Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

 
2.1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler. 
Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ulıwma túrkiy tillerge ortaq 
leksika kóplep ushırasadı. Bul toparǵa kiretuǵn sózler ayırım fonetikalıq ózgeriske 
ushıraǵan túrinde kópshilik túrkiy tillerde bar. Biz usınday túrkiy tillerge ortaq bir 
topar sózlerdiń ulıwma túrkiy tillerinde házirgi qollanıw jaǵdaylarına názer 
awdarayıq.
Ay balta.
Bul atamanıń DLT da «baltuw « forması berilgen. Ol uyǵır tilinde 
ay balta, ózbek tilinde oy bolta, altay tilinde aymalta, qazaq tilinde 
ay balta
túrinde 
ushırasadı.
K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında 
alaman 
sózi kóp ushırasadı
. 
Bul sóz 
ulıwma túrkiy tillerine ortaq sóz. 
Alaman
-sózi altay hám arqa shıǵıs tillerinde en jaymaǵan sóz bolıp, bul sóz 
eń eski qıpshaq hám Xorezm esteliklerinde de M.Qashǵariydiń «Devonu luǵat-it 

---

48 
túrk» shıǵarmasında ushıraspaydı. Soǵan qaraǵanda bul sóz keyinirek qáliplesken 
bolsa kerek. Ádebiy tilge bul sóz bir qálipte kelip kirgen joq, dep jazadı. Qazaq 
dialektinde bolsa áskeriy sóz xızmetin atqarǵan. Túrkmen dialektinde, qırǵız, 
qazaq, qaraqalpaq, ózbek tillerinde jıyın, xalıq, jurtshılıq-degendi ańlatadı. Qırım 
tatarları tilinde 
alaman
sózi jırtqısh qus degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde 
ashkóz, meshkey, degendi ańlatqan.
E.V Sevortyan «alaman» sózin hárekettıń atı dep qarap: bul sózdiń 
etimologiyasın, «ala» «man» sózleri menen baylanıstıradı. Yaǵnıy ala/tonaw, talaw 
mánisindegi sózine «man» is-háreketti alıp júriwshi affiksiniń birigiwi arqalı 
jasalǵan dep kórsetedi. 
Ala
-sóziniń tubiri-al/alıw-orat, oǵan hárekettıń tezleniwiniń kórsetkishi-a- 
qosılǵan dep dáliyllenedi.
Qazaq tiliniń qısqasha etimologiyanıń sózligindegi «
alaman
»-sózi-al/ala 
otryad hám «man»/is háreketti alıw barıwshı, adam sózlerinen bolǵan degen pikir 
menen kelisiwge boladı. Qaraqalpaq tilinde de «alaman» sózi xalıq, jıyın, adamlar 
mánisinde qollanılıp kelgen K.Mámbetov romanlarında da bul mánistıń 
saqlanǵanlıǵın kóriwge boladı. 
Kópshilik túrkiy tillerinde ushırasatuǵın 
buǵaw 
ataması tutqınlardıń 
moynına kiydirip qoyılatuǵın temirden islengen ásbaptı bildiredi. Bul sóz 
túrkmen tilinde bukav, ózbek tilinde buǵav, azerbayjan tilinde buxov, formasında 
túrli fonetikalıq varıantlarda ushırasadı. Buǵaw sóziniń mánisi sózliklerde hár 
qıylı talqılanadı. M.Qashqarıyda boqagu-urınıń moynına kiygiziletuǵin gúnde / 
DLT, 11,417-b/ Radlov ta bokagi / bogau/ -ayaqqa kiygiziletuǵin kisen 
/Radlov.4-t,1645/, Budagovta bogav, bogaku-moyınǵa taǵılatuǵın temirden 
islengen shınjır. /Budagov, 1 t. 284 bet/.
Er 
ataması batır, qaharman, er júrek mánisinde túrkiy tilleriniń 
kópshiliginde ushırasadı.Qaraqalpaq, qazaq tillerinde-er, ózbek tilinde-er, 
túrkmen tilinde-ár.
Qorǵanıw quralı bolǵan «
qalqan»
ataması kópshilik túrkiy tillerinde 
ushırasadı hám júdá keń qollanıladı. Ózbek-qalqan, túrkmen-galkan h.t.b.

---

49