Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

 
II bap. K.Mámbetovtıń tariyxıy romanlarındaǵı gónergen sózlerdiń 
shıǵısı boyinsha túrleri 
2.1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler..........................................................46 
2.2.Túrkiy hám mongol tillerine ortaq sózler………..........………..………..51 
2.3.Arab tilinen kirgen sózler..........................................................................53 
2.4.Parsı tilinen kirgen sózler..........................................................................55 
2.5 Orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler..................……......56 
 
Juwmaq
..........................................................................................................57 
Paydalanılǵan adebiyatlar
...........................................................................61 

---

4 
KIRISIW 
Temanıń aktuallıǵı.
Kórkem shıǵarma tili xalqımızdıń danalıǵın, onıń 
tariyxıy rawajlanıw dáwirlerin ózinde sáwlelendiriwshi biybaha miyras esaplanadı. 
Ásirese tariyxıy shıǵarmalardıń tillik ózgesheliklerin úyreniw arqalı xalqımızdıń 
tariyxına baylanıslı bay maǵlıwmatlardı alıwımızǵa boladı. Onda turmıstıń hár 
qıylı tarawlarına baylanıslı qollanılǵan sózlerdi házirgi qaraqalpaq ádebiy tili, onıń 
dialektleri, túrkiy tilles xalıqlardıń awızeki miyrasları menen salıstırıp úyreniw, 
qaraqalpaq tili tariyxı, onıń túrkiy tilleri arasında tutqan ornın belgilewde úlken 
áhmiyetke iye. 
Ózbekstan Respublikası Prezidenti «Perzentlerimizdi erkin pikirli, 
zamanagóy bilim hám kásip ónerdi iyelegen, bekkem turmıslıq poziciyaǵa iye, 
haqıyqıy Watanpárwar insanlar sıpatında tárbiyalawda jaslıq waqtınan baslap 
kitapqa mehir qoyıw kerek‖,-dep kórkem shıǵarmanıń perzent tárbiyasındaǵı ornın 
joqarı bahalaydı.
1
Kórkem shıǵarmanıń baslı elementi onıń tili bolıp tabıladı. 
Demek, Prezidentimiz tárepinen aytılǵan joqarıdaǵı pikirler tildiń jámiyettegi ornın 
keń túrde ashıp beredi. Tilsiz jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın kóz 
aldımızǵa keltiriw qıyın. 
Kórkem ádebiyat bul – hár bir xalıqtıń kórkem tarıyxı. Kórkem 
shıǵarmalarda tek bu’gingi ku’n emes, áyyemgi dáwirdegi tarıyxıy shınlıqlar 
kórkem sóz arqalı óz kórinisin tabadı. Óz xalqınıń ómir tariyxı haqqında kórkem 
shıǵarma jazǵan hár bir avtor ózi su’wretlep atırǵan dáwirdiń tarıyxıy kórinisin, 
bolmısın, ózgesheligin shıraylı hám tásirli etip kórsetiw ushın sol dáwirdegi til 
boyawların sheberlik penen paydalana biliwi kerek. Sonlıqtan tarıyxıy romanlarǵa 
qol urǵan jazıwshılar gónergen sózlerdi stilistikalıq maqsette keń qollanadı. 
Gónergen sózler ádebiy shıǵarmada ótken dáwirdi su’wretlew, dáwir koloritin 
beriw ushın jiyi qollanadı. Tariyxıy romanlarda, povestlerde, gu’rrińlerde, sonday-
aq poemalarda, balladalarda hám taǵı basqalarda olardıń janırlıq ózgesheliklerine 
sáykes gónergen sózler shıǵarmanıń leksikasında aktiv sóz toparın quraydı. 
1
Sh.M
.
Mirziyoyev 
. «Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz» Toshkent, 2017,
157-158-betler. 

---

5 
Tariyxıy waqıyanı durıs su’wretlew ushın kórkem sóz sheberi soǵan sáykes 
qubılıslardı, predmetlerdi sol dáwirdegi ataması menen atawǵa májbu’r boladı. Sol 
arqalı oqıwshınıń kóz aldına ótken tariyxıy dáwirdiń anıq kartinası elesleydi.
Qaraqalpaq ádebiyatında óziniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq tiliniń 
sózlik quramınıń bayıwına óz u’lesin qosqan kórkem sóz ustaları barshılıq. 
Olardıń sóz qollanıw sheberligin u’yreniw til bilimi ushın u’lken áhmiyetke iye. 
Solardıń biri jazıwshı K.Mámbetov. 
Belgili ilimpaz, talantlı jazıwshı Kamal Mámbetovtıń dóretpelerin oqıǵan 
hárbir adam tek ruwxıy du’nyasın ǵana emes, óz sózlik qorın da bayıtadı. 
K.Mámbetovtiń prozası kórkemlik qudireti tásir etiwshilik kúshi, tereń obrazlılıǵı,
awıspalı, astarlı mánililigi tariyxıy shınlıqtı sheberlik penen bayanlay alıwı menen 
kózge túsedi. 
K.Mámbetov óz shıǵarmalarında gónergen sózlerdi belgili bir dáwir 
koloritin beriw ushın jiyi qollanǵan.
Ulıwma xalıq tiliniń rawajlanıwında jazıwshı shayırlardıń ornı ayrıqsha
ekenligi málim.Olar xalıq tilin óz shıǵarmalarında qollana otırıp, onıń álwan-álwan 
qırların hám sırların kóz aldımızǵa keltiredi. Insan sózi onıń oyın basqalarǵa 
jetkerip ǵana qoymay, haqıyqıy shınlıqtı kóz aldımızǵa obrazlı tu’rde 
sáwlelendiriw imkaniyatına iye. Bunda gónergen sózlerdiń ornı ayrıqsha.
 
Biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy 
tilimizdiń tariyxında óz ornına iye belgili jazıwshı K.Mámbetovtıń «Bozataw» 
―Túrkistan‖ romanlarında gónergen sózlerdiń qollanılıwı tuwralı sóz etemiz. 
 
Házirgi qaraqalpaq tilinde gónergen sózler hám olardıń kórkem shıǵarma 
tilinde jumsalıwı boyınsha ayırım maqalalar jarıqqa shıqqan bolıp, ol tuwralı 
arnawlı izertlew júrgizilmegen. Sonlıqtanda, kórkem shıǵarma tilinde, atap 
aytqanda, tariyxıy shıǵarmalar tilinde gónergen sózlerdiń qollanılıw 
ózgesheliklerin úyreniw teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.