Temuriy davlati sud hokimiyati, harbiy qoshin va soliq tizimi.
Temur davlatida sudlov ishlarini qozilar tomonidan amalga oshirlgan bolib, ular fuqarolar, harbiylar, ruxoniylar va xizmatchilar ishlarini koradigan qozilar turlariga bolingan. har bir shaharda Dorul-omonat yani hukumat uyi, Dorul-adolat-kozixonalar mavjud bolgan. Yuqoridagilarga kora temuriylar davlatida qozilar 4 ga bolingan;
1. qozi-askar: -lashkarlar, sipohlar uchun qozi.
2. Urf- odatlar bilan bogliq ishlarni koruvchi Axdos qozi.
3. Ruhoniylar bilan bogliq ishlarini koruvchi Shayx-ul-islom.
4. Aslzodalar bilan bogliq ishlarni koruvchi Ixdom qozisi.
Temur tuzuklariga kora, qozilar asoslangan hukm va qaror chiqarishi zarur bolgan. Agar tomonlardan biri qozining chiqargan qaroridan norozi bolsa davlat boshligiga shikoyat qilish lozim bolgan. Butun mamlakat boyicha qozilar faoliyatini nazorat qilish kozikolonga yuklatilgan.
Temur davlatida alohida muassasa Adolat devoni bolgan. U asosan, davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar, boshqarish tartibiga va mansabdorlik jinoyatlarini korib, tegishli jazo tayinlangan.
Temur davlatida maxsus jinoyat qidiruv mirshabligi bolgan. U savdo karvonlari harakati xavfsizligini taminlash, bosqinchilar va ogrilar todalarini topish va qolga olish, shariat qoidalarini buzganlarga, darbadarlarga, tilamchilarga qarshi choralar korish bilan shugullangan.
Amir Temurning nomini dunyoga mashhur qilgan hamda uni Soxibqiron, yani shohlarni shohi degan unvonga sazovor bolishi zaminida uning shavkatli amirlari, lashkarlari turadi. Gap shundaki, u hokimiyat uchun kurashga kirgan kunidan boshlab, ana shu sipohni tuzish va uning kuch-qudratini doimo yuksaltrishga alohida etibor berdi. Eng oliy bosh komondon Temurning ozi hisoblangan, u bolmagan vaqtlarda qoshinlar ishi yuzasidan noibi bosh amir, Amiru-ul-umaro boshchilik, qilgan. Tuzuklarda korsatilishicha bu unvonga 5 kishi sazovor bolgan, qoidaga kora Amir ul-umaro unvoniga sazovor bolgan kishilar chegara nohiyalarning hokimi, oz yol ostidagi viloyatlarning harbiy va fuqaroviy hukmdori hisob-langan. Ulardan keyingi darajada 4 ta beklar begi turgan. Amir-lar 1-12 darajali amirga bolinib, darajasiga qarab 1-12 mingta qoshinga boshchilik qilgan. Urush vaqtida ular amiri ul-umaroning noiblari hisoblangan. Sipox tashkil qilishda Temur ularga 10 boshi, 100 boshi, mingboshi, amirlar tanlashda bevosita jang maydo-nida ozining mahoratini korsatgan kishilarni tanlaydi. Bu haqida uning ozi shunday deydi: Cherik tuzib navkar olmoqda 3 qoidaga amal qildim. 1-dan yigitning kuch-quvvatiga, 2-dan qilichni oynata olishiga, 3-dan aql-zaqovatiyu kamolotiga etibor qildim. Shu uch fazilat jamuljam bolsa navkarlik hizmatiga oldim.
Yurish vaqtida ulus va tuman amirlari har chodir (utov) 1 otliq har 2 (kapa chayla) 1 otliq, har 1 otroq aholidan 1 otliq miqdorida qoshin toplanishi lozim. qoshin ichidagi tuzilish onlar tuzumiga asosan tuzilib, ular boshida onboshi, yuzboshi ming boshilar turgan. Temur oz sipohni tuzishda tabiiy qonunchilikga amal qiladi. Shuningdek ularning boshligi qilib, ozlarining orasida hammalaridan ham botirini, shijoati ortiqroq jangchini tanlab, qolgan toqqiztasini roziligi asosida onboshi qilib tayinlaydi. Bu holat 100 boshi va ming boshilarga nisbatan ham qollangan, bu esa oziga xos harbiy demokratiyani belgisi edi.
Amir Temur ornatgan qonun va qoidasiga binoan lashkarlar orasida biror-bir kimsa olsa, yoki qochib ketsa uning orniga yangi kishi taynlash qoyidagi tartibda otkazilgan: oddiy jangchi onboshi, onboshi 100 boshi, 100 boshi esa mingboshi bolishiga huquq berila-di. Bu ozgarishlar va yangi tayinlanganlar haqida va uning sabab-larini shaxsan ozini xabardor qilishlarini talab qilgan. Amir Temur jang maydonlarida hamda saltanat ishlarini boshqarishda mingboshning hukmi yuzboshiga, yuzboshining hukmi onboshiga va 10 boshining hukmi kol ostidagi jangchilarga qatiy qilib belgilab qoyadi. Agarda kimda kim bu qoidani buzsa, u qonuniy jazoga torti-lib, oz lavozimidan boshatilgan va orniga yangi shaxs tayinlangan.
Amir Temur faqatgina oz sipohini tashkil etish yoki uning jangovorligini oshirish ishlari bilangina emas, balki u sipohning ichki masalalari, sipohga ulusda oziq-ovqat, maosh turli moddiy inomlar qilish, tanho taqsimlash, yani ayrim amirlarga, mingboshi, yuzboshilari uchun boylik, yer-suv, amirlik mansabini berish, martabalarga tayinlash qoidalarini ishlab chiqqan va amalga oshirgan. Maosh tayinlashni quyidagicha amalga oshirgan:
Odiy sipoh oz vazifasini orinlatib bajarganda unga mingan otining bahosi berilgan, bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan 4 ot bahosigacha. Onboshilarning maoshi qol ostidagi oddiy sipohiydan 10 barobar ortiq bolgan. Yuzboshilarning maoshi esa 10 boshilarning maoshidan 2 barobar, mingboshning maoshi esa, 100 boshining maoshidan 3 barobar ortiq belgilangan. Askarlarning maoshi korsatgan xizmatlariga qarab berilgan. Bundan tashqari alohida korsatgan xizmatlari uchun (qahramonliklari uchun) ulufa tanho kabi ragbatlantirishlar joriy qilingan.
Agarda sipohiylardan qaysi biri jangda xatolikka yol qoysa, uning maoshi ondan birga kamaytirilgan. Maoshni belgilash devon begilar orqali amalga oshirilgan.
Amirlar va amir-ul-umarolarga sarxad yerlaridagi viloyatlardan biri tiyul mulk (soliq yigib olish uchun topshiriladigan viloyat, yer mulk) qilib belgilangan.
Amir Temur oz qoshinining yaroq va jixozlari haqida doimo gamxorlik qilgan. Oddiy asarlar 18-1 chodir, 1 qilich arra bigiz. 1 qop, baxodirlar 5-1 chodir har biri temir sovut, dubulga qilich oq 5 ta ot, yuzboshilar har biriga 1 chodir, 10 ot, sovut, mingboshilar 1-1 chodir, soyabon, boshqa aslaha qurol yaroq kotara olganicha.4
1-amir 110 ot, 2-chisi 120 ta ot, 3-si 130 4-chisi 140 ta ot. Amir Temurni ozi esa 300dan kam bolmagan ot olishi belgilab qoyilgan.
Urush va tinchlik paytlarida sipoh va orda 4 tarafdan qoriqlab turilgan. Sipohlar, amirlar, yuzboshi, mingboshilar devonxonaga majlislarga bosh kiyimsiz kirishi, qilichsiz kirishi mumkin bolmagan. Hamma vaqt 12 ming askar qorovullikda turgan. Har kecha 1000 kishidan soqchilik qilib turishgan. Har 100 soqchiga 100 boshi tayinlanib, shartlashgan maxfiy soz aytilgan
Qoshin tuzishda yuqoridagi tamoyillarga, qoidalarga qatiy amal qilish natijasida Amir Temur orta asrlarda misli korilmagan jangavorliklarni qolga kiritgan va eng ogir shiddatli janglarda ham doimo zafar qozongan.
Kop ming sonli armiya va boshqaruv apparatini moliyaviy taminlashning asosiy yoli turli soliqlarni yigish bolgan. Temur davlatida olinadigan soliqlar quyidagilardan iborat bolgan.
1. Xiroj-soligi (nakd pul yoki mahsulot)
2. Sovarin-oliy martabali shaxslarga qilinadigan tortik.
3. Qonalga-safar paytida olinadigan soliq.
4. Shilon puli-podsho va oliy mansabdorlarning ovqati uchun yigiladigan soliq.
Xiroj miqdori daromadning uchdan biri miqdorida undiril-gan.
Shuningdek tashlab qoyilgan yerlarni ishlab, hosildor yerga aylantirgan dehqonlardan, hosilning birinchi va ikkinchi yili ozi xohlaganicha soliq tolab, 3 yildan boshlab umumiy asoslarda soliq tolaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |