Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

78.O’rta Osiyo daryolarining to’yinish manbalariga ko’ra V. l. Shults tasnifi.
Daryolarning to‘yinish manbalarini o‘rganish va aniqlash ular

suvidan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Shu sa￾babli 0 ‘rta Osiyoda gidrologiya fanining rivojlanishiga katta hissa

qo‘shgan olim V.L.Shulst 1944 yilda hudud daryolarining to‘yinish

manbalariga ko‘ra tasnifini ishlab chiqqan.

Unda qayd etilishicha, 0 ‘rta Osiyo daryolarining umumiy

to‘yinishida qor suvlari boshqa manbalar-muzlik, yomg‘ir suvlari va

yer osti suvlariga nisbatan ustun turadi. Biroq qor suvlari va shuning￾dek boshqa xil manbalaming yillik oqimdagi salmog‘i turli daryolar￾da turlicha boiadi. Boshqacha qilib aytganda, turli daryolarning

to‘yinish sharoitlari ham turlichadir. Shu sababli V.L.Shulst, asosan

yer osti suvlaridan to‘yinuvchi kichik daryolami hisobga olmagan

holda, 0 ‘rta Osiyo daryolarini quyidagi to‘rt turga boiadi:

1. Muzlik-qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;

2. Qor-muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar;

3. Qor suvlaridan to‘yinadigan daryolar;

4. Qor-yomg‘ir suvlaridan to‘yinadigan daryolar.

Ushbu tasnifda daryolarning qaysi turga mansubligini belgilov￾chi mezonlar 1.9.1-jadvalda keltirilgan.

Odatda daryoning to‘yinish manbalari miqdorini aniqlashda

oqimning yillik gidrografidan foydalaniladi. Oqim gidrografi deb,

o‘rtacha kunlik suv sarflarining yil ichida o‘zgarishini ifodalaydigan

davriy chizmaga aytiladi
79.Qor qoplami va qor chizig’i.
Qor qoplami qoming yer sirtida to‘planishidan hosil boiadi.

Shamol ta’sirida u yer sirtida notekis taqsimlanadi. Natijada qor qop￾lamining asosiy ko‘rsatkichlari - qalinligi, strukturasi (tuzilishi),

zichligi, suv miqdori turli hududlarda turlicha boiadi. Daryolaming

suvliligi ko‘p jihatdan ulaming havzalarida yilning sovuq davrlarida

to‘plangan qor qoplami miqdoriga bogiiq boiadi.

Tabiatda quruq va xo‘1 qor qoplamlari bir-biridan farq qiladi. Qu￾ruq qor qoplamining zichligi o‘rtacha 0,06 g/sm3 ga teng boisa, xoi

qor qoplaminiki esa 0,20 g/sm3 atrofida boiadi.

Yer sirtida shunday yuza(sath)lar mavjudki, u joylarda qor

ko‘rinishida yoqqan atmosfera yoginlarining o‘rtacha yillik miqdori

uning erishiga va bugianishiga sarf boigan qiymatiga teng boiadi.

Aniqrog‘i ma’lum balandlikda qor to ‘planishi va uning sarflanishi

muvozanatda boiadi. Relef va iqlim sharoitlarining o‘zaro munosabati

tufayli vujudga kelgan bunday sath qor chegarasi yoki qor chizig‘i

deb ataladi.

Qor chizigidan pastda qor shaklida yoqqan yoginlarning

miqdori ulaming erishga va bugianishga sarflanishidan kam, qor

chizigidan yuqorida esa buning aksi boiadi. Qor chizigidan

yuqorida, xionosfera deb ataladigan qatlam doirasida, muntazam

ravishda qoming to‘planishi kuzatiladi. Xuddi shu xionosfera

chegarasida doimiy qorliklar va muzliklar hosil boiadi. Xionosferaqatlamidan yuqoriga ko‘tarilgan sari esa yog‘adigan qor miqdori sarf

bo‘ladiganidan kamaya boradi.

Qor chizig‘ining geografik kengliklar bo‘yicha taqsimlanishi

1.13.1-rasmda keltirilgan. Qor chizigi qutb doirasida, havo

haroratining pastligi tufayli, okean sathigacha tushadi. Jumladan,

janubiy yarim sharda qor chizigi 62° janubiy kenglikdan boshlab

okean sathiga to‘g‘ri keladi.Sababi, janubiy yarim shar iqlimiga asosiy ta’sirini okean

ko‘rsatadi. Qor chizigining eng baland nuqtasi subtropiklarda

joylashgan (6400 m gacha). Ekvator havosi nam boiib, u yerda yog‘in

miqdori bir muncha ortadi va qor chizig‘i balandligi 4400-4900 m

gacha tushib qoladi. Togii hudududlarda qor chegarasi balandligi yil

fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi (1.13.2-rasm, a).

Yer sirtining qor to‘planadigan qismida qor qoplami va muzliklar

zahirasi doimiy ravishda kamayib turadi. Bu kamayish ikki xil yoi

bilan-^or ko‘chkilari va muzliklaming qor chizig‘idan pastga siljishi

ko‘rinishida kuzatiladi.