Umum va tib psix p65

Platsebo
— tashqi xossalari, rangi, 
hidi, ta’mi jihatidan dori moddasiga o‘xshab ketadigan, biroq 
ta’sir ko‘rsatadigan asosi bo‘lmaydigan nazoratchi modda. Platsebo 
effekti hamma moddalarda aks etadi. Ba’zi odamlarning 
platseboga javoban reaksiyasi haqiqiy modda ta’sir effektidan 
oshib ketishi ham mumkin, boshqa odamlarda reaksiya ancha 
kuchsizroq bo‘ladi. Bu hol tekshirilayotgan odam yoki kasalning 
tilak-istaklariga va shu munosabat bilan o‘sha effektga ishonishi 
yoki ishonmasligiga bog‘liqdir.
Yurak siqilishiga mubtalo bo‘lgan xastalarning 38 % da, 
operatsiyadan keyin qattiq og‘riq tutadigan kasallarning 30 % 
da, dengiz kasalligiga uchragan kishilarning 58 % da platseboga 
nisbatan musbat effekt bo‘lishi ilmiy adabiyotlarda bayon etilgan.
159

---

Ruhan zo‘riqish natijasida yuzaga kelgan migren xuruji 
vaqtida platseboning qanday ta’sir ko‘rsatishiga Volfning asa- 
rida misol keltiriladi. Mazkur kasalda migren xuruji ko‘ngilsiz 
suhbatdan keyin tutib qolgan. Bosh og‘rig‘i juda avjiga chiq- 
qan paytda, uning terisi ostiga fiziologik eritma, ya’ni kasallik 
simptomiga ta’sir ko‘rsatishi lozim bo‘lmagan modda yuborilgan.
Shu bilan bir qatorda ba’zi kasallarda, xususan nevroz 
bilan og‘rib, xavotirlik va vahima holatiga tushib qolgan 
bemorlarda dori moddalarning ortiqcha dozalari ham ko‘- 
pincha kor qilmay qo‘yishini aytib o ‘tish zarur. Masalan, 
uyqusizlikka uchragan, nevroz bilan og‘rigan kasallar ux­
latadigan moddalarni odatdagi dozalardan ko‘ra, ko‘proq 
miqdorda ichgandan keyin ham uxlay olmaydi. M e’dasiga 
fistula qo‘yilgan kasal ustida olib borilgan kuzatuv u ba- 
maylixotir holatda bo‘lgan paytida ta’sir qiladigan dori mod- 
dasining hayajonlanib turganida yoki g‘azablangan paytida 
hech bir ta ’sir qilmay qo‘yishini ko‘rsatib berdi.
Ba’zi moddalarga odam o ‘rganib qolib, keyin ularga ruju 
qiladigan bo‘lib qolishi mumkin deb yuqorida aytib o ‘tilgan 
edi. Bu narkotiklarni suiiste’mol qilish bilan ifodalanadigan 
kasallik ko‘rinishidagi moyillik narkomaniya deb ataladigan 
bo‘ldi. Narkotik modda iste’mol qilishga barham berilganida 
abstinensiya hodisasi vujudga keladiki, bu kokainizm va 
morfinizmda, ayniqsa, yaqqol ifodalangan bo‘ladi. Abstinen­
siya hodisalari juda og‘ir ruhiy va jismoniy o ‘zgarishlar bilan 
birga davom etib boradi. Odamning emotsional ahvoli o ‘z- 
garib, ko‘nglini g‘am -u hasrat va xavotirlik bosadi. Sezgilar 
ko‘pincha chalg‘iydi. Ish qobiliyati keskin susayib qoladi.
Abstinensiya organizmdagi muayyan biokimyoviy o ‘zga- 
rishlar va bir qancha psixologik omillarning ta ’sirlariga 
bog‘liqdir. Bemor narkotik moddaga o‘rganar ekan, undan 
tasalli olish, xotirjamlanish, emotsional tonusni asliga keltirish 
manbayini topadi. U ana shu manbadan mahrum bo‘lsa, 
biokimyoviy o ‘zgarish tufayligina azob tortmay, balki psi­
xologik jihatdan ham qiynaladi. Giyohvandlikka giriftor bo‘l- 
gan ko‘pgina kasallar iborasi bilan aytganda, «odam» bo‘lmay 
qoladi. Shuning uchun narkomaniyalarga davo qilishda
160

---

kasalning psixikasiga, xususan, emotsional holatiga turli psi­
xoterapevtik usullar bilan ta’sir ko‘rsatish juda zarur.
Alkogol narkomaniyasiga davo qilishda psixikaning roli 
yaqqol namoyon bo‘ladi. Hozir apomorfin, antabus va ba’zi 
boshqa m oddalar bilan davo qilish ko‘rinishida alkogo- 
lizmga qarshi shartli reflektor terapiya juda keng rusum bo‘ldi. 
Bu moddalarning hammasi ko‘ngil aynishi, qayt qilish, yurak 
faoliyati, nafasning o ‘zgarishi va boshqalar ko‘rinishida o ‘ta- 
digan birmuncha sezilarli vegetativ reaksiyalarga sabab bo‘- 
ladi. M ana shu moddalarni berish bilan bir vaqtda alkogol 
ham qo‘shib iste’mol qildiriladi.
Biroq shu xilda davo qilish bemorning ishonishi yoki 
ishonmasligi to ‘g‘risidagi masalani o ‘rtadan ko‘tarmaydi, 
bemorning kelajagi va hayotga munosabatini o ‘zgartirmaydi, 
narkomaniyaga sabab bo‘lgan ilgarigi shart-sharoitlar tak- 
rorlanadigan bo‘lsa, bu kasallik yana qaytalanishi oson. Shu 
munosabat bilan alkogolizm davosi samarali bo‘lishi uchun 
bu davo bilan bir vaqtda, albatta, bemor uchun qulay bo‘lgan 
ijtimoiy-psixologik vaziyat yaratish, kasalni qayta tarbiyalash 
maqsadida psixoterapiyadan foydalanish, unda alkogolni suiis- 
te’mol qilishga nisbatan ongli va tanqidiy munosabatni mus- 
tahkamlab borish kerak bo‘ladi.