Калийли ўғитлар ҳам бошқа асосий ўғитларга ўхшаб ўсимликларнинг нормал ривожланиши учун зарурдир. Тажрибаларнинг кўрсатишича, ҳар йили ерга солинадиган азот ва фосфорли ўғитлар миқдори ошиб борган сари ниҳолларнинг калийли ўғитларга бўлган талаби ҳам ортиб борар экан.
Калийли ўғитлар иккита гуруҳга бўлинади. Хлорли ва хлорсиз. Калийли ўғитнинг хлорли бир неча турлари мавжуд (хлористый калий, калий тузи ва бошқа). Хлорсиз калий ўғити асосан, комплекс ўғит таркибида келади.
Республика аграр тармоғида асосан, маъдан ўғитлардан самарали фойдаланиш учун барча ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий асослар яратилмоқда. Собиқ совет тузими парчаланиб кетиши муносабати билан, кўпчилик ўғитларнинг компанентлари ҳамдўстлик давлатлари Россия Федерацияси, Белорусия ва Қозоғистон Республикаларидан олиб келиб тайёрланарди. Эндиликда маҳаллий хом ашёдан кенг фойдаланилиб, маъдан ўғитлар ишлаб чиқарилмоқда.
7.3.1-жадвал. Республика қишлоқ хўжалигида ишлатилган минерал ўғит кўрсаткичлари таҳлили
Минг тонна, 100 % соф ҳолда
Йил- лар
|
Азот
|
Фос- фор
|
Калий
|
Шу жумладан, пахта учун
|
Ҳосил- дорлиги, ц/га
|
Ишлатилган кг/га
|
Майдони минг га
|
Азот
|
Фос- фор
|
Калий
|
Азот
|
Фос- фор
|
Калий
|
1986
|
717,7
|
379,9
|
185,36
|
2058,8
|
500,3
|
244,84
|
128,71
|
24,3
|
243
|
119
|
63
|
1987
|
748,8
|
448,3
|
189,6
|
2113,7
|
507,3
|
288,3
|
131,67
|
23,0
|
240
|
136
|
62
|
1988
|
756,7
|
420,7
|
222,2
|
2020,8
|
499,13
|
265,67
|
146,82
|
26,6
|
247
|
132
|
73
|
1989
|
685,5
|
420,3
|
200,1
|
1970,6
|
472,94
|
264,06
|
147,79
|
26,8
|
240
|
134
|
75
|
1990
|
623,6
|
418,6
|
189,4
|
1813,9
|
421,7
|
233,80
|
120,84
|
27,6
|
231
|
129
|
66
|
1991
|
635,2
|
436,80
|
147,0
|
1720,5
|
410,06
|
244,80
|
86,92
|
27,0
|
238
|
192
|
50
|
1992
|
568,1
|
358,0
|
118,5
|
1667,0
|
388,4
|
201,42
|
74,89
|
24,8
|
233
|
121
|
46
|
1993
|
633,1
|
303,5
|
35,7
|
1695,2
|
420,8
|
182,6
|
29,6
|
25,0
|
248
|
108
|
17
|
1994
|
450,5
|
143,3
|
0,68
|
1534,7
|
326,3
|
96,28
|
0,62
|
24,1
|
213
|
63,0
|
0,5
|
1995
|
453,6
|
110,6
|
-
|
1484,8
|
292,62
|
64,66
|
-
|
22,3
|
191
|
43,5
|
-
|
1996
|
549,0
|
107,0
|
22,4
|
1477,2
|
314,59
|
62,12
|
13,62
|
22,6
|
213
|
42
|
9
|
1997
|
705,4
|
199,4
|
143,8
|
1408,6
|
361,75
|
109,68
|
66,53
|
23,0
|
258
|
78
|
47
|
1998
|
666,2
|
109,8
|
48,4
|
1531,7
|
353,09
|
67,63
|
38,40
|
21,6
|
230
|
44
|
25
|
1999
|
586,7
|
154,1
|
35,0
|
1557,4
|
391,46
|
79,94
|
26,13
|
23,8
|
192
|
53
|
17
|
2000
|
561,0
|
110,3
|
15,3
|
1444,4
|
290,0
|
62,0
|
6,5
|
21,1
|
201
|
43
|
4
|
2001
|
511,5
|
100,1
|
6,7
|
1451,9
|
281,96
|
50,24
|
4,51
|
23,3
|
194
|
35
|
3
|
2002
|
561,51
|
172,14
|
15,32
|
1411,8
|
303,3
|
86,48
|
10,36
|
22,7
|
215
|
61
|
7,3
|
2003
|
530,17
|
133,82
|
11,51
|
1392,7
|
263,51
|
76,73
|
6,31
|
21,8
|
189
|
55
|
4,5
|
2004
|
587,26
|
149,44
|
25,00
|
1430,4
|
308,63
|
65,15
|
23,51
|
22,3
|
216
|
46
|
16
|
2005
|
598,92
|
150,90
|
25,00
|
1426,0
|
302,03
|
67,83
|
17,69
|
25,2
|
212
|
48
|
12
|
2006
|
565,11
|
120,83
|
26,00
|
1391,4
|
308,5
|
52,10
|
12,57
|
25,6
|
222
|
37
|
9
|
7.3.1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, Республикамизда 1986 йилда азот 717,7 минг тонна ишлатилган бўлса, 2006 йилга келиб 565, 1 ёки 152,6 тонна кам ишлатилмоқда. Фосфор ўғитни 379,9-120,8 ёки 259,1 минг тонна, калий ўғити 185,3-26,0 ёки 159,3 минг тонна кам ишлатилмоқда. Лекин пахта экин майдони 2058,8 минг гектардан 1391,4 минг гектарга ёки 667,4 минг га камайган. Экин майдони ва ўғит таъминоти камайиши билан пахта ҳосилдорлиги 24,3-25,6 ц/га га ёки 1,2 ц/га ошди. Шундай қилиб, меъёр бўйича ўғит таъминоти камайишига қарамасдан ундан тежамли фойдаланиш зарур.
7.3..2-жадвал. Асосий қишлоқ хўжалик экинларига бериладиган маданий ўғитларнинг илмий асосланган ўртача меъёрлари, (кг/га).
100 % соф модда ҳисобида
№
|
Экин турлари
|
Азот
|
Фосфор
|
Калий
|
1
|
Бошоқли дон экини:
суғориладиган
|
150-200
|
100-120
|
50
|
|
лалми
|
50-60
|
40-50
|
-
|
2
|
Маккажўхори (дон учун)
|
180-220
|
120-140
|
85-90
|
3
|
Шоли
|
200-220
|
140-145
|
150-180
|
4
|
Ғўза, ш.ж. ўртача толали
|
215-240
|
145-165
|
95-100
|
|
ингичка толали
|
230-250
|
155-165
|
100-110
|
5
|
Каноп
|
160-180
|
130-140
|
80-90
|
6
|
Тамаки
|
120-150
|
80-100
|
40-45
|
7
|
Картошка
|
120-150
|
85-100
|
60-75
|
8
|
Сабзавот
|
145-200
|
100-110
|
70-75
|
9
|
Полиз
|
50-75
|
100-110
|
45-50
|
10
|
Озуқабоп илдизмева
|
220
|
90
|
60
|
11
|
Маккажўхори (силос учун)
|
200
|
90
|
60
|
12
|
Эски беда
|
100
|
90-100
|
50-60
|
13
|
Мева берувчи боғ
|
120-130
|
85-90
|
65
|
14
|
Мева берувчи тозор
|
135-140
|
90-95
|
70
|
15
|
Тутзорлар
|
100
|
60
|
40
|
Илмий текшириш институтлари томонидан меъёрлар ишлаб чиқилган бўлиб, таъминот ташкилотлари томонидан фермерларга ўғит фондлари белгиланади (7.3.2-ждвал).
Мураккаб ўғитлар - кимёвий йўл билан олинадиган кучли таъсир қиладиган озиқ элементлари бўлиб, таркибида гомоген борлиги билан бошқа ўғитлардан фарқ қилади. Шунингдек, ўғитларни бу турига мураккаб аралаш ўғитлар ҳам киради. Улар айрим ўғитларга кислота ва аммиакларни аралаштириш йўли билан олинади.
Аралаш ўғитлар - бир хилдаги ўғитларни бир-бирига механик усулда аралаштириш йўли билан олинади.
Комплекс ўғитлар - табиий фосфатлар азот кислоталари билан аралаштириб ёки сульфат кислота ҳамда суперфосфатни аммиак ва аммиакатлар билан биргаликда ишлаш йўли орқали олинади.
Республика қишлоқ хўжалик корхоналарида кейинги йилларда тупроқ унумдорлигининг пасайиб бораётганлигига биринчи сабаб, минерал ўғитлар тури ва оқилона фойдаланилмаётгани бўлса, иккинчи сабаб, табиий имкноятлардан етарли даражада фойдаланилмаётганидир. Тупроқ унумдорлигини оширишда табиий имкониятлардан бири, алмашлаб экишга қатъий риоя қилиш керак. Қишлоқ хўжалиги экинларидан олинадиган ҳосилнинг ярми минерал ўғитлар ҳисобига тўғри келади. Экинларни алмашлаб экиш, далага минерал ўғитларни ўз вақтида меъёрида ва ўз муддатларида ишлатиш юқори самарадорликни таъминлайди. Шунинг учун минерал ўғитларнинг меъёрини белгилашда ҳосил миқдори, тупроқ унумдорлиги, алмашлаб экиш, тупроқ эррозияси, шўрланиш ва бошқа омилларга эътиборни қаратиш лозим. Бу шароитни республика қишлоқ хўжалик корхоналари ҳамда хорижий давлатлар қишлоқ хўжалигида ҳам асосий эътиборни қаратади. Республиканинг турли хил тупроқ иқлим шароитларида пахта ҳосили учун ўртача гектарига 200-250 кг азотли, 140-175 кг фосфорли, 100-125 кг калийли ўғитлар ишлатилади.
АҚШда эса 150 кг азотли, 90-100 кг фосфорли, 70-80 кг калийли ўғитлар, Хитойда 150-180, 100-120, 80-100 кг га тўғри келмоқда. Бошоқли дон экинларининг ўртача 1 гектар ғалла майдонига Республикада 150-200 кг азотли, 100-140 кг фосфорли, 60-70 кг калийли ўғитлар ишлатилади. Ривожланган чет мамлакатлардан Францияда азотли ўғит миқдори 125, фосфорли 85, калийли 100 кг. Герменияда 195, 100, 135. Японияда 145, 162, 135. Хитойда
130, 80, 52. Хиндистонда 150, 75, 50 кг га тўғри келмоқда. Республика пахта ва ғаллачилигида ишлатиладиган ўғитлар миқдори чет давлатларга нисбатан анча юқори эканлигини кўрсатмоқда. Шунинг учун мавжуд ўғитлардан самарали фойдаланиб, ўғит ҳисобига етиштирилаётган ҳосилни ошириш чора-тадбирларини кўриш зарур.
Do'stlaringiz bilan baham: |