Universiteti qaraqalpaq filologiyasi fakulteti

 
1.3. Úy buyımlarına baylanıslı sózler 
Qaraqalpaq xalqı burınnan miynetkesh xalıq bolıp tabıladı. Olar 
dıyqanshılıq, ónermentshilik, sharwashılıq penen de shuǵıllanadı. Sonlıqtan da 
xalqımızdıń turmısında atlaw, gúbi, piskek sıyaqlı buyımlar erte dáwirlerden 
baslap qollanılıp kiyatır.
Atlaw
– ayran atlawǵa arnalǵan aǵashtan islengen 
buyım. Hayal-qızlar qatıqtan may shıǵarıw waqtında bul buyımnan shaqqan, 
sekirtip paydalanadı. Buyımnıń ataması da usıǵan baylanıslı kelip shıqqan bolsa 
kerek. Gúbi – qatıqtı pisip, ayranǵa aynaldırıp mayın alıw ushın aǵashtan islengen 
ıdıs. Gúbini barlıq waqıtta piskek penen birge paydalanadı. 
Piskek
– bul gúbiniń 
ishine suǵıp súmbeleytuǵın qatıqtı suyıltıw ushın arnalǵan, uzın saplı, joqarısına 
atanaqsha túrinde aǵash qaǵılıp islengen buyım. Qazaq tilinde bul buyım atamaları 
attau, kúbi, piskek//pispek
túrlerinde qollanıladı. Olardan paydalanıwda da hár bir 
xalıqtıń ózinshelik belgilerin kóriwge boladı. Mısalı: Dál janında úlken biik 
shelekke ashıtıp qoyǵan túyeniń qımızı bar. Ospan ayqay salıp shıńǵıra berip, 
kúbi 
shelektiń
betindegi asjaylıqtı bir sıdırıp túsirdi (M.Awezov).
Qaraqalpaq xalqında gúbi, piskek sózleriniń qatnasında jasalǵan naqıl-
maqallar hám turaqlı sóz dizbekleri ushırasadı: «Erte jat ta, erte tur, bir piskekti 
artıq ur»; «Gúbili mayǵa batırıw – qolınan kelse de, kelmese de bárin isleymen dep 
wáde beriw»; «Ayranday atlap, qımızday pisiw»; «Gúbisine qaray piskegi, murtına 
qaray iskegi» hám t.b.
Sók, taqan hám taǵı basqa da azıqlıq zatlardı tayarlawda keli-kelsaplar 
erteden kiyatırǵan buyımlardıń birinen esaplanadı. Keli hám kelsaplar hár bir 
xojalıqta bola bermeydi. Bir keliden úsh-tórt xojalıq, geyde onlaǵan xojalıq 
paydalanadı. Elektr togi menen isleytuǵın qarazlardıń hám taǵı basqa da qol 
miynetine jeńillik tuwdırıwshı buyımlardıń kirip keliwi menen digirman, keli-
kelsaplardan paydalanıw házirgi waqıtta ádewir siyreksidi.
Kelini
qattı jiyde 

---

30 
aǵashınıń ishin oyıp isleydi, onıń boyı 40-70 sm shamasında boladı. 
Kelsap 
kelidegi dándi untaw, maydalaw, túyiw ushın islengen aǵash. Bul sóz Maxmud 
Qashǵariydiń «Devanu luǵatit túrk» miynetinde
suqu
túrinde ushırasadı.
1
Qaraqalpaq tiliniń qubla dialektinde 
soqqı, soqı
dep aytıladı. 
Qaraqalpaq xalqında 
keli túyiw
sóz dizbegi jiyi qollanıladı. «Bozataw» 
romanında da bul sóz jumsalǵan. Ótken jılı «Sharlawıqtan» adamnıń qushaǵı 
jetpeytuǵın bir juwan aǵash tawıp kelip, 
keli-kelsap
, malı hayran qalıp turmasa da 
gúbi-shelek,
tabaq-qasıq isledi
 
(61-bet). 
Bul sózdiń qatnasında jasalǵan naqıl-maqallar hám turaqlı sóz dizbekleri de 
ushırasadı. Mısallar: «Xan da bolsań, kelsaptı ákel»; «Keli túye almaǵan – 
úplewish, digirman tarta almaǵan – jelpiwish»; «Kelgenniń kelsabın, ketkenniń 
ketpenin»; «Keli de may, kelsap ta may»; «Janın kelige qamaw» hám t.b. 
Qaraqalpaq xalqı házirgi waqıtta úy turmısında kerekli bolǵan hár qıylı 
zatlardı salıp qoyıwda hám saqlawda metallardan, gezlemeden, shiysheden 
islengen ıdıslardan paydalanadı. Dáslepki waqıtları aǵashtan, ılaydan, teriden, hár 
qıylı palız eginlerinen islengen ıdıslardı qollanǵan. Sonlıqtan da bul toparǵa 
kiretuǵın úy buyımları atamalarınıń ayırımları tilimizde qollanıwdan shıǵıp 
qalǵan yaki bolmasa siyrek qollanılatuǵın sózler toparına kiredi. Máselen, 
qabaqtan islengen ıdıslarǵa
 suw qabaq, ıdıs qabaq, awız qabaq
hám taǵı basqa da 
túrlerin jatqarıwǵa boladı.