Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

1.7. K. Mámbetovtıń shiǵarmalarında arxaizmlerdiń qollanılıwı 
K. Mámbetov shıǵarmalarındaǵı gónergen sózlerdiń ekinshi bir toparın 
arxaizmler quraydı. Arxaizmler tildiń tarıyxıy rawajlanıw dáwiriniń barısında anaw 
ya mınaw tu’siniktiń atamasınıń ekinshi bir atama menen awmasıwı nátiyjesinde 
qollanılıw jedelliginen ayırılǵan sózlerden ibarat. Mısalı: hámir-buyrıq, dásti-qol 
h.t.b.
K. Mámbetov romanlarında tarıyxıy sózler sıyaqlı arxaizmlerde kóplep 
qollanıladı. 
Bul mısaldaǵı, hámir qılıw sózi arxaizm bolıp esaplanadı. Bu’gingi ku’nde 
bul sózlerdiń ornına-buyrıq sózi keń paydalanıladı. Sonday-aq «jarlıq» sózi de 
xannıń jazba tu’rdegi buyrıǵı degendi ańlatqan. Házirgi waqıtta bul sózdiń 
ornına da buyrıq, párman sózleri keń qollanıladı. 
Tarıyxıy romanlarda kóp ushırasatuǵın nóker, ásker sózleride bu’gingi 
ku’nde óziniń sáykes atamalarına iye bolıp arxaizmler qatarınan orın aldı.
Bul mısaldaǵı nóker sózi arxaizm bolıp tabıladı, al ásker sóziniń ornına kóp 
jıllar dawamında, soldat sózi qollanılıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ásker sózi 
qaytadan jedel sózlikke ónip atır.
Bul mısaldaǵı láshker, qol sózleri armiya, kóp áskerler toparı degen 
mánisin qollanılıp tur.
Sonday-aq dástanda ushırasatuǵın qara top sózi oq atatuǵın quraldıń atın 
bildiredi. Mısalı: 
Házirgi waqıtta jıyın, topar oynawǵa arnalǵan, shúberekten, rezinadan 
islengen, jerge tu’skende sekiretuǵın domalaq zat-degendi ańlatadı. Demek, «top» 

---

41 
sóziniń dáslepki mánisi gónergen jańa mánilerdi payda etken. Top sózi 
semantikalıq arxaizm bolıp esaplanadı. «Tuw» sózi romanlar da jiyi ushrasadı. 
Qızıl tuw, jasıl tuw, altın tuw usaǵan hár qıylı reńde gezlesetuǵın bul 
bayraq hár bir topardıń ózinshelik belgisin bildirgen. «Tuw-sóziniń ornına bu’gingi 
ku’nde «bayraq» sózi ónimli paydalanıladı. 
Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı ayırım sózler ondaǵı 
ózgerislerge baylanıslı qollanılıw jiyiliginen ayırıladı. Máselen, eski mámleketlik 
qurılısqa tán hámellerdiń salıstırılıwı nátiyjesinde olardıń atamaları bolǵan qazı, 
diywan, qusbegi, bolıs, biy, aqsaqal usaǵan sózlerge hesh qanday mútájliktiń 
keregi bolmay qaldı. Sonday-aq, xalıqtıń mádeniyatınıń, turmıs dárejesiniń 
jaqsılanıwı, kórkeyiwi menen eski kiyim-kensheklerdiń atların kórsetetuǵın jegde,
kiymeshek, túrme, aydınlı usaǵan sózler de jedel sózlikten shıqtı.
Ekonomikalıq siyasiy hám mádeniy turmıstıń ósiwi hám rawajlanıwı menen 
soǵan sáykes bir neshe jańa sózler payda bolıp otır. Sonıń nátiyjesinde házirgi 
zaman qaraqalpaq tiliniń leksikası ádewir muǵdarda keńeydi. Bunday jańa 
sózlerdiń qatarına 
baslama, baslanǵısh, tastıyıqlaw, talıqlaw, kórsetpe, kózqaras
usaǵan lekiskalıq birliklerdi jatqarıwǵa boladı. 
Mine, bulardıń barlıǵı da sózlik quramdaǵı eń iri ózgerislerden esaplanadı. 
Bunda ayırım sózlerdiń mánisinde kórinetuǵın geypara ózgerisler de tildiń 
leksikasındaǵı baslı qubılıs. 
Tilimizdegi sózlerdiń qollanılıw dárejesi de birdey emes. Máselen, joqarıda 
mısal retinde kórsetip ótken jegde, kiymeshek, túrme, aydınlı, qazı, qusbegi, bolıs, 
biy usaǵan sózler kúndelikli turmısımızda derlik qollanılmaydı. Olar tek kórkem 
yamasa tariyxıy shıǵarmalarda ǵana belgili bir maqsette paydalanılıwı múmkin. 
Sonday-aq, jaqında ǵana payda bolıp, kópshilikke ele tanıs bolmaǵan ayırım 
sózlerdiń de qollanılıwı páseń. 
Usıǵan baylanıslı sózlik quramdaǵı sózlerdi jedel sózler hám siyrek 
qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bólemiz. 
Jedel sózlikten shıǵıp baratırǵan sózlerdiń siyrek qollanılıwshı sózler 
qarawında qalıp qoyatuǵınlıǵı, hám birotala shıǵıp qalatuǵınlıǵı da anıq. Al,

---

42 
tanımalılıqqa iye bola almay atırǵan sózler barlıq waqıtta siyrek qollanılatuǵın 
sózler toparında qala bermeydi, óytkeni olar turmısqa áste-aqırın eniwine 
baylanıslı jedel sózlikke awısıp otıradı. 
Kóbinese siyrek qollanılıwshı sózlikti gónergen sózler hám jańa sózler dep 
eki toparǵa bóledi. Bunda olardıń ekewiniń de siyrek qollanılatuǵın sózliktegi úlesi 
hám sonıń menen birge tildegi ómiri boyınsha bir-birinen túp-tamırınan 
ajıratılatuǵın ayırım toparlar ekenligi kózde tutıladı. 
Qaraqalpaq tilindegi siyrek qollanılatuǵın sózlikti de mine sonday toparǵa 
bólip, olardıń hár qaysısın óz aldına anıqlap ótemiz. 
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózler ańlatatuǵın túsiniklerge qatnasına qaray 
hár qıylı bolıp keledi. Olardıń bir qatarı jámiyet rawajalanıwınıń belgili bir 
dáwirinde ómir súrgen, biraq házir turmıstan shıqqan túsiniklerdiń, máselen, 
kiyim-kensheklerge, úy-ishi zatlarına (