Umum va tib psix p65

TIBBIYOT XODIMLARINING SEZGI JARAYONI
O‘ZGARGAN BEMORLARNI PARVARISHLASHI
Sezgi jarayoni kuchaygan yoki pasaygan, ayniqsa, kuchli 
teri qichishishi va og‘riq bilan o ‘tadigan holatlarda tibbiyot 
xodimlari bemorga diqqat va mehribonlik bilan munosabatda 
bo‘lishlari, iltimoslarini o‘z vaqtida bajarishlari talab qilinadi.
23

---

Agar bemor kuchli og‘riq sezayotgan bo‘lsa, og‘riq qoldiruvchi 
vositalar berish va uni tinchlantirishga harakat qilish, o ‘rta 
tibbiyot xodimlari barcha muolajalarni shifokor ko‘rsatmasiga 
qat’iy rioya qilgan holda ado etishlari kerak.
ONG NORMADA VA PATOLOGIYADA
Ongning psixologik tavsifi.
Ong psixikani yaxlit tarzda 
ifodalovchi yuksak shakli, ya’ni faqat odamgagina tegishli 
bo‘lib, u nutq bilan bog‘liq bo‘lgan markaziy nerv sistemasi 
faoliyatidir. Shuningdek, ong shaxsning tevarak-atrofdagi 
narsalarni, hozirgi va o ‘tmish davrni yaxshi bilish, o ‘zlikni 
anglash, qaror qabul qilish, vaziyatga qarab o ‘z xatti-hara- 
katini boshqarish xususiyati bilan namoyon bo‘ladi.
Psixologik manbalarda ong tarkibiy qismlarining mohiyati 
quyidagicha tavsiflanadi: ong narsa va hodisalar haqidagi 
bilimlar majmuasidan iborat bo‘lib, uning tuzilishi va tarkibiga 
barcha bilish jarayonlari (diqqat, sezgi, idrok, xotira, 
tasavvur, tafakkur, nutq, xayol) kirib, ular yordami bilan 
shaxs o ‘z axborotlari ko‘lamini uzluksiz ravishda boyitib 
boradi. Bunda bilish 
hissiy
va 
aqliy
bosqichda namoyon bo‘ladi.
1. 
Hissiy bilish bosqichi sezgi, idrok, appersepsiya, tanish, 
bilib olish va tasavvur kabi bilish jarayonlari ko‘magi asosida 
miyaga bevosita ta’sir o‘tkazuvchilarning aks ettirishi natijasida 
inson ongida borliqning mazkur daqiqasidagi hissiy manzarasida 
yuzaga keladi. Xotira jarayoni ongda o ‘tmishdagi narsa va 
hodisalarning obrazlarini esga tushirsa u yoki bu bosh miya 
katta yarimsharlarining bo‘limlarida aks etgan muayyan izlarni 
jonlantirish imkoniyatiga ega bo‘lsa, aqliy bilish bosqichining 
yuksak darajasi bo‘lmish tafakkur jarayoni umumlashgan, 
ijtimoiy xususiyatli, bilvosita ifodalanuvchi bilimlarga asos- 
langan holda muammolar yechimini hal etishni ta’minlaydi, 
shuningdek, xayol jarayoni esa ehtiyoj obyekti hisoblangan, 
ongda mavjud bo‘lmagan obrazlar modelini namoyon etadi. 
Bilish jarayonlarining unisi yoki bunisi aks ettirish imkoniya- 
tidan m ahrum bo‘lishi, buzilishi yoki ularning qaysidir 
xususiyati batamom yoinki qisman izdan chiqishi ongning 
tubdan barbod bo‘lishiga olib keladi.
24

---

2. Ongning ikkinchi psixologik tavsifi subyekt bilan obyekt 
o ‘rtasidagi aniq farqlanishda o‘z ifodasini topishi, ya’ni shaxs 
«Men» tushunchasi bilan «Men emas» atamasi tarkibiga nima- 
lar tegishli ekanligini aniq bilishi bilan izohlanadi. Shaxs tirik 
mavjudotlar olamida birinchi bo‘lib borliqda real uni qurshab 
turgan tevarak-atrofga nisbatan o‘zini qarama-qarshi qo‘ygan.
Insonda «Men»likning «Men emas»likdan ajratishga intilishi 
o ‘zini namoyon qilish, o ‘zini o ‘zi ifodalash, kimligini kashf 
etish, o ‘zini o‘zi takomillashtirish, o‘ziga o‘zi buyruq berish, 
o ‘ziga o‘zi ta’sir o ‘tkazish singari jarayonlarda bolalikning ilk 
daqiqalaridan boshlab, to yetuklikning u yoki bu bosqichlarini 
egallash davrigacha davom etib, o‘zini o‘zi anglashning yuzaga 
kelishi bilan yakunlanadi. Lekin «Men»ning boshqa qirralari, 
xususiyatlari, mexanizmlari, ta’sir etuvchi omillari, yangi 
sifat darajalari o ‘zini o ‘zi anglashning takomil bosqichlarida 
namoyon bo‘laveradi, bu jarayon komil inson (jismoniy va 
m a’naviy barkamollik) darajasiga erishgunga qadar davom 
etishi mumkin. Biroq yuksak kamolot darajasiga erishish 
shaxsning iste’dodi, salohiyati, ishchanlik qobiliyati, aqliy va 
ijodiy faoliyati mahsuldorligiga bog‘liq bo‘lib, barcha insonlar 
taraqqiyot cho‘qqisiga erishadi m a’nosini bildirmaydi.
3. Ongning uchinchi psixologik tavsifi shaxsning maqsadni 
ko‘zlovchi faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Bunda shaxs 
faoliyatining turli xususiyatli motivlari yuzaga kelishi, ular inson 
tomonidan chamalab chiqilishi, buning natijasida motivlar 
kurashi namoyon bo‘lishi, bu o‘rinda ustuvorlikka erishish 
yetakchilikni ta’minlashi, irodaviy zo‘r berish oqibatida muayyan 
qaror qabul qilinishi, harakatlarni bajarishning izchilligi qay 
yo‘sinda amalga oshirilayotgani hisobga olinishi, maqsadni qaror 
toptirish yo‘lidagi to‘siqlar bartaraf etilishi va unga muayyan 
o‘zgarishlar kiritilishi, samaradorlikni oshirish uchun ba’zi bir 
tuzatishlar amalga oshirilishi nazarda tutiladi.
Maqsadni ko‘zlovchi faoliyatning amalga oshirilishi jarayo- 
nida obyektiv va subyektiv sabablariga ko‘ra ayrim nuqsonlarga 
yo‘l qo‘yilishi, buzilishi vujudga kelishi ong funksiyasining 
zaiflashuvini bildirib, bu holat ongning nazorat funksiyasi 
izdan chiqqanligini anglatadi.
25

---

4. 
Ongning so‘nggi tavsifi uning tarkibiga muayyan darajadagi 
emotsional (hissiy) munosabatlar tizimi qamrab olinganligini 
aks ettiradi. Shaxs ongiga turli-tuman his-tuyg‘ular, kechinma- 
lar, stress, affekt holatlar to ‘g‘risidagi axborotlar oqimi kirib 
kela boshlaydi.
Shaxsning boshqa kishilarga, tabiatga, jamiyatga, narsalarga 
nisbatan munosabatlari mavjud mezonlarga asoslansa, muayyan 
qoidalarga bevosita amal qilinsa, ongning nazorat funksiyasi 
me’yorda ekanligidan dalolat beradi. Shaxsdagi ruhiy sog‘lomlik 
ongning boshqaruv imkoniyati mavjudligini bildirib, ayrim 
hollarda hissiyotga berilishi esa uning o‘z funksiyasini bajarishdan 
chetlashganligini namoyish qiladi. Turli xususiyatli munosabatlar 
ong nazoratida amalga oshirilsa, shaxs xulq-atvorida, faoliyatida 
va muomala jarayonida hech qanday nuqsonlar, chetga og‘ishlar 
sodir bo‘lmaydi. Ongning zaiflashuvi esa shaxsning his-tuyg‘ulari 
va munosabatlarini o‘zgartiradi, masalan, simpatiya antipatiya 
bilan, quvonch qayg‘u bilan, optimizm pessimizm bilan vaqti- 
vaqti bilan o‘rin almashib turishi kuzatiladi.
Ongning yuqorida ta’kidlab o‘tilgan barcha funksiyalari 
namoyon bo‘lishining muqarrar sharti til va nutq hisoblanib, 
shaxs nutq faoliyati yordami bilan bilimlar o ‘zlashtiradi. 
Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida yuzaga keltirilgan tajribalar 
majmuasi tilda mustahkamlanadi, tafakkur orqali hayot va 
faoliyat boyitiladi. Til bilan nutq borliqni anglashning aloqa 
quroli hamda vositasi funksiyasini bajarib, shaxsni boshqa 
mavjudotlardan farqlaydi va unda til bilan tafakkur birligi ong 
uchun moddiy negiz vazifasida ishtirok etadi.
Onglilik va ongsizlik tushunchalari.
Ong muammosi psixolo­
giyada eng murakkab masalalardan biri sanaladi. Ong — obyektiv 
borliqni aks ettirishning oliy shaklidir, unga o‘zini va atrof- 
muhitni anglash kiritiladi. Ong — odam miyasining funksiyasi 
bo‘lib, uning yordamida obyektiv borliq subyektiv aks etadi. 
Ong o ‘z tabiatiga ko‘ra, nihoyatda ko‘p qirrali, rang-barang, 
uning turli-tuman xossalari mavjud. Shu bois u taraqqiyotning 
oliy darajasida yuzaga kelib, faqat insondagina bo‘ladi.
Ong integrativ jarayondir. Ana shu murakkab majmuaning 
har xil zanjirlari zararlanishi ongning izdan chiqishiga olib
26

---

keladi. Buni ongning fiziologik mexanizmlarini o ‘rganishda 
e’tiborga olishadi.
Odamda ong asta-sekin rivojlana boradi. Yangi tug‘ilgan 
bolada ong bo‘lmaydi, lekin u ruhan va jismonan taraqqiy 
etgan sari rivojlana boradi va takomillashadi. Ongga yuqori 
darajali izchillik xosdir. U doim jadalligi, chuqurligi va kengligi 
bilan boshqa bilish jarayonlaridan farq qiladi. Odam hayotining 
turli davrlarida — o ‘smirlik, o ‘rta yosh, qarilik chog‘ida ong 
turli ko‘rinishda bo‘lsa-da, u bir butundir.