Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

76.Daryolarning hosil bo’lishi va unga ta’sir etuvchi omillar.
Daiyo oqimi yomg‘ir hamda togiardagi qor va muzliklaming

erishi hisobiga hosil bo‘ladi. Har ikki holda ham hosil boigan

suvning bir qismi yer ostiga shimiladi, bir qismi bugianadi, faqat

qolgan qismigina oqim hosil boiishida ishtirok etadi. Yomgiming

yogishi yoki qor va muzlikning erish jadalligi yer ostiga shimilish

hamda bugianishning birgalikdagi jadalligidan katta boigandagina

oqim hosil boiadi.

Yuqoridagi shart bajarilgandan so‘ng hosil boigan oqim yuza

oqim yoki yonbag‘irlar oqimi deyiladi. Bunda oqim juda kichik

jilg‘alar ko‘rinishida boiadi. Ana shu kichik jilg‘alar qo‘shilib,

vaqtinchali oqar suvlami, ular esa o‘z navbatida qo‘shilib, o‘zanda

doimiy oquvchi soylami hosil qiladi. Soylar suvining qo‘shilishidan

daiyo oqimi hosil boiadi. Daiyo oqimiga yer osti suvlari ham kelib

qo‘shiladi. Demak, daryo oqimi Yer yuzasi va yer osti suvlarining

yigindisidan iborat boiadi.

Yuqorida daryo oqimining hosil boiish jarayoni juda sodda

ko‘rinishda tasvirlandi. Lekin, aslida, daryo oqimining hosil boiishi

juda murakkab tabiiy jarayondir.

Daryo oqimining hosil boiishiga quyidagi tabiiy-geografik omil￾lar ta’sir etadi: -havzaning geografik o‘mi; -iqlim sharoiti; -geologik

tuzilishi va relefi; -tuproq sharoiti; -o‘simlik qoplami; -gidrografik

sharoiti (muzlik, k o i, botqoqlik) va boshqalar.

Oqim hosil boiishiga insonning daryo havzasidagi xo‘jalik faoli￾yati ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.

77.Daryolarning to’yinish manbalari bo’yicha M.I. Lvovich tasnifi.
Daryolaming to‘yinishida ishtirok etuvchi manbalardan har birining yillik oqimga qo‘shgan hissasini miqdoriy baholash muhim aha￾miyatga ega. Bu sohadagi dastlabki ishlar o‘tgan asming 40-yillarida

M.I.Lvovich tomonidan amalga oshirilgan. Natijada u daryolaming

to‘yinish manbalari bo‘yicha tasnifini ishlab chiqdi. Ushbu tasnif

bo‘yicha Yer yuzasidagi daryolar 38 turga boiinadi. Shundan 20 tasi

Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi hududida uchraydi.

Har bir to‘yinish manbai-^or qoplami, yomg ‘ir suvlari va grunt

suvlarini miqdoriy baholashda M.I.Lvovich quyidagi oraliqlami qa￾bul qildi: 80 foizdan ko‘p, 50-80 va 50 foizdan kam.

To‘yinishida muzliklarning erishidan hosil boiadigan suvlar

ishtirok etadigan daryolarda juda kam hollardagina muzliklarning

salmog‘i 50 foizdan ko‘p boiadi. Shu sababli, mazkur to‘yinish man￾baining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, ular uchun alohida

chegara berilgan: 50 foizdan ko‘p, 50-25 va 25 foizdan kam.

Agar yillik oqimning 80 foizidan ko‘prog‘i uchta to‘yinish

manbaidan biri, masalan, qor hisobiga to‘g‘ri kelsa, bu daryo Lvovich

tasnifi bo‘yicha toza holda qor suvlari hisobiga to ‘yinwchi daryolar

turiga kiradi.

Agar to‘yinish manbalaridan biri, masalan, qor suvlarining yillik

oqimdagi salmogi 50-80 foiz atrofida boisa, unda daryo asosan

qor suvlaridan to 'yinuvchi daryolar turiga kiritilgan. Nihoyat, daiyo

oqimida uchta to‘yinish manbalaridan har birining salm ogi 50

foizdan kam boisa, bu daryo aralash manbalar hisobiga to‘yinuvchi

turga kiritilgan.