Urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
BIOLOGIYA (SIRTQI) YÓNALISHI
203-GURUH TALABASI
RÓZMATOVA MALIKANING
ZOOLOGIYA FANIDAN YOZGAN
KURS ISHI
Mavzu: Ózbekiston xududiga oxirgi ón yilliklarda kirib kelgan umurtqali hayvon turlari, ularning biologik xilma-xillika ta'siri
Bajardi: Rózmatova Malika
Qabul qildi:
Biologiya kafedrasi katta o'qituvchisi PhD Raximova X.M

URGANCH-2022


MUNDARIJA
I. KIRISH…………………………………………………………………… 3
II. ASOSIY QISM
II.1. Bioxilma-xillik nima.............................10
II. 2. Ózbekistonni 10 ta nodir hayvonlari ........................................... 21
II.3. Respublikamiz biologik xilma-xilligining qisqacha tasnifi............28
III. XULOSA. …………………………………………………………………38
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ……………...........40

KIRISH
O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonunida Oliy
ta’lim o‘zi tanlagan faoliyat sohasida chuqur umumilmiy va maxsus bilimni
zarur kasbkor ko‘nikmasi bilan uyg‘unlashtiradigan yuqori malakali
mutaxassislar, shuningdek ilmiy va ilmiy-pedagogik xodimlar tayyorlash
maqsadini ko‘zlaydi. Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash umumiy o‘rta,
o‘rta hunar texnika, o‘rta maxsus ta’lim asosida amalga oshiriladi. Oliy
o‘quv yurtlarida ta’lim olish uchun saralash va o‘qishga qabul qilish
qonunlar bilan tartibga solinadi. Oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim ikki bosqichli
asosda, O‘zbekiston Respublikasining Hukumati tasdiqlagan Nizomga
muvofiq izchil tarzda bakalavr va magistr darajasi berish orqali amalga
oshiriladi. Sirtqi yoki mustaqil ta’lim tarzida o‘rganishga yo‘l qo‘yilmaydigan
kasb va ixtisoslar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasining Hukumati
tomonidan belgilanadi. Fuqarolar shartnoma (pullik) asosida ikkinchi oliy
ma’lumot olishga xaqlidirlar. Oliy o‘quv yurtlarining faoliyati o‘z ustavlari
bilan tartibga solinadi. Oliy o‘quv yurtlari qonunlarda belgilangan tartibda
vaqti-vaqti bilan attestatsiya va akkreditatsiyadan o‘tkazib turiladi.
Prеzidеntimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidеk: “Sog`lom avlodni
tarbiyalash buyuk davlat poydеvorini, faravon hayot asosini qurish dеganidir”
. Shu jihatdan olganda, mamlakatimizda sog`lom avlod dasturi
harakatining kеng tus olgani, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida
ta’lim–tarbiya tizimining tubdan isloh etilayotgani ham ana shu ulug`vor
vazifani amalga oshirish yo`lidagi muhim qadamdir.O`zbеkiston
Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga,
ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor
bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy
va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z
istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi. Hozirgi zamon
fan yutuqlarini biologik bilimlarni bilgan holda keng miqyosda amalga
oshirish mumkin bo’ladi. Bugungi kunda ekologik holat jahon miqyosida
global muammo bo’lib turgan bir holatda yangidan yangi tabiiy, biologik,
hech qanaqangi chiqindilarsiz mahsulot ishlab chiqarish davr talabi bo’lib
bormoqda. Hozirgi vaqtda genomik tahlillar olib borish keng miqyosda olib
bormoqda. Shu munosabat bilan Prizidentimiz tomonidan biologiya va
kimyo fanlarini rivojlantirishga kata e’tibor qaratilgan.
22 may – Xalqaro bioxilma-xillik kuni. Mutaxassislar ma‘lumotiga ko'ra, sayyoramizda har soatda bittadan hayvon va o'simlik turi
yo'qolmoqda. Flora va faunaning ko'pgina noyob turlariga butunlay qirilib
ketish xavfi tahdid solmoqda. Jahon hamjamiyati bunday ekologik
muammolarni bartaraf etish va barqaror rivojlanishga erishish maqsadida
22 mayni Xalqaro bioxilma-xillik kuni sifatida keng nishonlaydi.
Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida tabiatning betakror obidalarini
asrab-avaylash, o'rmonlar maydonini kengaytirish, noyob o'simlik va hayvon
turlarini muhofazalash, tabiatga yetkazilayotgan salbiy ta‘sirlarni
kamaytirishga ulkan e‘tibor qaratilmoqda. Respublikamiz 1995- yilda
bioxilma-xillikni saqlash to'g'risidagi xalqaro konvensiyaga qo'shilgan.
Mamlakatimizda biologik resurslarni muhofazalashning o'ziga xos huquqiy
mexanizmi yaratilgan. Bioxilma-xillikni saqlash milliy strategiyasi va harakat
rejasi ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. Unda belgilangan vazifalar
bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilayotgani tufayli alohida muhofaza
etiladigan hududlar kengayib, tabiatimizning nodir mavjudotlari va yashil
boyligimizni asrab-avaylash, ko'paytirish imkoniyati oshmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasiga
qarashli ―Jayron ekomarkazida amalga oshirilayotgan ishlar bunga misol
bo'la oladi. Mazkur markazda jayron, qulon, Prjevalskiy oti singari noyob
jonzotlar ko’paytirilmoqda. Markaz o’ziga xos florasi jihatidan ham
mutaxassislar e‘tiborini o’ziga jalb etmoqda. Bu yerda 28 o'simlik oilasiga
mansub ikki yuzdan ziyod turni uchratish mumkin. Shu hududda mavjud
ornitofaunaning 37 foizini tashkil etuvchi qushlarning aksariyati ―Qizil
kitobga kiritilgan.
Zoogeografiya bu yer yuzining turli xududlari (zoogeografik oblastlar)
hayvonot olamini evolyutsion kelib chiqishi, shaklllanishi, faunistik tarkibi va
ularning o’zaro o’xshashlik va farqlarini chuqur o’rganadigan fandir. Mazkur
xususiyatlarni belgilovchi qonuniyatlarini aniqlash esa zoogeografiya fani
oldidagi eng muhim masalalarning biridir. Yer yuzasida tur areallari yoki
faunistik komplekslarning shakllanishidagi tarixiy jarayonda hayvonot
dunyosining turli-tuman aloqalari hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shu bilan birga
har bir regionning hayvonot dunyosi birinchi navbatda muxitning abiotik
omillari bilan aloqasi orqali shakllanadi. Ma’lumki, yer yuzasidagi xar
qanday keng maydonning ekologik sharoitlari u yoki bu darajada o’zaro farq
qiladi. Undagi o’simlik va hayvon guruhlarining tarkibi ma’lum darajada u
yerdagi geografik muhit bilan bo’ladigan aloqalarga bog`liqdir.
Oʻzbekiston hayvonot dunyosi xilma-xil boʻlib, Oʻrta Osiyodagi boshqa
mamlakatlar singari subtropik mintaqalga xos turlarga ega. Respublikada
sut emizuvchilarning 6 turkumi: hasharotxoʻrlar (6 tur), koʻlqanotlilar (19
tur), tovuqsimonlar (2 tur), kemiruvchilar (42 tur), yirtqichlar (23 tur) va juft
tuyoqlilar (8 tur)ga mansub 100 tur uchraydi. Eng nodir va kam uchraydigan
sut emizuvchilarning 24 turi, jumladan burama shoxli echki, ayiq, qoplon,
quroquloq, silovsin, ilvirs, sirtlon, qunduz, manul, jayran, alqor, qushoyoq,
koʻk sugʻur, olakoʻzan, ustyurt qoʻyi, buxoro qoʻyi, shomshapalak,
tunshapalak Oʻzbekiston Respublikasi „Qizil kitobi“ga kiritilgan (2003).
Oʻzbekiston qushlarning 24 turkumga mansub 410 ga yaqin turi bor,
ulardan 184 turi chumchuqsimonlar turkumiga kiradi. Qushlarning 24 turi,
jumladan, birqozon, jingalakdor birqozon, oq laylak, qora laylak, qizil gʻoz,
vishildoq, oqqush, kichik oqqush, marmar oʻrdak, oqbosh oʻrdak, suvqiygʻir,
qirgʻiy burgut, choʻl burgut, choʻl burguti, bolyatur, qumoy, ilonxoʻr burgut,
mallabosh lochin, itogʻli, oq turna, oddiy tuvaloq, bizgʻaldoq, yoʻrgʻa tuvaloq,
qorabovur, torgʻoq, osiyo loyxoʻragi, qum chumchuq va boshqalar „Qizil
kitobi“ga kiritilgan.
Sudralib yuruvchilarning 58 turi mavjud, jumladan toshbaqalarning 1 turi
(choʻl toshbaqasi) maʼlum. Tangachilar turkumining 58 (kaltakesaklar-38,
ilonlar-20) turi uchraydi. Ilonlarning 5 turi: kapcha ilon, qalqontumshuq ilon,
qoʻlborilon, charx ilon, choʻl qora iloni zaxarli hisoblanadi. Sudralib
yuruvchilarning 16 turi, jumladan, xentogʻ qurbaqaboshi, echkemar, chipor
kaltakesak, qoʻlborilon Respublika „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning 3 turi: yashil qurbaqa (turon
qurbaqasi va osiyo togʻlari qurbaqasi kenja turlari), koʻl baqasi va danatin
qurbaqa uchraydi.
Mamlakat suv havzalarida baliqlarning 106 turi tarqalgan. Ular 2 katta
guruhga boʻlinadi. Birinchi guruxga daryo va soylarida qadimdan yashab
kelayotgan mahalliy baliqlar (amudaryo guldor baligʻi, shirmohi, turkiston
moʻylovdori, zogʻora baliq, laqqa va boshqalar), ikkinchi guruhga esa,
asosan, suv omborlarda iqlimlashtirilgan baliqlar (issiqkoʻl guldor baligʻi,
pelyad, oq amur, orol moybaligʻi, sharq oqchasi, kumush tovon baliq, oddiy
doʻngpeshona, oq sla, ilonbosh va boshqalar) kiradi. Baliqlarning 18 turi,
jumladan, orol moʻylov baligʻi, orol baqrasi, amudaryo qil quygʻuri, (katta
kurak burun), amudaryo tosh baqrasi (kichik kurak burun), filburun (sirdaryo
kurak buruni) va boshqalar „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Umurtqali hayvonlar Ular juda xilma-xil turlar to'plamidir hayvonlar
Shohligi, ularni boshqa hayvonlar turlaridan ajratib turadigan jihati shundaki,
ular umurtqali suyaklardan tashkil topgan umurtqa pogʻonasiga ega boʻlib,
hozirgi vaqtda 72.327 ga yaqin tur umurtqalilar guruhiga mansub, shu
jumladan, yoʻqolib ketgan hayvonlarning qoldiqlari.
Bu hayvonlar har qanday muhitga, jumladan, eng g'ayriinsoniy va yashashi
qiyin bo'lgan muhitga moslashishga qodir. Ushbu turlar Kembriy davrida,
taxminan 530 million yil oldin paydo bo'lgan, ularning kelib chiqishi chuchuk
suv akvakulturasidan, okeanda va ko'p yillar o'tib quruqlikda rivojlangan
shakllarning juda xilma-xilligi. "Umurtqali hayvonlar" atamasi "Craniata"
atamasi bilan o'xshash bo'lib, u shuningdek, haqiqiy umurtqalari bo'lmagan
xagfish yoki kompas baliqlarini va jag'lari yo'q va arcualia deb ataladigan
umurtqali konturlarga ega bo'lgan ibtidoiy baliqlarni o'z ichiga oladi. deyarli
har doim vertebra bo'lgan gnathostomes. Umurtqali hayvonlarning skeleti
osongina toshga aylanadi, bu ularning evolyutsiya jarayonini tushunishda
katta yordam berdi. Agar ularning sistematikasiga murojaat qiladigan
bo‘lsak, bu hayvonlar umurtqalilar turkumiga, chordalar yoki chardatalar
turkumiga kiruvchi hayvonlar olamining bo‘limiga mansub bo‘lib, unda
dorsal nerv naychasi, g‘iloflar, orqa miya bo‘lgan shakllari mavjud. uning
embrion jarayonining bir bosqichida akkord va quyruq. Hagfish va
lampreylarning genetikasi bo'yicha tadqiqotlarga ko'ra, ular Vertebrata
ichida Cyclostomata deb nomlangan turga tegishli. Yangi qazilma
topilmalarga ko'ra, ular dumbaqali baliqlarning ham umurtqali hayvonlarga
tegishli ekanligini, ya'ni umurtqali hayvonlarning jag'i bo'lmagan avlodlari
borligini va evolyutsiya jarayonida umurtqalarini yo'qotganligini
ta'kidlaydilar.
Umurtqali hayvonlar to'rtta katta guruhga bo'lingan:
1. Chondrichthyes (xondrichthyes)
Bular ichki skeletga ega umurtqali baliqlar bo'lib, asosan xaftaga tushadigan, tishlari jag'iga yopishmaydi va ovqatlanayotganda ularni almashtiradilar, masalan: akulalar, nurlar, mantalar va chimaeralar.
2. Osteichthyes (Osteichthyes)
Bu ichki skeletlari suyakli va xaftaga tushadigan tuzilishga ega bo'lgan, lekin faqat kichik bir qismi bo'lgan barcha baliqlar guruhidir. Ular odatda teri suyaklari biriktirilgan termal og'izga ega bo'lib, tishlar chiqadigan joydan va tishlari tushganidan keyin ular boshqa chiqmaydi, masalan; gigant orfoz va chayon baliqlari.
3. Agnata
Bularning barchasi jag'lari bo'lmagan va ilon balig'iga o'xshash umurtqali baliqlardir, ular gematofagdir, chunki ular boshqa baliqlar kabi ovqatni qayta ishlamaydilar, ular qon, nekrofaglar va murdalar bilan oziqlanadi, masalan. ; shamchiroqlar va oq baliqlar.
4 tetrapodlar
To'rt oyoqli hayvonlar deb ham ataladigan bu guruhda biz qushlar, sutemizuvchilar, sudraluvchilar va amfibiyalarni uchratishimiz mumkin.