Ulugbek Sultonov 4-kurs 405 – guruh Amaliy ish Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish

Ulugbek Sultonov 4-kurs 405 
– guruh 
Amaliy ish
shu nuqtai nazarni A. Greguar (1947) ham aytib оŘtadi. Bu nuqtai 
nazarni dastlab bizga ham tоŘgŘri bоŘlib tuyulgan. (V.I. Beltyukov, 
1969). Biroq ish aslida boshqacha. KоŘpgina mualliflar ajoyib faktni 
kоŘrsatadilar: bola chugŘurlash etapidan nutqga оŘtish vaqtida u yoki 
bu tovushlarni qandaydir «unutadi» va ularni boshqatdan 
оŘzlashtirishni boshlaydi. A.D. Salaxovaning (1972) tadqiqotlari 
shunga guvohlik beradiki, bu holatda faqat muayyan tovushlarni 
«unutish» оŘrin olmaydi: tilning butun tovush (fonema) sistemasi 
shakllanishi jarayoni qaytadan sodir bоŘladi. Bunga bogŘliq ravishda 
tabiiy savol tugŘiladi. Nutqning rivojlanishi jarayonida chugŘurlash 
etapining roli qanday? Eng avvalo chugŘurlash etapi bolaning 
artikulyatsion apparatini umumiy mashq qildirishni оŘz ichiga oladi. 
Bundan tashqari bu etapning ahamiyati shunga olib keladiki, exolaliya 
va autoexolaliya asosida muayyan motor-akustik aloqalar ishlab 
chiqiladi. TоŘgŘri, shuni unutmaslik kerakki, bolalar artikulyatsion 
apparatining rivojlanishi, xususan chugŘurlash etapining rivojlanishi 
jarayonida motor-akustik aloqalarning hosil bоŘlishi, harakatlar 
koordinatsiyasi va idrokning eng past darajalarida sodir bоŘladi. Endi, 
chugŘurlash etapining rivojlanishida qandaydir bir qonuniyatlar 
mavjudmi, degan savolga qaytamiz. Tovushlarning alohida hosil 
bоŘlishi tartibi munosabati bоŘyicha bir bolaning chugŘurlashini 2chi 
bolaning chugŘurlashishi bilan solishtirganda ayrim mualliflarning 
haqiqatan ham haqligi haqida tasavvur paydo bоŘladi. Bu mualliflar 
tařkidlaydilarki, bu yerda qandaydir qonuniyatlarni оŘrnatish mumkin 
emas. Tovushlar faqat u yoki bu differensial belgilariga qarab 
guruhlangandagina nutq tovushlarining paydo bоŘlish tartibi 
aniqlanishi mumkin. Kuzatishlar shuni kоŘrsatadiki, chugŘurlash 
etapida tovushlarning birmuncha intensiv kupayishi jarayoni umuman 
olganda 6 oylikdan keyin sodir bоŘladi va bir oydan kоŘproq davom 
etadi. SоŘng tovushlarning kоŘpayishi juda sekin va asta kechadi. Endi 
tadqiqotdan olingan diqqatga sazovor faktlarni tahlil qilamiz. Bu 
etapda burunli va ogŘizli undoshlar deyarli bir vaqtda paydo bоŘladi. 
Bu tovushlarning paydo bоŘlishi vaqtida ayrim ustunlik tomonlar 
ogŘiz undoshlari tomonida kоŘrindi, biroq turli bolalarda ayrim 
tovushlarga nisbatan ogŘiz undoshlaridan kоŘra burun undoshlarining 

---