Umumiy gidrologiya fanidan yakuniy nazorat savollari

80.Daryolarning suv rejimi davrlari elementlarini hisoblash.
Daryolar suv rejimining yillik o‘zgarishini bir necha xarakterli

qismlarga-ko‘p suvli, ya’ni to ‘linsuv, kam suvli va toshqin davrlariga

ajratish mumkin. Ular umumiy nom bilan s«v rejimi davrlari deb

ataladi.

Davrlar soni turli tabiiy-geografik zonalarda joylashgan daiyolar

uchun turlicha-ikkitadan to to‘rttagacha boiishi mumkin. Masalan,

tekislik hududlarida quyidagi to‘rt davr kuzatiladi: bahorgi to ‘linsuv

davri (polovode), yozgi kam suvli davr (yozgi mejen), kuzgi toshqin

davri (pavodok), qishki kam suvli davr (kuzgi mejen). Ba’zi tekis￾lik daryolarida kuzgi toshqin davri kuzatilmasligi mumkin, yozgi

toiinsuv davri uzoq muddatga cho‘ziladigan daryolarda esa yozgi

kam suvli davr kuzatilmaydi.

0 ‘rta Osiyoning nisbatan yirik daryolarida esa asosan ikkita

davr, bahorgi-yozgi toiinsuv davri va kuzgi-qishki kam suvli davr

kuzatiladi.

To ‘linsuv davri deb, daryoda suvning ko‘payishi har yili deyarli

bir xil mavsumda takrorlanadigan va uzoq vaqt (2 - 6 oy) davom

etadigan davrga aytiladi. Bu davrda daryo qayirlari suv ostida qoladi.

Suv sathining keskin ko'tarilishi esa ayrim hollarda ko‘ngilsiz

hodisalarga sabab boiadi.

Toiinsuv davrining asosiy elementlariga quyidagilar kira￾di: toiinsuv davrining boshlanish vaqti, ko‘tarilish tezligi va bu

ko‘tarilishning davom etish vaqti, toiinsuv davrining balandligi va

cho‘qqisi, toiinsuv davrining pasayishi va bu pasayishining davom

etish vaqti, toiinsuv davrining tugash vaqti, toiinsuv davrining umu￾miy davom etish vaqti, toiinsuv davridagi oqim hajmi.

Toshqin davri deganda, daryo havzasiga yoqqan jala yomg‘irlar

natijasida daryodagi suv sathi va sarfining juda tez ortishi va shunday

keskin kamayishi tushuniladi. Toshqin davri o‘zining qisqa muddatli￾ligi, oqim hajmining nisbatan kichikligi hamda ayni bir daryoda butun

yil davomida turli davrlarda kuzatilishi bilan toiinsuv davridan farq

qiladi. Togii hududlarda, jumladan 0 ‘rta Osiyo daryolarida havo ha￾roratining keskin ko‘tarilishi natijasida qor yoki muzliklarning jadal

erishi hisobiga ham toshqinlar kuzatilishi mumkin.

Kant suvli davr-daryolar suv rejimining toiinsuv va toshqin

davrlariga nisbatan kam suvliligi bilan farq qiladigan davridir. Kam

suvlilikning asosiy sababi suv to‘plash havzasidan daryoga kelib tu￾shadigan suv miqdorining keskin kamayishidir.

Suv rejimining turlariga ko‘ra daryolami oddiy va murakkab re￾jimi i daryolarga ajratish mumkin. 0 ‘z suvini har xil geografik zon￾alardan yig‘adigan katta daryolar uchun (Nil, Amur, Enisey, Pechora,

Dunay va boshqalar) murakkab rejim xosdir. Bir xil geografik zonada

joylashgan o‘rta va kichik daryolar oddiy rejimga ega boiadi.