Universitetining pedagogika instituti maktabgacha

ТАЛАБАЛАРНИНГ ИЛМИЙ -ТАДҚИҚОТ ИШЛАРИДА ИШТИРОК ЭТИШЛАРИ УЧУН 
РАҒБАТЛАНТИРИШ ВА МУКОФОТЛАШ ТИЗИМИ 
Ражабова Нодирабегим Комиловна, 
БухДУ ўқитувчиси 
Аннотация: 
Мақолада бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларида 
тадқиқотчилик 
қобилиятини ривожлантириш ҳақида сўз юритилади. Бунинг учун ҳозирги вақтда ўқув жараёнига 
талабаларнинг илмий тадқиқот ва тажриба -конструктив фаолиятини жорий этиш алоҳида 
аҳамиятга эга. 
Калит сўзлар
: Илмий-тадқиқот, рағбатлантириш, самарадорлиги, когнитив фаоллик, 
эҳтиёжлар, мукофотлаш. 
Тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, талабаларни илмий -тадқиқот ишларида иштирок 
этишлари учун рағбатлантириш ва мукофотлаш тизими ҳақида ўйлаш зарур. 
Шундай қилиб, ўқитувчилар билан ишончли муносабатлар талабалар учун катта аҳамиятга 
эга. Уларнинг аксарияти шериклик муносабатларини ёқлайди, бу қуйидаги омиллар туфайли 
булиши мумкин: 
-
талабага шахс сифатида ҳурмат қилиш; 
-
ёшларнинг муаммоларига қизиқиш ва тушуниш; 
-
талабаларга табақалаштирилган ёндашув; 
-
ўқитувчилар томонидан бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг ўқув ҳамкорлари 
сифатида эътироф этиш; 
-
ўқитувчи ва талабалар ўртасидаги шахсий алоқалар; 
-
тараққиётнинг адолатли баҳосини кутиш; 
-
ўқитувчидан бутун шахс сифатида чиқадиган таъсир кучи. 
Моделнинг муҳим компоненти - талабаларнинг тадқиқот фаолиятини ташкил этиш 
натижаси, уларнинг ўз профессионал тақдирини белгилашга тайёрлик даражаси ошиши. Тадқиқот 
жараёнида биз талабаларнинг тадқиқот фаолиятини рағбатлантириш самарадорлигининг 
кўрсаткичларини аниқладик. Улар орасида: 
бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг касбий ривожланишининг омили сифатида 
тадқиқот фаолиятининг зарурлигини (қийматини) англаши; 
талабаларнинг академик кўрсаткичлари; 
ўқув машғулотларида ўқитувчилар билан ҳамкорлик қилиш; тадқиқот фаолиятининг 
мақсадга мувофиқлиги; 
илмий тадқиқот методикаси ва методологиясини билиш ва ўзлаштириш; илмий доиралар ва 
жамиятлар ишида хоҳиш ва ҳақиқий иштирок этиш; 
ўқитувчилар билан қўшма илмий ва конструктив лойиҳаларни амалга оширишда, 
ихтирочилик фаолиятида иштирок этиш; 

---

143 
турли даражадаги мусобақаларда, илмий конференцияларда, семинарларда қатнашиш 
(университет, шаҳар, республика ва бошқалар); 
тадқиқот натижаларини босма нашр қилиш, патентларнинг мавжудлиги ва бошқалар; 
бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг илмий тўгаракларига раҳбарлик қилиш. 
Талабаларнинг энг яхши асарларини махсус журналларда, тўпламларда ва бошқаларда нашр 
этиш каби рағбатлантирувчи воситалар ҳам кам қўлланилади. Айни пайтда натижаларни босма 
нашрда (масалан, талабалар илмий журналида) чоп этиш имконига эга бўлса, илмий изланишларга 
қизиқиш билдиришларини айтишди. 
Талабаларнинг кўпчилиги илмий фаолият технологиялари ҳақида ёмон тушунчага эга 
эканлигига эътибор қаратилади, масалан, талабаларнинг буни тушунмаслигини кўрсатади ва 
"Менда бир фикр бор, бизга буни ўргатишди" деган жавоблар қисман фақат талабалари томонидан 
берилган. 
Татқиқотлар шуни кўрсатадики, умумий характердаги тўртта муҳим 
параметр 
талабаларнинг олий маълумотга бўлган муносабати, ўқишдан ва умуман ҳаётдан мамнунлиги, 
шунингдек, одатда дарсга борадиган кайфияти статистик жиҳатдан сезиларли фарқларга эга. 
Танланмаган икки гуруҳ талабалар ўртасида. Шундай қилиб, қатнашиш талаба шахсининг бундай 
асосий параметрларига таъсир қилмайди. 
Бироқ, бу таъсир аниқроқ характердаги бошқа параметрлар учун аниқ кузатилади. Бу 
маълумотлар, уларнинг ҳар бири учун фарқлар муҳим: ўқилган фанлар бўйича қўшимча 
адабиётларни ўқиш, талабанинг фандаги қобилиятини баҳолаши, илмий тадқиқотларни ташкил 
этиш ва ўтказиш ғояси. Бу натижалар шуни кўрсатадики, фан билан шуғулланадиган талабалар, 
биринчи навбатда, ўзларига ишончлироқ бўлишади, иккинчидан, улар ўрганилаётган илмий 
фанларни яхши билишади. 
Танланган талабалар гуруҳлари ўртасида илмий кўрсаткичлар ва ўқиш нуқтаи назаридан 
ҳам катта фарқлар мавжуд. Бу гуруҳда талабаларнинг кўпчилиги ўрганишга бўлган муносабатини 
ижодий деб ҳисоблаган. Илм -фанга интилиш, ўрганишга нисбатан яхши муносабатни 
шакллантиришга ёрдам беради. 
Талабалар ўз ҳаётий истиқболларини идрок этиш ва яхши мутахассис бўлиш қобилиятини 
баҳолаши муҳим. Кўриниб турибдики, бу параметрлар бир -бири билан чамбарчас боғлиқ: 
одамнинг ўз касбини амалга оширишига ишончи унинг келажаги ҳақидаги умумий тасаввурига 
таъсир қилади. Шундай қилиб, яна бир бор кўриб турибмизки, талабанинг илмий-тадқиқот 
ишларида фаол иштирок этиши унинг ўзига ишонч ҳиссини уйғотади. Бунинг аҳамиятини 
тушунтиришга ҳожат йўқ. 
Бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг тадқиқот ишларини ташкил этиш асосида 
рағбатлантишга қуйидагиларга боғлиқ: 
тадқиқот фаолиятига жалб қилиш, бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг ўқишга 
бўлган муносабатига, ўқитувчиларнинг профессионаллигига, уларнинг қизиқиши ва бўлaжaк 
бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг илмий ишларига раҳбарлик қилиш сифатига боғлиқ; 
талабаларни тадқиқот фаолиятига жалб қилиш ва унинг самарадорлиги уларнинг когнитив 
фаоллиги, эҳтиёжлари, тайёрлиги ва ўқиш ва тадқиқот қилиш қобилиятига (эпистемологик) 
боғлиқ; 
талабаларни тадқиқот фаолиятига жалб қилиш ва унинг самарадорлиги уларнинг таълим ва 
тадқиқот қобилиятига, эътибор даражаси ва қатъиятлилигига, фикрлашнинг ўзига хос 
хусусиятларига (психологик) ва бошқаларга боғлиқ; 
шахснинг ривожланиши у билан бевосита ёки билвосита мулоқотда бўлган бошқа 
шахсларнинг ривожланишига, интеллектуал муҳит даражасига, ўқитувчилар билан мулоқот 
услубига (социологик) ва бошқаларга боғлиқ); 
бўлaжaк бoшлaнғич cинф ўқитувчилaрининг тадқиқот фаолиятига жалб қилиш ва унинг 
самарадорлиги ташкилотга боғлиқ, ўқув жараёни талабаларнинг илм олиш ва илм олишга бўлган 
эҳтиёжини қанчалик ривожлантириши, қониқиш келтиради, билим фаоллигини рағбатлантиради 
(ташкилий) ва бошқаларга боғлиқ. 
Юқорида келтирилган ва қисқача таҳлил қилинган натижалар биргаликда шуни 
кўрсатадики, унинг мутахассис ва шахс сифатида шаклланиши учун тадқиқот ишларида 
талабаларнинг иштироки катта аҳамиятга эга. Шунинг учун ишлаб чиқиш ва талабаларни илмий 
изланишларга жалб қилиш учун ҳар хил шароитларни яратиш зарур. Афсуски, тадқиқот 
натижалари шуни кўрсатадики, бунинг учун таълим муассасаларида ҳамма имкониятлардан 
фойдаланилмайди. Бу талабаларни илмий-тадқиқот ишларига кенгроқ ва фаолроқ жалб этишга 

---

144 
ёрдам берадиган шундай ташкилий тизимни ишлаб чиқиш ва университетларда жорий этишни 
долзарб вазифага айлантиради.