|
jegde, túrme, halqa, háykel, boqjama,
sabayaq, jipek jupqa t.b
.) baylanıslı atamalar bolsa, ekinshi birewleri mámleketlik
basqarıw islerine baylanıslı túsiniklerdiń (
qusbegi, datqashı, bolıs
biy, oyaz
t.b.)
atamaları, al úshinshi birewleri házir de ómir súrip kiyatırǵan túsiniklerdiń dáslepki
atamaları t.b. sıpatında (
jarlıq, hámir-buyrıq, ukaz-párman
t.b.) ushıraydı.
Gónergen sózler derlik barlıq tillerde de usınday ayırıqshalıqlarǵa iye.
Olar til biliminde kóbinese, tariyxıy sózler hám arxaizmler dep eki toparǵa
ajıratıladı. Biraq, usı kúnge shekem til ilimpazları bul eki toparǵa kiretuǵın sózlerdi
túrlishe túsinip kiyatır. Bul nárse tariyxıy sózlerdi arxaizmlerden ajıratıw máselesin
shatastırıwǵa alıp kelmekte.
Máselen, geypara ilimpazlar tariyxıy sózler menen arxaizmlerdi gónergen
sózler degen ulıwma at penen atap, istorizmler sáykes túsiniklerdiń turmıstan
shıǵıwı menen qollanılıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmlerdi anaw ya mınaw
túsiniktiń basqa bir ataması dep qarasa, ekinshi birewleri eski dáwirdegi jámiyetlik
belgili bir túsiniklerdi ańlatıp sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın
istorizmler dep ataydı. Al úshinshi birewleri gónergen sózlerdiń barlıǵın
arxaizmler degen termin menen ataydı da, sáykes túsiniklerdiń góneriwi,
umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizmniń birinshi
43
toparı, yaǵnıy istorizmler, bir túsiniktiń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın
sózlerdi stillik arxaizmniń stillik qollanılıwı dep anıqlaydı.
Solay etip, qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń eki toparı bar. Olardıń
birin tariyxıy sózler quraydı da, ekinshisin arxaizmler quraydı. Gónergen sózlerdiń
usı eki túri de sózlik quramnıń siyrek qollanılatuǵın toparında óz ornına iye.
Gónergen sózler kórkem ádebiyat stili tarawında jiyi qollanılatuǵın leksika-
semantikalıq toparlardan ibarat. Sóz sheberleri menen sóz ustaları tariyxıy sózler
menen arxaizmlerdi poetikalıq jobada paydalanıwda tiykarınan alǵanda
súwretlenetuǵın waqıyaǵa sáykes dáwir koloritin beriwdi, shıǵarmanıń anaw yaki
mınaw qaharmanınıń jeke ózgesheligin durıs kórsetiwdi, sonday-aq gónergen
sózlerdiń ekinshi mánilerine tán obrazlı ekspressiyanı kórkemlik mápine
jumsawdı kózde tutadı.
Gónergen sózler ádebiy shıǵarmada ótken dáwirdi súwretlew, dáwir
koloritin beriw ushın jiyi qollanıladı. Tariyxıy romanlarda, povestlerde,
gúrrińlerde, sonday-aq xalıq awızeki dóretpeleriniń úlgilerinde olardıń janrlıq
ózgesheliklerine sáykes gónergen sózler shıǵarmanıń leksikasında ónimli sóz
toparların quraydı. Tariyxıy waqıyanı durıs súwretlew ushın kórkem sóz ustası
soǵan sáykes qubılıslardı, zatlardı sol dáwirdegi ataması menen atawǵa májbúr
boladı. Sol arqalı oqıwshınıń kóz aldına ótken tariyxıy dáwirdiń anıq kartinası
elesleydi.
Qaraqalpaq xalqınıń ótken tariyxıy dáwirlerine baylanıslı dóregen kóp ǵana
shıǵarmalarında gónergen sózlerdiń dáwir koloritin beriw, ótkendegi xalıq turmısın
kórkem súwretlew jobasında paydalanılǵanın kóremiz. Usınday shıǵarmalardıń bir
toparın xalıq awızeki dóretpeleri, tariyxıy shıǵarmalar quraydı. Olardıń tillik
ózgesheliklerin úyreniw til tariyxı, dialektologiyası, leksikologiyası ushın úlken
áhmiyetke iye.
Romannıń sózlik quramındaǵı arxaizmler tómendegi tematikalıq toparlarǵa
bólinedi: Konkret túsiniklerdiń atamaları: Bunda adam hám onıń múshelerine
baylanıslı atamalar kóplep ushırasadı.
44
Mısalı:
Sen baǵ ediń búlbil ushtı,
zaǵ
qaldı,
Pútkil
siynem
jandı ishte dárt qaldı,
Qıysıq porxan ataw seni
jaw
aldı,
Bası qutlı sońı wayran Bozataw. («Bozataw» romanı 104-bet)
Bul mısallardaǵı «zaǵ» sózi parsı tilinen kelip kirgen sóz bolıp, qaraqalpaq
tilinde «ǵarǵa» degen mánini ańlatadı, usı arqalı shıǵarmada awıspalı mánide
eldiń awır jaǵdayın kórsetken. «Siyne» sózi parsı tilinen kirgen bolıp «dene»
degen mánisti bildiredi, al roman «siynem jandı» – qıynalıw, ashınıw mánisinde
jumsalǵan.
Jol dárbenti bolǵanı ushın jolawshılar kóp irkilse kerek («Bozataw»
romanı 35-bet).
Kim bolar edi aǵa, xannıń sárbazları da
qalınlıǵımdı
qutqarıw ushın
tırıstım, ilajı bolmadı («Bozataw» romanı 37-bet).
Sarayǵa kirgen jerde, tirepberdi baǵanları ǵayrı naǵıshlar menen bezetilgen,
uzınlıǵı tórt júz qádemnen kem bolmaǵan májilisler bólmesi baslanıp, esikten
kirgen jerde eki sulıw qız
shılım
tutıp turatuǵın edi («Bozataw» romanı 42-bet).
İlajsız dus kelseń gelle keserge,
Sózsiz qoldı uzatarsań
semserge
,
Ólimniń zardabı jetkende etke,
Hátte hálsiz pıshıq taslanar iytke («Bozataw» romanı 129-bet).
«Dárbent» – úlken gúzar jollardıń bir-biri menen kesisken jeri. Bul sóz
házirgi qaraqalpaq tilinde úlken gúzar jolǵa baylanıslı ayırım waqıtları qollanıladı.
«Qalıńlıq» sózi jigittiń ayttırǵan qızı, bolajaq zayıbı mánisin ańlatadı. Qaraqalpaq
xalıq awızeki dóretpeleri tilinde jiyi jumsalǵan. Al qaraqalpaq tilinde házirgi
waqıtta ádewir siyrek qollanıladı. «Semser» eki júzli úlken pıshaq, eki júzli qılısh.
Házirgi waqıtta derlik ushıraspaydı.
Jańa payda bolǵan Qońırat xanlıǵı sarayǵa adamlardı bilimine qarap emes,
bálki olardıń ata-babalarınıń atqarǵan xızmeti, negizi aq súyekligine qarap qabıl
45
etken edi («Bozataw» romanı 78-bet). «Aq súyek» bay, ózlerin joqarı sanawshı
sociallıq topar.
«Alaman» sózi tilimizge sońǵı dáwirlerde kirip kelgen. Tariyxıy romanlarda
hám shıǵarmalarda jiyi ushırasadı. Túrkiy xalıqlardıń derlik kópshiliginde jıyın,
xalıq, jurtshılıq degen mánisti ańlatıp kelse, qırım tatarları tilinde «jırtqısh qus»
degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde «ashkóz, meshkey» degendi ańlatqan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
