Universiteti voleybol, basketbol nazariyasi va uslubiyati kafedrasi a. A. Pulatov, M. A. Qdirova

7.1. Jismoniy tayyorgarlikning umumiy asoslari
Inson bolalikdan turli yo ‘nalishdagi harakat malakalarini ongsiz 
va ongli tarzda bajaradi, N atijada, shu h arakatlar m a ’ium jism oniy 
sifatlar (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidam korlik, egiluvchanlik) 
tusida rivojlana boradi. Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari 
(yurish, yugurish, sakrash, to ‘xtash, osilish va h.k.) savqal topadi.
Pvlutaxassisiarning fikricha, asosan. shu jism oniy sifatlar va 
hayotiy z a ru r h arak a t m alakalari, o ‘yinlar y o rd am id a yanada 
sam araliroq rivojlanishi isbotlab berilgan.
O ilada, m aktabgacha tarbiya m uassasalarida, turli bosqichdagi 
t a ’lim m askanlarida ushbu m uam m oga har doim ham rejali va 
iimiy jih a td an yondashilm aydi.
Jism oniy m ashqlarni to ‘g 'ri q o ‘llash, ularni b o lalar qanday 
o ‘z la sh tira y o tg a n lig in i n a z o ra t q ilib b o rish , shu b o lalard ag i 
jism oniy sifatlarni, uning qad di-qo m ati, jism oniy va funksional 
taraqqiyoti to 'g 'ri yo'nalishda tarbiyalanib borishiga im kon yaratadi.
M a’lum ki, in so n n in g jism o n iy sifatlari uning tu g 'ilish id an
boshlab sh akllan a boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar 
qanday darajada shakllanishi, oddiy yoki m urakkab harakatlam i 
o ‘zlashtirib olishi nafaqat uni o 'sib, yashab kelayotgan m uhitga 
bog'liq, balki bolaning m uayyan sifatini qanday vositalar yordam ida 
rivojiantirilishi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda, harakatning 
turi, y o ‘na!ishi va qanday m aqsadga qaratilganligiga (kasb, ro ‘zg‘or 
ishi, sport, harbiy faoliyat va h.k.) qarab, h ar bir jism oniy sifatni 
shu harakat ijrosidagi o ‘rni turlich a b o ‘ladi. S hunday b o ‘lsa-da, 
turli kasb faoliyatlarida yoki sport turlarida shu jism oniy sifatlarning 
integral aham iyati o 'ziga xos ulushga ega bo'ladi. A m m o qanday 
b o 'lm asin , k o 'p g in a tadqiqotchilarning fikricha, barcha harakat 
faoliyatida ayrim jism oniy sifatlarning ustuvorligi darhol ko'zga 
tashlanaai.
Z a m o n a v iy sp o rt a m a liy o tid a y u q o ri n a tija la rg a erish ish
sportchining uzoq m uddat davom ida yuqori sifatli va sam arali ish 
qobiliyatini saqlay olish im koniyati bilan bog'liqdir.
H ar xil sport turlari b o 'y icha o stkaziladigan m usobaqalar m ud- 
d ati x a lq a ro m u s o b a q a la r q o id a la ri b ila n b e lg ila n a d i. S hu
156

---

m usobaqalar m uddatida qaysi sportchi o ‘z ish qobiliyatini sifati 
va sam aradorligi jih atid an qanchalik uzoq vaqt saqlay olsa yoki 
uni oshira olish «kuchi»ga ega b o ‘lsa, unga muvaffaqiyat shunchalik 
«kulib» boqishi m uqarrar. B oshqacha qilib aytganda, ish qobiliya- 
tining sifat va sam aradorlik darajasini k o ‘p yoki kam vaqt davom ida 
saqlanishi um um iy va maxsus chidam korlik sifatlarining turlari 
(tezkorlik, kuch, tezkor-kuchga b o ‘lgan chidam korlik, sakrashga 
boMgan chidam korlik, texnik-taktik chidam korlik va h.k.) q an - 
chalik rivojlanganligi bilan belgilanadi.
M a’lum ki, ish qobiliyati haqida gap ketganda, ayniqsa so‘z 
uning sifati va sam aradorligiga tegishli bo'lsa, m asalaning mohiyati 
va pirovard «m ag‘zi» boshqa jism on iy sifatlarning shakllangan 
yoki shakllanm aganligiga borib taqaladi. Y a’ni, sam arali natijaga 
m os u m um iy va maxsus chid am korlik, kuch, tezkorlik, ch aq - 
qonlik, egiluvchanlik sifatlarini o ‘zida m ujassam qilgan b o la d i. 
U shbu sifatlarning o ‘zaro uzviy bog'liqligi va ularning yuksak 
darajadagi integral natijasi m ahoratning m uayvan taqdirini belgilab 
beradi.
Jism o n iy tayyorgarlik — tayyorgarlik tu rla rid an biri b o ‘lib, 
voleybolchining organizm ini rivojlantirish, uning jism oniy sifat 
va q o b iliy atlarin i tak o m illash tirish g a h a m d a o ‘yin faoliyatini 
sam arali am alga oshirilishini t a ’m inlovchi m ustahkam poydevor 
yaratishga qaratilgandir.
Z am o n av iy voleybol sh u g'u llan uv ch ilard an nih o y atd a katta 
k u c h , te z k o rlik , c h a q q o n lik , c h id a m k o rlik va eg ilu v ch an lik
sifatlarini talab qiluvchi sport o ‘yinlari turiga mansubdir. 0 ‘yinning 
m ohiyati o ‘yinchi harakatining turli yo‘nalish va o ‘zgaruvchan 
vaziyatda o ‘ta tezkor, aniq h am d a qisqa vaqt ichida ijro etilishi 
bilan ta ’riflanadi. Voleybolchining har bir o ‘yin davom ida k o 'p d an - 
ko‘p to ‘siq q o ‘yish, zarba berish va to ‘p kiritish uchun sakrashlari, 
yiqilishlar, yugurish, to ‘xtash, burilish, egilish va boshqa hara- 
katlarning yuqori tezlikda ijro etilishi k atta jism oniy kuch, o ‘ta 
chaqqonlik, m ustahkam chidam korlik va ruhiy uyg‘unlikni talab 
qiladi. B inobarin, ushbu yuklam a (nagruzka) t a ’siri shug‘ulla- 
nuvchi organizm ining funksional jih atd an m ukam m al shakllangan 
boMishini taqozo etadi.
157

---

Bugungi voleybolchi b o ‘yi jih a td a n 185—195 sm va undan 
k a tta u zu nlik ka ega b o ‘lib, h a ra k a tc h a n , te zk o r, sak rov chan , 
ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, o 'tk ir zchnli, m aydonda ro ‘y bera- 
digan vaziyatni tez fahm lab «foydali» javo b qaytara oladigan 
k o ‘rsatk ich larg a ega b o lis h i kerak. S p o rtc h ila rn in g yoshiga, 
tayyorgarligiga, malakasiga h am da sport trenirovkasi davriga va 
vazifalariga qarab jism oniy tayyorgarlikning m azm uni, hajmi va 
shiddati tu rlicha bo'ladi.