Universiteti tabiiy fanlar kafedrasi

Sovuq olish sabablari, darajalari, belgilari va ularda shoshilinch
tibbiy yordam.
Past harorat ta’sirida to‘qimalarning chegaralanagan shikastlanishi sovuq oldirish deyiladi. Sovuq oldirishning asosiy sababi past haroratni tana to‘qimalariga uzoq vaqt ta’sir etishidir. Lekin sovuq oldirishning rivojlanishiga va sovuqning ta’sirini kuchayishiga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi. Meterologik faktorlardan bo‘lgan namlik sovuq oldirishning rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Hatto 2O⁰ C va 5O⁰ C haroratda, yuqori darajadagi namlik bo‘lgan holatda oyoq barmoqlarini sovuq oldirish mumkin. Boshqa iqlim omillaridan shamol kuchli sovuq oldirishni rivojlanishiga ta’sir qiladi. Sovuq oldirishda organizmning shaxsiy moslashishi – adaptatsiya imkoniyatini ahamiyati katta, shu sabab shimolda yashovchi aholi ichida sovuq oldirishga uchraydi. Ushbu jarayonda organizmning umumiy qarshilik ko‘rsata olish kuchi ham ahamiyatli. Bemorning harakatsizligi, es-hushini hiralashishi, turli ekstremal holatlar (og‘ir shikastlanish, jarohatlanish), yurak va tomirlarning surunkali kasalliklari sovuq oldirishni hosil bo‘lishida va uning kechishini og‘irlashtirishga sabab bo‘ladi.
Past harorat va yuqori namlik sharoitida jismoniy charchash (uzoq vaqt piyoda yoki chang‘ida yurish), organizm energetik sarfini kuchayishi ham sovuq oldirish yoki muzlashga olib keladi. Ko‘pincha sovuq oldirishni sabablari ichida mastlikni alohida o‘rni bor. Alkogol tyeri tomirlarini kengaytirib, ter ajralishini kuchaytiradi, natijada issiqlik yo‘qotish ortib, sovuq oldirishga imkoniyat yaratiladi. Mushaklarning bo‘shashi yoki oyoq-qo‘llarning maksimal darajada bukilib turishi ham sovuq oldirishga olib kelishi mumkin.
Sovuq oldirishning sabablari turli-tuman. Ortiqcha namlik, uzoq vaqt sovuq ta’sir etishi, tor va ho‘l poyabzal kiyish, uzoq vaqt harakatsiz turish kabi sharoitlarda organizmning tegishli qismini sovuq oladi. Ko‘pincha badanning ochiq joyini, qo‘l va oyoqlarni, quloq va burunni sovuq oladi. Sovuq olganda bemor oldin sovqotadi, keyin og‘riq sezmaydigan bo‘lib qoladi, sovuq urgan yer hech narsani sezmaydi.
Sovuq oldirish 4 ta darajada kechadi:
1- darajada sovuqni qisqa vaqt ta’sir etishi natijasida vujudga keladi. To‘qimalar gipotyermiyasi sezilarli darajada bo‘lmaydi. Terining almashinadi. Ba’zan tyeri ko‘kimtir yoki marmar rangda bo‘ladi, isitilgach, sezuvchanlik tiklanadi. Barmoqlardagi harakat faol bo‘ladi. Ko‘pincha sovuq olgan badan qismi harorati tananing boshqa sohalariga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi.
2 – darajada tiniq suyuqlik bilan to‘lgan pufaklarning hosil bo‘lishi bilan xaraktyerlanadi. Agar dastlabki sutkalarda pufaklar paydo bo‘lmasa, sovuq olgan tyeri rangsizlanib, isitilgach qizaradi, ko‘kimtir tusga kiradi. Bunday tyeri og‘riq va harorat ta’siriga sezuvchan bo‘ladi. Tyerining o‘suvchi qavati shikastlanmagani uchun tyeri 1-2 haftada to‘liq tiklanadi. Tirnoqlar uzilib tushadi, lekin qaytadan o‘sib chiqadi.
1 va 2- darajali sovuq oldirish yuzaki jarohat hisoblanadi.
3 – darajada sovuq oldirish past haroratning davomli ta’sir etishi natijasida ro‘y beradi. Bunda pufaklar erta paydo bo‘lib, qon aralash suyuqlik bilan to‘lgan bo‘ladi. Agar pufaklar paydo bo‘lmasa, tyerining sovuq olgan qismi to‘q qizil – ko‘kimtir tusga kirib, ushlab ko‘rilganda sovuq bo‘ladi. To‘qimlarni o‘lish sohasi tyeri osti klechatkasidan boshlanadi. Teri mustaqil ravishda tiklanishi mumkin emas. Tirnoqlar regenyeratsiyasi. Terining shikastlangan qismlarida mexanik va tyermik ta’sirlarga nisbatan sezuvchanlik yo‘qoladi.
4 – darajada sovuq oldirish – sovuqni uzoq vaqt ta’sir etishi natijasida vujudga keladi. Jarohat chuqurligi suyak va bo‘g‘imlargacha etib boradi. Sovuq olgan joy ko‘kimtir, ushlab ko‘rilganda sovuq bo‘ladi. Shish 1-2 soatlardan keyin boshlanadi. Shish odatda yuqoriga qarab ko‘tarilib boradi, nam gangrena vujudga keladi.
3- va 4- darajali sovuq oldirishlar chuqur jarohat hisoblanadi.
Birinchi tibbiy yordam o‘z-o‘ziga va o‘zaro yordam ko‘rinishida ko‘rsatiladi:
1. Xonaga olib kirish, poyafzal, paypoq va qo‘lpaypoqlar echiladi.
2. Bemorning oyoq va qo‘li 17-18⁰ C li suv to‘ldirilgan vannaga solinib, 1 soat davomida suvning haroratini asta-sekin 36⁰ C gacha ko‘tariladi va uqalanadi.
3. Issiq ichimlik ichirilib, o‘rab yotqizib qo‘yiladi.
Organizmning umumiy muzlashi butun tanaga past haroratni uzoq vaqt ta’sir etishi natijasida vujudga keladi. Umumiy muzlash yurak va nafas, hayotiy zarur organlarning faoliyatini keskin buzilishi, tana haroratini 30-32⁰ C dan pasayishi bilan xaraktyerlanadi. Sovuq ta’sirida organizmni boshqarish buziladi, gipoksiya holati ro‘y beradi, natijada bosh miyaning funksiyasi pasayib, hushdan ketish ro‘y beradi, arterial qon bosimi tushib ketadi, nafas keskin buziladi, soxta o‘lim (mnimaya smert) belgilari vujudga keladi. Tana haroratining pasayib borishi yana ham og‘ir qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarga olib keladi.