгорликларининг топилиши юқоридаги фикрни рад этди.
Дараи шур макони, Бу макон Норак сув омборининг юқори томонида, Вахш дарёси соҳилида жойлашган. Археологлар-нинг маълумотларига Караганда, бу макон у-нгўрининг баланд-лиги 4,5 метр, кенгл-иги 20 метр ва чукурлиги 4 метрдан иборат. Унгур олдида катта сайхон жой ҳам бор. Хозир унгур Норак сув омбори остида қолиб кетган.
Дараи шур унгўрини казиш натижасида 6500 дан ортиқ тош буюм ва қуроллар топилган. Бу буюм ва қуроллар дарёнинг шарал тошларидан ва чакмоқхошдан ясалган. Дараи шур ун-гўрининг қуйи кахламларида қурол ўрнида ишлатиладиган ух- , кир учли ингичка тошлар, трапеқиялар, сегментлар ва майда тош қуроллар кўп учрайди. Улар шакл ва кўриниши жихқатидан юқори қатламдаги неолит қуролларидан фарқ қилади.
айниқсз уткир учли ингичка тошлар ва сегментлар Сой-Сай-ёд ва Тутковулнинг маданий к,атламидан топилган шу шакл-даги буюм ва қуролларга ўхшаб кетади. Улар эса ривожланган , мезолит даврига мансубдир. Худди шундай қуроллар Оби ки-йик, Ок_ча дарё тармори ва Шимолий Афғонистондан ҳам то- * -, пилган ва улар мезолит даврига тааллуқли экан. Демак, Дараи шурнинг қуйи к,атламидан топилган буюмлар ва қуроллар ҳам ' ; мезолит даврига мансубдир. Бу милоддан ,аввалги VIII—VII мингйилликларни уз ичига олади.
Дараи шурдан топилган мезолит даври қуроллари кўп жи-ҳатдан Ўрта Осиёнинг бошқа жойларидан топилган д!езолит қу­ролларидан фарқланувчи уз ига хос хусусиятга ҳам эгаки, буни ҳозир алоҳида Вахш мезолит маданияти коми билан аташ мум­кин.
Шундай қилиб, милоддан аввалги XI—VI мингйилликларда " Каспий буйларидан Помир тоғларигача, Кухитош ва Копетдог-,дан Марказий Кқозористонгача бўлган кенг майдонда мезолит қабилалари яшаганлар. Бу жойларнинг географик шароити хил-ма-хил бўлиб, торли ўлкаларда яшаган қабилалар ва урурлар •68
Вахш мезолит маданияхини ярахиб, улар асосан овчилик, хер-мачилик билан шуғулланганлар. Лекин улар хўжалигида хона-ки ҳайвонларнинг излари ҳам кўринади. Мезолит даври қабила­лари металлдан фойда'ланмаганлар, уларда ҳам сопол идишлар бўлмаган.
Дашт ва текисликларда, денгиз, кул ва дарё соҳилларида яшовчи мезолит қабилалари эса асосан овчилик, балиқчилик ва термачилик била» шуғулланганлар.
Уларда дехқончилик ҳам, чорвачилик ҳам бўлмаган бўлса ке-рақ Демак, мезолит даври узидан олдин ухган 1қадимги хош ас-рига шЛбахан қуролларнинг тури, сифати, ишланиш техникаси жихатидан ҳам, хўжаликнинг ривожланиши ва одамлар тафак-кўрининг ўсиши жихатидан ,ҳам олрз катта қадам ташлаб, жид-дий натижаларга эришган. Бу ҳол ибтидоий жамоа тузумининг ;бундан кейинги ривожига асос яратиб, шарт-шароит вужудга келтирган.

Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish