Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

2. Ústki kiyim atamaları.
K.Mámbetovtıń «Bozataw» romanında ústki 
kiyim atamaları da ushırasadı. Mısalı: Qamqa ton bul eki sózdiń dizbegi arqalı 
bildirilgen. Qamqa – altın-gúmis jalatqan jip penen tıǵız etip toqılǵan jipek 
gezleme, parsha. Ton – iylengen qoy terisinen, jún jaǵı ishine qaratılıp tigilgen jıllı 
kiyim, postın. Romanda qamqa ton sózi mınaday gápte ushırasadı: Gewdesin 
kótergen waqıtlarındaǵı iyninen túsip ketken, ústine jelbegey jabıwlı, al ózi «xan 
japtı» dep maqtana beretuǵın 
qamqa tonın
iynine tarttı... («Bozataw» romanı 7-
bet). 
Alamandı aylanıp ju’rgen Amanliq 
qundızdan postın
kiyinip, 
altın toǵalı
 
kámar
 
taǵip alǵan bir adamnıń ku’ygen terige talasıp atırǵanın kórip táwbege 
kelgen. («Bozataw» romanı 29-bet). 
«Postın» sózi parsısha-tájikshe «póst» «teri», -in – affiks. Júnin tókpey 
islengen teriden (qoy terisinen) shapan formasında tigiletuǵın, suwıqta kiyiletuǵın 

---

36 
ústki kiyim. Postın sózi romanda mınaday gápte kelgen: Ústine seń-seń 
postın
kiygen eldiń basshıları, sırma gúpiniń sırtınan shekpen kiygen atqosshılardıń 
hámmesiniń kózinde otlı jiger bar («Bozataw» romanı 156-bet).
Shapan – órmekte toqılǵan hám túrli gezleme materiallardan ishine paxta 
salıp tigilgen uzın sırtqı kiyim («Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi» IV tom, 
507-bet). Mısalı: Sholaq jeń shekpenin jalańash denesine ishten kiyip, 
shapanın 
jelbegey jamılıp, qasımda ǵana qaltırap-qaqsap otır edi...( «Bozataw» romanı 28-
bet).
Ayırım avtorlardıń pikirinshe, 
shapan 
sózi parsı-tájikshe 
shaban//chúbon 
sózinen qáliplesken bolıp, túrkiy tillerge, onnan rus tiline ótken. Bular jas bala 
bolsa da baslarına 
sálle
orap alǵan, ústilerinde jipek shapanı bar, qollarına teletin 
muqabalı kitaplar uslagan jigitler edi («Bozataw» romanı 11-bet) Sırtınan 
zerli 
shapan j
amılıp, basına kók shiyrazıdan shógirme kiyip alǵan edi («Bozataw» 
romanı 80-bet) 
Shekpen – jún jibinen, hár qıylı materiallardan ishine jún, paxta salıp yamasa 
paxta, jún salmay astarlı etip, sırıp toqılǵan sırttan kiyetuǵın uzın kiyim 
(«Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi» IV tom, 524-bet). Mısalı: Ústine 
shekpenin 
kiyip, beline qılıshın taǵıw menen boldı («Bozataw» romanı 14-bet).
Shekpen – túye yamasa qoy júninen qolda toqılǵan qopal gezleme hám usı 
gezlemeden tigilgen kiyim. Bunnan ańlatılıwınsha, shekpen dep negizinde 
toqımanıń ózine aytılǵan, keyinshelik ol metonimiya jolı menen kiyim mánisinde 
qollanılǵan. Bul atama túrkiy tillerde túrli fonetikalıq variantlarda ushıraydı: 
qaraqalpaq, qazaq, qırǵız tilinde 
shekpen
, túrkmen tilinde 
chekmen
, usmanlı túrk 
tilinde 
chakmon
kiyimniń úsh túrin ańlatadı: a) ústki kiyim; b) jawında kiyetuǵın 
kiyim; c) keń shalbar. «Devonu luǵotit turk» te
 chaydam 
sózi bar. Bul atama úyge 
salınatuǵın hám jawında jamılatuǵın birdey túrdegi jeńil kiyizdi bildirgen. 
Chaydam 
sózi 
chakmon 
mánisinde ayırım ózbek-karluk toparları sóylesimlerinde 
ushıraydı. Mısalı: Iynine japqan 
shekpeni
terlep awırlasqannan keyin ǵana qolına 
aldı («Bozataw» romanı 17-bet). 

---

37