Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Ijtimoiy-iqtisodiy hayot. Afg‘oniston hududida mil.avv. I 

ming yillikda bunday mustahkamlangan qo‘rg‘onlarning mav-

judligi mulkiy tabaqalanish natijasida ilk jamiyat va davlatning 

paydo bo‘lishidan dalolat beradi. Daryo vodiylarida savdo-hu-

narmandchilik markazlari bo‘lgan shaharlar, dehqonchilik bi-

lan shug‘ullangan qishloq jamoalari rivojlanadi. Qishloqlarda 

kulolchilik ustaxonalarida turli shakldagi idishlar tayyorlan-

gan.  Nafis,  baland  oyoqli  ko‘za,  qadahlar,  tovoq  va  kichkina 

tovoqchalar yasaladi. Tog‘ va dashtlarda aholi o‘troq va ko‘ch-

manchi chorvachilik bilan shug‘ullanadilar. 

XX asrning 80-yillarida Afg‘onistondagi mil.avv. II asrlarda 

yashagan kichik davlat hukmdorining sag‘anasidan qimmat-

baho metallardan yasalgan 20 ming buyumlar topilgan. To-

pilgan  buyumlarning  barchasi  yuksak  mahorat  bilan  nafis, 

turli xil badiiy uslubdagi an’analar ruhida yasalgan. Sherda 

o‘tirgan ma’buda Kibela tasviri tushirilgan jomlar, afsonaviy 

yirtqich qush (grifon)ni eslatadigan qandaydir maxluqqa min-

gan ma’budlar ifodalanadi. 

---

206

Buyumlarda mahalliy o‘troq va ko‘chmanchi aholining 

an’analari, dunyoqarashlarini ijodkor ruhi yuqori darajada aks 

etadi. O‘rta Osiyoda shu davrlarga oid san’at asarlari topilma-

lari Afg’onistondagi topilmalar bilan ishlanish uslubi aynan bir 

xil. Bu O‘rta Osiyo va Afg‘oniston hududlarida qadimgi davrda 

bir-biri bilan qon-qarindosh bo‘lgan madaniyat vakillari hayot 

kechirganidan dalolat beradi. 

Bu vaqtda Shimoliy Baqtriyaning eng muhim markazi Ter-

miz  (janubiy  O‘zbekiston)  bo‘lib,  uning  atrofidagi  Qoratepa, 

Fayoztepada ibodatxonalar va monastrlariga ega bo‘lgan 

budda markazlari ochilgan. Kushon davlat hokimiyati sav-

do-hunarmandchilik, dehqonchilikka homiylik qilgan. Shi-

moliy Baqtriyada sug‘orma dehqonchilik yaxshi rivojlangan. 

Katta qishloqlarda ko‘p xonali uylarda katta oilalar yasha-

gan. Qo‘rg‘on qishloqlar shahar ko‘rinishida to‘g‘ri burchakli 

kvadrat shaklida qurilgan bo‘lib, ularda vino, don mahsulot-

lari saqlanadigan katta omborlar qazib ochilgan. Dalvarzin, 

Dilberjin kushon shaharlarida shahar zodagonlarining kat-

ta-katta uylari, xo‘jalik binolari bilan bunyod qilingan. Davlat 

hokimiyati zodagonlarga katta yer mulklarini hadya qilgan. 

Katta yer egalarining siyosiy mavqelari kuchli bo‘lgan. Ma’lu-

motlarga ko‘ra, kushon jamiyati zodagonlar, hunarmand-

sav dogar, jamoachi dehqonlar, ruhoniy-kohinlar, chorvador-

lar, qaram kishilardan tashkil topgan. Ichki va tashqi savdo 

rivoj langan. Kushonlar Xitoy, Rim, Parfiya bilan savdo qilgan-

lar. Savdo yo‘llari ko‘p tarmoqli bo‘lib, quruqlikdagi sav do Hi-

rot orqali Parfiyaga, janubda Sakiston, boshqasi tog‘ dovon-

lari bilan Kapisa-Baqramga, undan Qobul va Ganharaga 

yo‘nalgan dengiz yo‘li Hindiston portlari orqali Qizil dengizga, 

Misrga va Rimning sharqiy viloyatlariga chiqqan. Baqtriya-

da Xitoyga mahsulotlar chiqarilgan. Qadimgi mualliflar ning 

ma’lumotlariga ko‘ra, Rim viloyatlaridan Hindistonga 55 mln 

sestersiylik mahsulot chiqarilgan. Kushon davlati ichki va 

tashqi savdo uchun turli qiymatdagi tanga pullarni zarb qil-

gan. Yunon – Baqtriya hukmdorlarining tangalari portret 

san’atining noyob namunalari hisoblanadi.

Af’g‘onistonning barcha shahar va qishloqlaridan ko‘p son-

li loy haykalchalar topilgan. Ko‘pincha uzun kiyimdagi ma’bu-

daning qo‘lida diniy e’tiqod buyumi – ko‘za yoki meva bilan 

haykalchasi ko‘proq uchraydi. Bu hosildorlik homiysi va uy 

o‘chog‘i saqlovchisi ramzi hisoblanib, bunday haykalchalar har 

---

207

bir uyda mavjud edi. Otliq suvoriylar, egarlangan ot haykalcha-

lari ham ko‘p uchraydi.