Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

6-sаvоl bo‘yichа dаrs mаqsаdi:
Hasharotlarning jinsiy organlari haqida 
ma’lumot bеrish.
Idеntiv o‘quv maqsadlari: 
1.
Hasharotlarning jinsiy organlari haqida ma’lumot bеra oladi.
 

---

84 
Oltinchi sаvоl bаyоni:
Deyarli barcha hasharotlar ayrim jinsli. Ular orasida germafrodit turlar kam uchraydi.
Ko‘pchilik hasharotlarda jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan bo‘lib, erkagi 
urg‘ochisidan turli o‘simtalarning rivojlanganligi bilan farq qilishi mumkin (21-rasm).
21-rasm. Hasharotlarda jinsiy polimorfizm: 
A-qandalalarda: 1-uzun qanotli urg‘ochisi;
2-erkagi; 3-kalta qanotli urg‘ochisi. B-Turkiston termitlarida: 1-qanotli individi; 2-qanotini 
tashlagan erkagi; 3-jinsiy yetilgan urg‘ochisi; 4-ishchisi; 5-askarchasi.
Masalan, kapalaklarning erkagi urg‘ochisiga nisbatan kichikroq va boshqa rangda 
bo‘ladi. Ayrim qo‘ng‘izlarning (bug‘u qo‘ng‘iz, shoxli qo‘ng‘iz) erkagi tanasida turli 
o‘simtalar rivojlangan. Ayrim urg‘ochi hasharotlar (chirildoq, temirchaklar, yaydoqchilar)ning 
qorin bo‘limida tuxum qo‘yg‘ichi bo‘ladi. Bir qancha hasharotlar erkaklari qanotli bo‘lib, 
urg‘ochilarining qanotlari kuchsiz rivojlangan yoki butunlay rivojlanmagan (odimchi 

---

85 
kapalaklar) bo‘ladi. 
Hasharotlarning jinsiy bezlari juft bo‘ladi. Urg‘ochilarining tuxumdonlari bir qancha 
tuxum naychalaridan iborat. Bu naychalarning kengaygan uchi tuxum yo‘li bilan bog‘langan. 
Tuxum naychalarining soni sistematik ahamiyatga ega.
Odatda serpusht hasharotlarda tuxum naychalari ham ko‘p bo‘ladi. Masalan, 
suvaraklarning har bir tuxum yo‘lida 4 ta, asalarilarda-200 ta, termitlarda-2500 tagacha 
tuxum naychalari bo‘ladi. Bu naychalarning berk uchki qismida birlamchi jinsiy hujayralar 
joylashgan.
Ulardan kelgusida ovotsitlar hosil bo‘ladi. Ovotsitlar o‘sib, tuxum hujayrasiga aylanadi. 
Tuxumlar yetila borgan sayin tuxum yo‘li tomonga surilaveradi. Ularning o‘rniga birlamchi 
jinsiy hujayralardan yangi tuxum va oziqlantiruvchi hujayralar hosil bo‘ladi. Ikkala tuxum 
yo‘llari bitta jinsiy qinga birlashadi. Bu qinga 
urug‘ qabul
qilgich 
va 
kuyikish xaltasi 
ochiladi. Urug‘lanish davrida erkagining jinsiy organi ana shu xaltaga tushadi. Urug‘ hujayralar 
kuyikish xaltasidan urug‘ qabul qilgichga o‘tkaziladi. Bir qancha hasharotlar hayotida faqat 
bir marta kuyikishsada urug‘ qabul qilgichida saqlanadigan urug‘ hujayralari hasharotning 
butun umri davomida o‘z hayotchanligini yo‘qotmasdan saqlanib qoladi. Masalan, ona 
arilarning urug‘ qabul qilgichida urug‘ hujayralari 4-5 yil davomida tiriklik xususiyatini saqlab 
qoladi. Urg‘ochi hasharotlar qornining keyingi uchida tuxum qo‘ygichlari joylashgan. Ular 
yordamida hasharotlar tuproqqa yoki hayvon to‘qimalariga o‘z tuxumini qo‘yadi.
Erkak hasharotlarning urug‘donlari bir juft bo‘ladi. Urug‘donlardan boshlanuvchi 
urug‘ yo‘llari bitta umumiy siydik to‘kish yo‘liga ochiladi. Siydik to‘kish nayi kuyikish 
organining ichidan o‘tadi. Urug‘ to‘kish nayi to‘g‘ri ichakning kengaygan qismi kloakaga 
ochiladi. Masalan, kapalaklarning erkagi urg‘ochisiga nisbatan kichikroq va boshqa 
rangda bo‘ladi. Ayrim qo‘ng‘izlarning (bug‘u qo‘ng‘iz, shoxli qo‘ng‘iz) erkagi tanasida 
turli o‘simtalar rivojlangan. Ayrim urg‘ochi hasharotlar (chirildoq, temirchaklar, 
yaydoqchilar)ning qorin bo‘limida tuxum qo‘yg‘ichi bo‘ladi. Bir qancha hasharotlar erkaklari 
qanotli bo‘lib, urg‘ochilarining qanotlari kuchsiz rivojlangan yoki butunlay rivojlanmagan 
(odimchi kapalaklar) bo‘ladi.
Erkak hasharotlarning urug‘donlari bir juft bo‘ladi. Urug‘donlardan boshlanuvchi 
urug‘ yo‘llari bitta umumiy siydik to‘kish yo‘liga ochiladi. Siydik to‘kish nayi kuyikish 
organining ichidan o‘tadi. Urug‘ to‘kish nayi to‘g‘ri ichakning kengaygan qismi kloakaga 
ochiladi.