Uo‘K: 53(072) kbk

5.83. Quvvatni avtomatik rostlash
(
elektr ta’minoti tizimida
)(Q.a.r.)
– 
Автоматическое 
регулирование 
мощности 
в 
системе 
электроснабжения
 – Automatic power control
in the power supply system
-iste’molchilar 
yuklamasi
 
o
‘zgarganda elektr energiyasi isroflarini 
minimumga keltirish maqsadida tarmoqqa ulangan elektr energiyasi 
manbalari sonini avtomatik qurilmalar yordamida o‘zgartirish. Q.a.r. 
samaradorligi iste’molchilar uchun talab qilinayotgan quvvat bilan tortuvchi 
nimstansiyalar transformatorlari orqali uzatilayotgan quvvat orasidagi farqni 
Q.a.r. yordamida yo‘qotish hisobiga tejalayotgan elektr energiyasi bilan 
aniqlanadi. 
5.84. Rekuperatsiya 
(
elektr energiyasi
)(lotincha “requperatio” – qaytib 
olish, qaytarish) 
(R.) – Рекуперация 
электрической энергии
 -Recovery 
of 
electrical energy
- biror bir jarayonda sarf bo‘layotgan elektr energiyasining 
bir qismini unda yana qayta foydalanish uchun manbaga qaytarish hodisasi 
bo‘lib, uning asosida elektr mashinaning yuzaga kelgan shart-sharoitga qarab 
ham motor, ham generator rejimlarida ishlashi yotadi. R. elektr ta’minoti 
sifat ko‘rsatkich(faza siljishi, garmonikalar mavjudligi va b.)lari va uning 
boshqa texnik xarakteristikalarini saqlagan holda elektr energiyasi 
saqfini(masalan, elektr harakat tarkibi(EHT)ni tortishiga) kamaytiradi. R. 
samaradorligi foizlarda ifodalanadigan R. tufayli qaytarilayotgan energiya 
miqdorini tortish uchun sarflanayotgan energiya miqdoriga nisbati bilan 
aniqlanadigan qaytish koeffitsiyenti orqali baholanadi (t.y. transportida 
qaytish qoeffitsiyenti tejamkorlik ko‘rsatkici hisoblanmaydi, chunki, biron 
bir hudud uchun elektr energiyasi sarfi rejalashtirilayotganda uning R.si 
rejada hisobga olinadi. Elektrlashgan t.y.ning ayrim uchastkalarida EHTda 
qaytish qoeffitsiyenti 75 – 76% ga yetishi mumkin. 
EHT rekuperativ tormozlanishida rekuperatsiyalanayotgan elektr 
energiyasining bir qismi uning o‘z ehtiyojlariga, qolgan katta qismi esa 
kontakt tarmog‘iga uzatiladi va u asosan shu uchastkada tortish rejimida 
ishlayotgan boshqa EHTlari tomonidan iste’mol qilinadi. Qolgan energiya 
tortuvchi nimstansiyalar orqali tashqi elektr ta’minoti tarmog‘iga uzatiladi 
yoki agar o‘zgarmas tok tortuvchi nimstansiysi invertorlar bilan 

---

195
jihozlanmagan bo‘lsa, u holda elektr energiyasini yutuvchi qurilmalarda 
so‘ndiriladi.
O‘zgarmas tok elektrlashgan t.y. uchastkalarida R. kontakt tarmog‘i 
kuchlanishining ortishiga, t.y. yaqinida joylashgan metall inshootlarga 
korroziya ta’sirini kamayishiga sababchi bo‘ladi. O‘zgaruvchan tok 
elektrlashgan t.y. uchastkalarida R. Reaktiv toklar ortishi hisobiga tortish 
tarmog‘i kuchlanishining biroz kamayishiga, aloqa liniyalariga salbiy 
ta’sirini ortishiga sababchi bo‘ladi. O‘zgaruvchan tok tizimlarida R. da 
sig‘imli kompensatsiya qurilmalari quvvatini oshirish, silliqlovchi 
qurilmalarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Mamlakatimiz t.y.larida EHTlaridan foydalanish tajribasi shini 
ko‘rsatadiki, R. tortishga sarflanayotgan elektr energiyasining II- va III- toifa 
t.y. uchastkalarida 10-15% ini, IV- toifa liniyalarida esa 20% va undan ham 
ko‘prog‘ini qaytarilishini ta’minlaydi.