Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Qadimgi Afg‘oniston madaniyati. Afg‘oniston bizning 

eng yaqin qo‘shnilarimizdan biri bo‘lib, uning eng qadimgi, o‘rta 

asrlar, yangi va eng yangi tarixi bizning tariximiz bilan cham-

barchas bog‘langan. Qadimgi Afg‘oniston madaniyati bizning 

madaniyatimiz bilan yonma-yon, ko‘p vaqtlar birgalikda yashab 

o‘tgan qon-qarindosh etnoslarning hamkorlikda shakllantirgan 

boy va o‘ziga xos mazmunga ega bo‘lgan taraqqiyot yo‘lini bosib 

o‘tdi. 

Afg‘onistonning shimolidagi Baqtriya viloyati Amudaryoning 

o‘ng va so‘l qirg‘og‘ini qamrab olgan edi. Shimoliy-g‘arbda Ariya 

viloyati (Hirot vodiysi) Baqtriya va Parfiya madaniyatlarini o‘zi-

da aks ettiradi. Ko‘chmanchi saklar yashagan g‘arbdagi cho‘l 

hududlarida Sakiston sivilizatsiyasi shakllanadi. Bu sivilizat-

siya qadimgi dehqonchilik va shimoldagi ko‘chmanchi etnoslar 

madaniyatlarining o‘zaro ta’siri natijasida shakllangan yaxlit 

bir madaniyatni tashkil qiladi. Qadimda Afg‘onistonning janu-

biy-g‘arbida hozirgi G‘azna va Qandahor viloyatlarida o‘ziga xos 

madaniyat shakllanadi. Markaziy Afg‘onistonning tog‘li viloyat-

larida (antik mualliflar bu hududni Paropamus deb ataydilar) 

ko‘chmanchi chorvadorlarning an’anaviy madaniyati shakl-

lanadi. Hozirgi Qobul va Jalolobod viloyatlari hududida O‘rta 

Osiyo va hind madaniyatlarining o‘zaro ta’siri yaqqol ko‘rinadi. 

Afg‘oniston hududidagi qadimgi madaniyatlar turli darajada va 

turli vaqtda rivojlanib, qadimgi davr oxirida bir-biriga yaqin-

lashib rivojlanadi. 

Mil.avv. II ming yillik oxirida Afg‘onistonning shimoli Baqtri-

yada iqtisodiy taraqqiyot boshlanadi. Baqtriya tekisligida qa-

dimgi madaniyat o‘choqlari vujudga keladi. Hindiqush tog‘ 

etaklaridan boshlanadigan sersuv daryo vodiylarida mil.avv. 

II ming yillik boshlaridan qadimgi dehqonlarning o‘nlab, yuz-

lab uy-ro‘zg‘or manzilgohlari paydo bo‘ladi. Uy-joylar to‘g‘ri 

to‘rtburchakli reja asosida xom g‘ishtdan qurilgan. Uy qurish 

san’ati yuqori darajada rivojlanib, uyni isitishda uy devorlari 

oralig‘ida tutunni xonadan tashqariga chiqaradigan mo‘rili 

o‘choqlar quriladi. Qo‘rg‘onlarda zax suvlarni haydaydigan dre-

naj tizimi mavjud edi. To‘g‘ri to‘rtburchakli qilib qurilgan, qa-

linligi 4 m gacha bo‘lgan mustahkam devorlar bilan o‘ralgan 

qal’alar paydo bo‘la boshlaydi. Devorlar burchaklarida aylana 

minoralar mavjud edi. 

---

208

Jez davrida topilgan yuzlab mis-jezdan tayyorlangan mehnat 

qurollari, har xil taqinchoqlar Afg‘onistonda metallurgiya rivoj-

langanini ko‘rsatadi. Ko‘p hollarda marosimlarda foydala nish 

uchun yasalgan og‘ir oyboltalarga qushlar, hayvonlar va odam 

tasviri tushiriladi. Ayniqsa, Afg‘oniston hududidan topilgan 

qushboshli, to‘ng‘iz va qanotli ajdarho tasviri tushirilgan ku-

mush oybolta haqiqiy san’at asaridir. Tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, 

to‘g‘nag‘ichlar, qushlar shakli, odamlar tasviri tabiiy ishla-

nadi. Oltin va kumush ko‘zalarda manzaralar o‘yib tushirila-

di. Haykalchalar bilan misdan yasalgan atir-upa idishlarning 

kolleksiyasi jez davri badiiy san’atining yuksak namunasidir. 

Qadimgi Baqtriyaning qabrlaridan topilgan metall buyumlar, 

garpunlar Elam, Mesopotamiya topilmalariga o‘xshash. Baqtri-

yada tosh yo‘nish san’ati yuqori darajada rivojlangan. Rangli 

marmarsimon tosh jinsidan turli shakldagi ko‘zalar yo‘niladi. 

Qora,  yumshoq  steatitdan  juda  kichik  idish  (flakon)  va  atir-

upa qutichalari tayyorlangan. Ular turli tasvirlar, jumladan, 

to‘lg‘anayotgan ajdar ko‘rinishida bezaladi. Tosh o‘yishning 

yuksak namunasi sifatida qora steatitdan yo‘nilib, oq toshdan 

boshchalar ko‘rinishidagi haykalchalarni ko‘rish mumkin.

Baqtriyaning tosh tumorlari, muhrlarida o‘yilgan ajdarho-

larning ilon bilan kurashi ezgulikning yovuzlik bilan kurashini 

ifodalaydi. Mis muhrlarda qadimgi Baqtriya ma’budlari, ular-

ning ba’zilarida qush boshli qanotli ma’budlar tasvirlangan. 

Qadimgi Baqtriyada jez davrida me’morchilik yuqori darajada 

rivojlangan. Saroy va ibodatxonalar qurilishida Baqtriyaning 

o‘ziga xos uslubi shakllanadi. Janubiy Baqtriyadagi Qutlug‘te-

padan topilgan ulkan inshootda aylana zallar tizimi inshoot 

asosini tashkil qiladi. Dashlin vodiysida ham katta me’moriy 

inshoot tadqiq qilinib, u Oltin-10 deb ataladi. Inshoot bir necha 

mustaqil binolardan tashkil topgan. Ulardan biri 80x55 m, to‘rt 

burchagining har birini markazida tayanch ustunli bittadan 

kvadrat bino joylashadi. Bu xonalarning tashqi burchaklari 

keng plyastrlar bilan jihozlanadi. Barcha inshootlar o‘rtasida 

cho‘zilgan xonalar tizimi bilan chegaralangan, o‘z navbatida, 

ularning teng yarmi bilan bo‘lingan. Ularning har biri uch to-

mondan ayvon bilan o‘raladi. 

Ikkinchi inshoot uncha katta bo‘lmagan bino bo‘lib, ichki 

hovli va hovuzga ega. Uch yo‘nalishdagi binolar hovli tomon-

dan yo‘lak bilan cheklanadi. Bu inshoot mahalliy hokimning 

qishki saroyi va bir vaqtning o‘zida ibodatxona vazifasini ham 

---

209

o‘tagan bo‘lishi mumkin. Mil.avv. IV asrning 20-yillarida make-

doniyalik  Aleksandr yurishi davrida Afg‘oniston hududida bir 

necha shaharlar yoki to‘g‘rirog‘i mustahkamlangan qal’alar qu-

rilgani to‘g‘risida antik yozuvchilar ma’lumot beradilar. Shahar 

hududida uy-joy va jamoat binolari qurilgan. Bu yerda 6 ming 

kishilik teatr binosi, maktab mashg’ulotlari uchun gimnaziya 

va sport mashg’ulotlari uchun bino va hovuz joylashgan. 

Oyxonum shahri Yunon-Baqtriyaning eng ko‘zga ko‘ringan 

savdo-hunarmandchilik, madaniy va ma’muriy markazlaridan 

biri edi. Shaharning 1/3 qismini ulkan saroy egallagan. Saroy 

tarkibiga rasmiy tantanalar o‘tkaziladigan binolar, turar joy va 

xizmat xonalari kirgan. Saroy oldidagi keng hovli doriy uslu-

bidagi ustunlar (kolonnalar) bilan o‘ralgan. Saroy qurilishida 

sharqona uyg’unlik, barqarorlik yunoncha qurilish uslublari 

bilan uyg’unlikda gavdalanadi. Saroyga xazina binosi yopishib 

turadi. Bu binoda loy taxtachaga tush bilan yozilgan moliyaviy 

hisobot bo‘yicha bir necha hujjatlar saqlanib qolgan. Shahar-

dagi ibodatxonalar Sharq me’morchiligi uslubida qurilgan. Bu 

yerda sharqona diniy urf-odat va an’analar bajarilgan. Ibodat-

xona haykallari ham mahalliy uslubda yasalgan.

Bu davrning eng mashhur yodgorligi Afg’onistonning eng 

janubida joylashgan Surx Qo‘tal sulolaviy muqaddas ziyoratg-

ohidir. Ziyoratgoh baland tepalikda joylashgan. Tepalikka chi-

qishda bir-biriga tutashgan uch ulkan supa bunyod qilingan. 

Supalar markazida tepalikning eng yuqorisida qurilgan ibo-

datxonaga boradigan zinapoyasimon yo‘l mavjud. Ibodatxona 

katta maydon o‘rtasida joylashgan bo‘lib, to‘rt tomoni ayvon bi-

lan o‘ralgan. Ravoqlarda ko‘rinishidan hukmron sulola a’zola-

rining tasvirlarini aks ettiradigan haykallar va haykal guruhlari 

joylashtirilgan.  Olimlarning  fikricha,  bu  zardushtiylik  ibodat-

xonasi bo‘lgan. 

Boshqa bir yirik madaniy markaz – Bagram. Bu yerda shahar 

devori yonidan inshoot qazib ochilgan. Bu binoda dunyoning tur-

li burchaklaridan keltirilgan san’at buyumlari saqlangan ulkan 

ombor binosi topildi. Arxeologik qazishmalar natijasida Hindis-

tondan olib kelingan fil suyagidan yasalgan panno, laklangan 

Xitoy qutichalari, Rim imperiyasi hududlaridan olib kelingan 

buyumlar qazib ochildi. Bagramdan topilgan katta miqdordagi 

jez haykalchalar, tasvirlar tushirilgan shisha ko‘zachalar, ku-

mush idishlar ajoyib taassurot qoldiradi. Bagram viloyatidan 

topib tadqiq qilingan shahar qoldig‘i va turli buyumlar bu yer 

---

210

xalqaro savdo yo‘llari tutashgan yirik savdo-hunarmandchilik 

markazi bo‘lganidan dalolat beradi. 

Milodiy I–V asrlarga tegishli budda san’atining noyob namu-

nalari Afg‘onistonning barcha viloyatlaridan topilgan. Chunki 

bu davrda Afg‘oniston qudratli Kushonlar davlati tarkibiga kir-

gan. Bu davrda Afg‘oniston turli sivilizatsiyalar bilan, ayniqsa, 

O‘rta Osiyoning qadimgi sivilizatsiyasi bilan hamnafas rivojla-

nadi. O‘zbekistonning janubiy va g‘arbiy hududlarida yashagan 

etnik guruhlarning Afg‘oniston bilan etnik-madaniy assimilatsi-

yasi va madaniyatlarning o‘zaro aloqasi yuz beradi. Bu Afg‘onis-

ton va O‘rta Osiyoning milodiy I–II ming yilliklarda bir-birini 

boyitgan yaxlit bir madaniy muhiti shakllanishiga olib keladi.