Urganch davlat universiteti tarix fakulteti

II-BOB. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA MADANIYAT.

2.1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-maishiy taraqqiyoti .

Temur va temuriylar davri Orta Osiyo madaniyatida aloxida davrni tashkil kiladi. Madaniyat tarixida klassik davr xisoblangan bu davr xususan, uzbek madaniyatining bugungi xukukiy joylashuvida asos bulib xizmat kiladi. Аvvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyot bilan boglikdir.

Аmir Temur davrida Orta Osiyoning mustakil bir davlat kilib birlashtirilishi mamlakatning iktisodiy-madaniy tarakkiyotiga ijobiy taʼsir kursatadi. Ilm-fan, adabiyot va sanʼat, xunarmandchilik va meʼmorchilik ravnak topdi. Mamlakat va poytaxt Samarkandning obodonchiligi yulida maxalliy va chet mamlakatlardan kuplab fan va sanʼat axllarini, xunarmand meʼmorlarni va musavvirlarni tupladi.

Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chikarishga, xususan kishlok xujaligiga aloxida eʼtibor berdi. Orta Osiyoda kishlok xujaligi sunʼiy sugorishga boglikligini yaxshi tushungan Temur Аngor kanalini kazdirdi va Murgob vodiysida sugorish ishlarini yulga kuydi. Samarkand va Shaxrisabz shaxarlari okar suv bilan taʼminlandi. Lalmikor yerlarda ariklar kazildi. Dexkonchilikda donli ekinlar, paxta, zigir ekilgan. Buyok uchun ruyan usimligi, shuningdek pillachilikda tutlar kup ekilgan. Uzum, limon yetishtirilgan.

Ulugbek davrida Bogi maydonda turli usimliklar ekilib, Bogcha nomli bog barpo etilgan. Temur Samarkand atrofida Bagdod, Sultoniya va Sheroz nomli kishloklar kurdiradi. Temur va Ulugbek davrida kuychilik va yilkichilikka aloxida eʼtibor berilgan.⁵

Tog-kon ishlari yulga kuyilib, turli maʼdanlar kazib olinishi tufayli xunarmandchilik rivojlangan.

Obodonchilik, sugorma dexkonchilikning rivojlanishi iktisodiy xayotda muxim soxa-xunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabatlarining tarakkiyotiga ijobiy taʼsir kursatdi. xunarmandchilik tarmoklarining kupayishi tufayli shaxarlarda xunarmandchilik maxallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toklar kurildi. Tukimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va binokorlik soxalari asosiy urin tutgan. Samarkand, Buxoro, Toshkent, Shoxruxiya, Termiz, Shaxrisabz, Karshi shaxarlarida yangi xunarmandchilik maxalalari kurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar tukilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duxoba, xoro, debo kabi gazmollar tukilgan.

XV-asrda metall buyumlar- uy-ruzgor buyumlari, asbob-uskunalar, kurol-yaroglar kuplab ishlab chikarilgan. Samarkand kurolsozlik markaziga aylanib, sovutsozlar maxallasi kurilgan. Shaxarlarda mis va jezdan buyumlar va mis chakalar zarb kilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfaxoniy yasagan jez kozon va shamdon xozirgacha saklanib kolgan. Misgar va chilangarlar metallni toblash, kuyish, sirtiga naksh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar.

Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari yetti xil maʼdan kotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez kotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, kimmatbaxo toshlar kadalagan idishlar sirtiga naksh va yozuvlar ishlangan.

Kulolchilik eng sertarmok soxa bulgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol badiiy rang-baranglikda turli soxalarda ishlatilgan va turli buyumlar yasalgan. Toshtaroshlikda naksh, xattotlik keng kullanila boshlangan. Binokorlikda gisht teruvchilar «Banno», peshtok, ravok xamda toklarga parchin va chirok koplovchi pardozchilar «Ustoz» deyilgan.

Samarkandda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Kurilishda rangli oynalardan foydalanilgan. Yogoch uymakorligida nakshin binolar kurilgan va buyum jixozlar yasalgan. Samarkand kogozi xatto chet ulkalarda mashxur bulgan.

Bu davrda xunarmandchilik mollari ishlab chikaradigan korxona boshligi «Usta» shogirdlar «Xalfa»lar bulgan. xunarmandlar shaxarning madaniyatli tabakasiga mansub bulgan.

Temuriylar davlati Xitoy, Xindiston, Eron, Rusiya, Volga buyi, Sibir bilan muntazam savdo-sotik alokalari olib borgan. Chet davlatlar bilan savdo alokalarini kengaytirishda temuriylarning elchilik alokalari muxim axamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yullar kurdiradi, karvon yullarida karvonsaroylarni kupaytiradi. Аyniksa, Samarkand va Buxoroda bozor, chorsu, tim, tok, kappon kabi savdo xunarmandchilik inshoatlari kad rostladi. Shaxar buylab utgan keng kuchaning ikki tomoniga dukonlar jolashtirilgan. Samarkand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ixtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib turgan. Bozor savdo markazi va xunarmandchilik ishlab chikarish joyi edi. Shuningdek, bozorlarda kulyozma kitoblar, yozuv kogozi sotilgan, ariza yoki maktub yozuvchi mirzalar xam utirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot, sheʼriyat, ilm-fan xakida suxbatlar bulgan, farmonlar eʼlon kilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda kursatilgan, masjid, madrasa, xammom bozorga yakin joyga kurilgan.

Temuriylar davrida karvon yullarida elchilar, choparlar va savdo karvonlari uchun dam olish, otlar almashtirish joylari kurilgan. XIV-XV asr oxirlarida Movarounnaxrni kup mamlakatlar bilan ijtimoiy-iktisodiy baʼzan siyosiy va xarbiy axamiyatga ega bulgan karvon yullari boglagan edi. Bu yullar bir-biridan iktisodi, xalk tumush tarzi, dini, maʼnaviy va moddiy madaniyati jixatdan farklanuvchi mamlakatlarning uzaro alokasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yullari savdo, diplomatik alokalarning amaliy vazifasini, ayni vaktda mamlakat va xalklarning uzaro iktisodiy va madaniy taʼsirini mustaxkamlashga xizmat kildi.⁶