Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Asosiy siyosiy voqealar. Mil.avv. VII asrda Afg‘onis-

ton, hozirgi O‘zbekiston va Tojikistonning janubiy hududlari-

ni o‘z ichiga olgan Baqtriya davlati tashkil topdi. Yunon mu-

allifi  Knidlik  Ktesiy  Baqtriyani  qudratli  davlat  deb  tasvirlab, 

Baqtriyani Osuriya bilan urushini hikoya qiladi. Baqtriyaning 

poytaxti Mozori sharif yaqinidagi Baqtra (hozirgi Bolou Hisor) 

juda yaxshi mustahkamlangan shahar bo‘lib, shaharda ark 

ham bo‘lgan. Baqtriya qadimgi sharqning siyosiy hayotiga tez 

tortiladi. Ahmoniylar Eroni mil.avv. VI asrda Afg‘onistonning  

Ariya, Baq triya Drangiana, Araxosiya va Hindistonning Ganxara 

viloyatlarini o‘z ta’sir doirasiga oladi. Ahmoniylarning Baqtriya-

ni bosib olingani to‘g‘risida yozma ma’lumotlar yo‘q.  Kayxusrav 

hozirgi Bag‘ram viloyatidagi Kapisa shahri qarshiligini shafqat-

sizlik bilan bostiradi. Baqtriya bo‘ysundirilgach, Baqtriya sat-

ratligi tashkil etiladi. Baqtriya siyosiy-iqtisodiy jihatdan rivoj-

langan. Doimo forslarga qarshi urushib, mustaqilligini tiklash-

ga harakat qilgan, bir necha bor ahmoniylarga qarshi qo‘zg‘olon 

ko‘targan. Baqtriya yiliga fors xazinasiga 360 talant (1 talant 

– 30 kg kumush) o‘lpon to‘lagan. 

Mil.avv. I ming yillikda Afg‘onistonda turli etnik guruhlar ya-

shagan: Ariya viloyatida oriylar, sak-amarglar (evrget), pakt lar. 

Bo‘lg‘usi Afg‘oniston etnik birliklarining shakllanishida sak-qa-

bilalari muhim o‘rin tutadi. Amudaryoning har ikkala qirg‘og‘ida 

yashagan saklar toki Hind daryosi vodiysigacha mig ratsiya qil-

ganlar. 

Mil.avv. I ming yillik o‘rtalarida Afg‘oniston hududidagi sug‘or-

ma dehqonchilik va chorvachilik rivojlandi. Sun’iy sug‘orish 

inshootlari, korizlar barpo qilindi. Ahmoniylar koriz qurgan 

dehqonlarni ma’lum muddatga soliqlardan ozod qilganlar. 

Afg‘onistonning Farax-giruh hududidagi korizlar mil.avv. I ming 

yillik o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Aholi asta-sekin iqtisodiyot va 

madaniyat markazlari bo‘lgan shahar ko‘rinishidagi qo‘rg‘on-

larda to‘plana boshlaydi. Arxeologlar tekshirgan Baqtriyaning 

poytaxti Baqtra shahrining hududi shahar atrofisiz 120 gektar 

maydonni tashkil etadi. Ko‘pgina devorlar bilan o‘ralgan sha-

harlarda mustahkamlangan qal’a – ark bo‘lgan. 

Yuejilar Baqtriya hududini to‘liq egalladilar. Sak qabilalari 

janubiy viloyatlar – Drangiana Araxosiya va Ganxarani egallab, 

bu hududda o‘zlarining bir qancha davlatlarini tuzdilar. Kash-

mir va Gandxaranni birlashtirgan sak davlati hukmdori Mayes 

zarb qilgan tangalar bizgacha yetib kelgan. 

---

203

Makedoniyalik Aleksandr Ahmoniylar davlatini tugatgach 

(mil.avv. 330-yil), Baqtriya satrapi Bess o‘zini «Osiyo hukm-

dori» deb e’lon qildi. U davlat tarkibiga Baqtriyadan tashqari 

Ariya va Dran giana (Afg‘onistondagi viloyatlar) ham kirgan. 

Ariya satrapi Aribarzan boshda Aleksandrga bo‘ysundi, lekin 

keyin qo‘zg‘olon ko‘taradi. Drangiana (Afg‘onistondagi viloyat) 

jiddiy qarshilik ko‘rsatmay Aleksandrga bo‘ysunadi. Aleksandr 

Araxosiya va Baqtriyaga jadal qo‘shin tortdi. Bess raqibga qar-

shilik ko‘rsata olmay, hozirgi O‘zbekis ton janubiga Amudaryo ni 

kechib o‘tdi. Lekin «Osiyo hukmdori»ni o‘z yaqinlari Aleksandr-

ga ushlab berdilar. Aleksandr O‘rta Osiyoda sak-massa get va 

so‘g‘dning kuchli qarshiligiga duch kelib, bu yerda mil.avv. 

329–327-yillarda qolib ketdi. Faqat O‘rta Osiyoning ayrim 

hududlarini nominal o‘ziga bo‘ysundirdi. Mil.avv. 327-yil ba-

horida Hindiqush tog‘lari dan o‘tib, Qobil hududiga aspasiy, 

guriy va assakenning tog‘lik qabilalari qarshiligiga uchradi. 

Paronomisad tog‘li viloyatiga o‘zining qaynotasi so‘g‘d zodagoni 

Oksiartni hokim etib tayinladi. Shundan so‘ng u Hind vodiysi 

tomon yurish qildi. 

Afg‘oniston hududida ma’lumotlarga ko‘ra Aleksandr Ariya, 

Araxosiya (G‘azna hududi), Hindiqush tog‘i yonbag‘rida (Cho-

rikor hudu dida bo‘lishi mumkin) shaharlar barpo qiladi. Sha-

har albatta bir yoki ikki yilda barpo qilinmaydi. Bu uzoq yil-

lar davom etadigan jarayon. To‘g‘rirog‘i, Aleksandr bu yerlarda 

yunon-makedon harbiy qismi turadigan tayanch nuqta – hi-

moyalangan qal’a qurgan bo‘lishi mumkin. 

Aleksandrning o‘limidan so‘ng Afg‘oniston hududi taxminan 

mil.avv. 306 yoki 305-yillar Salavk ixtiyoriga o‘tadi. Salavk-

ning o‘g‘li Antiox hukmronligi davrida (mil.avv. 281–260-yillar) 

Baqtra shahri Antioxning qarorgohi bo‘ldi. Mil.avv. 250-yillar 

atrofida  sarkarda  Diodot  Baqtriyani  Salavkiylar  davlatidan 

ajratib oladi. Bu davlat ta rixga Yunon-Baqtriya nomi bilan ki-

radi. Yunon-Baqtriya davlati mil.avv. 250- yillar atrofida paydo 

bo‘ladi. Afg‘oniston, O‘rta Osiyo janubi va Shimoliy Hindistonni 

o‘z ichiga olgan Yunon-Baqtriya davlati shakllangan boshqaruv 

tizimiga ega edi. Hukmdorlar faol tashqi siyosat olib boradilar, 

savdo-hunarmandchilikning rivojlanishiga qulay shart-sha-

roit yaratadilar va tangalar zarb qiladilar. Baqtriya yuzlab sha-

harlar mamlakati edi. Bu shaharning qoldiqlari Afg‘oniston, 

O‘zbekis tonning janubida ko‘plab qazib ochiladi. Ana shunday 

shaharlardan biri Ko‘kcha daryosining Amudaryoga quyilish 

---

204

joyida qurilgan shahar g’ishtdan bunyod qilingan. Shahar de-

vorlar bilan o‘rab olingan. Devorlarda minoralar mavjud. Sha-

harning tik qirg‘oqlar bilan himoyalangan baland tepaligida 

mustahkam langan qal’a qurilgan. 

Diodot faol tashqi siyosat yuritishga harakat qilib, Parfiya-

ga ham tazyiq o‘tkazadi. Mil.avv. 230-yilda Diodot sulolasini 

Yevtidem qirib tashlab, o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Yevtidem-

ning o‘g‘li Demetriy (190–171-yillar) Araxosiyani va Hind vodi-

ysidagi Ganxarani bosib oldi. Demetriy Maurilar davlatiga kir-

gan bir necha viloyatlarni bosib olishga harakat qildi. U mil.

avv. 171-yilda hind yurishida bo‘lganida hokimiyatni uning 

sarkardasi Yevkratid bosib oladi. Yevkratid (171–155-yillar) 

o‘z hokimiyatini mustahkamlab, hind yurishini davom ettir-

di va qator viloyatlarni bosib oldi. Yunon-Baqtriyaning g‘arbiy 

qo‘shnisi  Parfiya  bu  vaqtda  kuchayib  ketib,  Yunon-Baqtriya-

ning bir necha viloyatlarini bosib oldi. 

Yevkratid mil.avv. 155-yillar atrofida harbiy yurishdan qay-

tayotgan paytda o‘z o‘g‘li Geliokl tomonidan o‘ldirildi. O‘ligi 

ustidan jang aravasi bilan bosib o‘tib, uning jasadini xo‘rladi. 

Yangi noqonuniy hukmdor Geliokl o‘z otasini Yunon-Baqtriya-

ning so‘nggi qudratli vakili edi. Tez orada mil.avv. 140–130-yil-

lar  atrofida  shimoldan  kelgan  ko‘chmanchi  yueji  qabilalari 

Yunon-Baqtriya davlatini tugatdilar. Uning xarobalarida 100 

yildan so‘ng Kushon davlati barpo qilindi. 

Mil.avv. I ming yillikda Sharqiy Turkiston, Turon hududla-

ridan Afg‘onistonga qabila-elatlarning muntazam migratsiyasi 

Afg‘onistonda etnik-siyosiy vaziyatni o‘zgartiradi. Afg‘oniston-

da  mil.avv.  III–II  asrlarda  zaiflashgan  Yunon-Baqtriya  davlati 

o‘rnida alohida 5 mustaqil davlat paydo bo‘ladi. Araxosiya O‘rta 

Osiyodan kelgan qabilalar va Shimoliy Hindistonda bir necha 

davlatni tashkil qiladilar. Davlat hokimiyatiga ega bo‘lgan 

hokimlar aholining oliy tabaqasi vakili bo‘lib, hashamatli hayot 

kechirganlar. 

Mil.avv. I asr o‘rtalarida Kashmir va Gandxaraga saklar kirib 

keldilar va bu hududda o‘z davlatlariga asos soldilar. Bu dav-

lat o‘z tangasiga ega bo‘lib, tanganing orqa tomonida ot tasviri, 

keyinchalik otda nayza ushlab turgan hukmdor tasvirlangan. 

Ilk tangalardan birida sak hukmdori Maues (hind yozuvchilar-

ida Moga) tasvirlangan. Boshda Maues o‘zini podsho deb, ke-

yin «podsholar podshosi» deb ulug‘laydi. U uzoq podsholik qil-

gan, uning vorisi Aza (mil.avv. I asrning ikkinchi yarmi) davri-

---

205

da sak davlati gullab yashnaydi. Uning tangalari 1500 dona 

Gand xara poytaxti Taksilada, 4 mingga yaqini Mir Zahokda 

(Drangiana) topilgan. Bu tangalarning o‘ng tomonida podsho 

og‘ir qurol-aslahada nayza yoki jangovar bolta bilan otda tas-

virlangan. Bu vaqtda hind-saklar davlati tarkibiga Araxosiya va 

Sakistonning sharqiy qismi kirgan. Azilisning vorislari davrida 

davlat  zaiflashadi  va  hokimiyat  boshqa  sulolaga  o‘tadi.  Sulo-

laning birinchi vakili Gondofar mil. I asrning birinchi yarmida 

hukmronlik qilgan. Afg‘onistonda milodiy I asrdan Kushonlar 

davlati hukm suradi. Hozirgi Afg‘onistonning butun hududi bu 

davlat tarkibiga kirgan. Bu davlatning birinchi hukmdori Geray 

podsho unvoniga ega bo‘lmagan. Kushonlar davrida qadimgi 

Afg‘oniston sivilizatsiyasining eng yuqori cho‘qqisiga chiqqan 

davri edi. Sug‘orma dehqonchilik, yuqori darajada ixtisoslash-

gan hunarmandchilik xo‘jalikning yuksalishiga olib keldi. Sha-

har madaniyati yuqori darajada rivojlandi. Baqtriyaning aholisi 

mil.avv. II asrda 1 mln kishi bo‘lsa, Kushonlar davriga kelib aho-

li soni jadal o‘sadi. Baqtriyaning o‘zida 18 shahar qoldiqlari qol-

gan. Baqtra shahri poytaxti bo‘lib, iqtisodiy va madaniy marka-

zi bo‘lgan kushonlar davrida yangi devor bilan o‘rab olinadi. 

Shaharsozlik rivojlanib, o‘nlab shaharlar quriladi. Bu davrda 

Afg‘oniston G’arb va Sharq dunyosining iqtisodiy-madaniy alo-

qalari kesishgan chorrahaga aylanadi.