Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati va ilovadan iborat.

I-BOB. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVLAT BOSHQARUV .

1. 
   Temuriylar davlatining boshqaruv tizimi.
   

Amir Temur davlatini boshqarishda "Tuzuklarda" ko‘rsatilishicha, kengash va maslahatga tayangan. Bu haqida uning o‘zi shunday degan: “Davlat ishlarining to‘qqiz ulushi kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushi qilichdir.” Bunda u albatta o‘z yaqinlari zadogonlar, yirik amaldorlar bilan kengashni nazarda tutgan. Bunga qurultoylar shuningdek harbiy yurishlar oldidan qo‘shin boshliq-lari bo‘lgan amirlar va amrzodalar bilan o‘tkazilgan kengashlarni kiritish mumkin. Faqat boshqarishda emas, harbiy kengashlarga ayniqsa katta ahamiyat berilgan. Yuz ming otliq asar qila olmagan ishni bir to‘g‘ri kengash bilan amalga oshirish mumkin degan fikr bunga guvohlik beradi. Amir Temur huzurida maslahat kengash organlariga qurultoy va davlat kengashini ko‘rsatish mumkin. Qurultoy - bu Temur davrida oliy feodal tabaqalarining kengashi bo‘lib, vaqti-vaqti bilan mamlakat va davlat hayotining muhim masalalarini hal etish uchun chaqirilib turilgan. Bunday qurultoylarni Balxda, qarshi va Korabog‘da, Samarqandda chaqirilgan. Ayrim manbalarda bunday qurultoylar millat majlisi” ham deb atalgan.

Qurultoyda barcha shaxzodalar, oliy martabali dindorlar bosh amaldorlar, ma’muriyat xodimlari, harbiy boshliqlar, zadogonlar vakillari ishtirok etishgan. Davlatning markaziy idora organi ham oliy hukmdori ham Temurning o‘zi bo‘lgan, bu haqida shunday deydi “...butun mamlakatda bo‘yruq-formon berish ishlari poshdoning o‘zida bo‘lishi lozimki, har ishda podsho o‘zi hukm chiqarsin, toki hech kim uning hukmiga aralashib o‘zgartirilmasin”.

Amir Temur "Tuzuklari"da davlatni idora qilishda 12ta tamoyilga asoslangan.

1. Davlat va saltanatimga bog‘lagan tangri taoloning dini va Muxammad Mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. har yerda va har vaqt islom dinini quvvatladim.¹

2. Davlatning, mamlakatning ustunlarini tashkil qilgan turli tabaqalar va toifalar bilan birgalikda bamaslahat ish yuritish siyosat yurgizish, faqatgina zo‘rlikka emas ommaga xalqqa tayangan holda ular bilan kengashgan holda ish olib borgan.

3. Maslahat, tadbirkorlik va xushyorlik bilan ish yuritish. Kengashib, ehtiyotkorlik bilan yuritish natijasida o‘z imperiyasini barpo etgan.

4. Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda bajarish. To‘ra va tuzukka ya’ni mulozimlari va qonunlarga tayanib ish ko‘rish. Temur davlatida amirlar, vazirlar, sipohlar o‘z vakolatlariga ko‘ra harakat qiladi. Bu esa temuriylar davlatini huquqiy davlat tamoyillariga asoslanganligidan dalolat beradi.

5. Amirlar va sipohiylar bilan yaxshi munosabatda bo‘lgan, ularni hurmat qilib, xizmatlarini rag‘batlantirib borgan.

6. Adolat va insof bilan ish ko‘rgan. Gunohkorga ham begunohga ham raxm-shafqat qilgan.

7. Sayidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar muxandislar, tarixchilarni e’tiborli shaxslar deb izzat va xurmat qilgan.

8. Azmu-jazm bilan ish tutgan, ya’ni nima ishni amalga oshi-rishga qaror qilgan bo‘lsa unga butun vujudi bilan kirishib, oxiri-ga yetkazgan. O‘tgan shahar va payg‘ambarlarning ishlarini o‘rgangan.

9. Raiyat (oddiy xalq) hol-ahvolidan doimo ogoh bo‘lgan. Ular-ning ulug‘larini og‘a qatorida, kichiklarini esa farzand o‘rnida ko‘r-gan. har bir yurtni urf-odatiga, qonun va qoidalariga hurmat bilan qaragan. Ulardan xabardor bo‘lish uchun tarixchi, xabarchilarni yozma ravishda turli xalqlar hayotidan xabardor qilib turishlarini talab qilgan.

10. Turli millat toifalaridan o‘z panohiga kirgan kishilarga xurmat bilan qaragan. Do‘stlik qilgan kishilarga muruvvat ko‘rsat-gan. Dushmanlik qilib, keyin undan pushaymon bo‘lib tavba qilsa dushmanligini unutgan. Unga muruvvat ko‘rsatgan.

11. Farzandlari, qarindoshlar, oshna og‘ayni qo‘ni-qo‘shnilar va u bilan do‘stlashgan kishilarni davlat martabasiga erishganda ham ularni unutmagan.

12. Do‘sti-dushman bilan kelishib yashagan.

Amir Temur buyuk siyosatchi darajasida o‘zga davlatlarni zabt etish, ularni o‘z imperiyasiga qo‘shib olishda, asosan tadbirlar va kengashlarga tayangan holda amalga oshirgan. Ustozlari maslahatlariga tayanib ish ko‘rgan. Piri Zaynitdin Abubakr Taibodiy Amir Temurning ustozi bo‘lgan. Biror mamlakatga yurish qilishdan oldin u bilan maslahatlashgan va u ko‘rsatgan yo‘ldan yurgan. Ustozining maslahlariga ko‘ra saltanat ishlarida to‘rt narsaga amal qiladi. 1.Kengash. 2.Mashvaratu maslahat 3. qat’iy qaror, tadbirkorlik va xushyorlik. 4. Ehtiyotkorlik.

Amir Temur bir ishni qilmoqchi bo‘lsa, avval kengash qurgan, keyin Qur’ondan fol ochirgan. Qur’onning hukmiga binoan ish ko‘rgan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, saltanatni tashkil qilish uchun o‘tkazgan 31 ta muhim kengash haqida alohida-alohida Tuzuklarda to‘xtatilib o‘tilgan.²

Amir Temur saltanatni boshqarishda yirik masalalardan tortib, oddiy masalalargacha alohida e’tibor berib, ularni tartibga solgan. Masalan: saltanat saroyida o‘tirish va o‘rin olish tuzugni ishlab chiqadi. Bu qonunga ko‘ra quyidagicha tartib o‘rnatilgan edi: Temurning o‘g‘illari, nabiralari va qarindoshlari o‘z darajasi va mansablariga ko‘ra oysimon shaklida taxtni o‘rab o‘ti-rishlari kerak. Sayidlar, qozilar, ulamo, fuzalo, shayxlar ulug‘lar o‘ng tomonidan o‘rin olgan. Amiri ul umaro, beklar – begi, amirlar, ulus, tumanlar va qo‘shinlarning sardorlari va amirlari mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar o‘z martabalariga yarasha chap qo‘l tomo-nidan joy olganlar. Devonbegi va vazirlar taxt qarshisidan joy olganlar. qolganlari taxt orqa tomonlariga joylashgan. Xirovul amiri taxtning ro‘parasidan o‘rin olsa, ichki xususiy yasovul katta chodir eshik oldida taxtning to‘g‘risida tik turgan. Dadholar esa o‘ng va chap tomonlarida tik turgan. O‘rin olish qoidalarini nazorat qilish amirga topshiriladi. Majlis qoida bilan boshlangandan so‘ng ming tovoq osh, ming dona non keltirilgan va yig‘ilganlarga berilgan. Buni “shohona ziyofat” deb atalgan.

Bu davlatda "saltanat qo‘rg‘onlari" deb atalgan amirlar va saltanat saroyining ishonchli, e’tiborli kishilari bo‘lmish vazirlar, ayniqsa (vazirlar) katta mavqega ega bo‘lganlar.

Davlatning markaziy boshqaruv organi devonxona bo‘lib, tarmoq boshqaruvi esa vazirlar tomonidan olib borilgan. Amir Temur vazirlarni tayinlashda juda ehtiyotkorlik va xushyorlik bilan ish ko‘rgan va "Agar podshoh zolim bo‘lib, vazir odil bo‘lsa podshohning jabru zulmiini to‘xtatish chora-tadbirlarini ko‘radi, lekin vazir zolim bo‘lsa saltanat ishlari tez muddatda porakandalikka uchraydi, deb o‘z “Tuzuk”larida qayd etgan.

Amirlar, asosan harbiy kishilar bo‘lib, ular lashkarni boshqarish, jangga hozirlash kabi ishlarni yaxshi bilishgan. Amirlarning eng kattasi Amiru-ul-umaro ya’ni amirlar amiri, shohning yo‘qligida uning vazifasini bajarib, sipohga buyruq bera oladigan darajadagi shaxs bo‘lishi kerak. Shu tariqa Amir Temur 313 kishidan 4 nafarini “beklar begi” etib; bir kishini esa, amir ul-umaro etib tayinlaydi. g‘ayratli or nomusli bo‘lgan yana o‘n ikki kishiga ushbu tartibda daraja berganini aytgan.

Birinchi kishiga ming kishiga buyruq berish huquqini bergan bo‘lsa, ikkinchi amirga ikki ming kishiga, 3-chi amirga 3 ming kishiga amir va huquq o‘n ikkinchi amirgacha ko‘paytirib, 12 ming kishiga bo‘yruq bergan. Birinchisi, ikkinsini o‘rniga 2-chisi esa 3-si o‘rniga va hokazo – etib tayinlanadi. 12-chi amir esa amir ul-umaro noibi etib tayinlanadi. Amir ul-umaro esa Amir Temurning noibi hisoblangan. Agarda qaysi bir amirga biror kor hol bo‘lsa, uning o‘rnini noibi egallashi ham belgilanadi. O‘sha 313 amirdan 100 tasi o‘n boshi, 100 tasi yuzboshi, 100 tasi mingboshi bo‘lgan. Jang paytlarida amir-ul umaro amirlarga, amirlar-mingboshilarga, mingboshilar yuzboshilarga, yuzboshilar -o‘nboshilarga boshliq degan bo‘yruq ham bergan. Shuningdek birini vazifasini ikkinchisiga buyurmaslikni ham qattiq tayinlaydi.

Amir Temurning to‘rt vaziri bo‘lib, ularning vazifalari maxsus qonunlarda aniq ko‘rsatib qo‘yilgan bo‘lgan Ularning to‘rttalovi ham har kuni devonxonada hozir bo‘lganlar.

1-mamlakat va raiyat vaziri. Bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olinadigan hosil, soliq-o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, mamlakatni obodonchiligini aholini farovonligi ishlarini va xazinani qanday qilib tartibga solinganligi haqida Sohibqironga bildirib turgan.

2-vazir, sipoh (ko‘shin) vaziri bo‘lib, sipoxiylarning maoshini, xizmat evaziga beriladigan mulklarni idora qilgan.

3-vazir egasiz qolgan, o‘lib ketgan va qochganlarga tegishli molu-mulkni, kelib ketayotgan xorijiy savdogarlardan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini, ularni o‘tloq-yaylovlarini boshqaruvchi va bularning barchasidan keladigan soliqlarni daro-madlarini jamlab, omonat tariqasida ushlab turadigan vazir Egasiz mulklarni merosxo‘rlarga berish bilan shug‘ullangan.

4-vazir -saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanatning idoralari kirim-chiqimi, xazinadan taomlar uchun sarf qili-nadigan xarajatlar, otxona va boshqa jonzotlarga qilinadigan xara-jatlar bo‘yicha vazir. Bulardan tashqari chegara tumanlari bo‘yicha ham uchta vazir tayinlangan. Ular sarhadlar va tobe mamlakatlar muammolari, daromadlarini idora qilganlar. Bosib olingan yerlardagi vazirlardan 7 tasi Devonboshga bo‘ysungan. Kelib tushgan arizalar bilan shug‘ullanuvchi “ariza begi-dodxoh” mansabi mavjud bo‘lgan.

Amir Temur ulkan saltanatni uluslarga bo‘lib idora qilgan. U o‘ziga bo‘ysungan butun viloyat va mamlakatlarni 4 o‘g‘liga ulus qilib bergan. To‘ngich o‘g‘li Muxammad Jaxongirga Balx viloyati 12 ming qo‘shin bilan, o‘g‘li Umar Shayx Mirzoga Fors viloyati 10 ming askarga ko‘mondonlik qilish uchun, Mironshohga Ozorbayjon, Iroq va Armaniston 9 ming askar bilan va kenja o‘g‘li Shohruxga Xuroson, Jurjon, Mozondoron, Seyiston viloyati va 7 ming askarga ko‘mondonlikni bergan.³

Temuriylar davlatining mahalliy boshqaruvi tizimi va ma’muriy bo‘linishi butun davlat okrug-nohiyalarga, o‘n mingliklar-tumanlarga, mingliklar xazoraga, yuzliklar sad va o‘nliklar daxa-larga bo‘lingan. Mahalliy boshqarishning "o‘nliklar" tizimi mavjud bo‘lib, uning asosida askar yetkazib berish ya’ni tumanlar 10.000., xazoralar-1000, sadlar-100, daxalar 10 askar qurollantirib yuborishi kuzda tutilgan.

2.