Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

1-sаvоl bo‘yichа dаrs mаqsаdi:
Hasharotlarning ko‘payishi haqida ma’lumot 
bеrish.
Idеntiv o‘quv maqsadlari: 
1.
Hasharotlarning ko‘payishi haqida ma’lumot bera oladi.
Birinchi sаvоl bаyоni:
Hasharotlar faqat jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Suvaraklar birdaniga 16 ta tuxum 
qo‘yadi, ular o‘z tuxumlarini maxsus qopchiqqa joylab birmuncha vaqt sudrab olib yuradi. 
Uy pashshasi birdaniga 150 tagacha, hayoti davomida 600 taga yaqin tuxum qo‘yad (22-
rasm).
Asalarining malikasi bir kunda 1000 tagacha, hayoti davomida esa 10 mln. ga yaqin 
tuxum qo‘yadi. Ko‘pchilik hasharotlarning tuxum hujayrasi urug‘langandan so‘ng rivojlana 
boshlaydi. Shuning bilan birga hasharotlar orasida partenogenez hodisasi ham keng tarqalgan. 
Jamoa bo‘lib yashaydigan hasharotlar partenogenez orqali faqat erkaklarini hosil qiladi. 
Asalarilarning urg‘ochisi bir vaqtning o‘zida urug‘langan va urug‘lanmagan tuxumlar 
qo‘yadi. Bu hodisa tuxum qo‘yiladigan kataklarning tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ishchi arilar 

---

88 
tayyorlagan kataklarning bir qismi boshqalariga qaraganda chuqurroq va boshqacharoq 
tuzilgan. 
 
22-rasm. Hasharot tuxumlari: 
A-tuxum tiplari: 1-tunlam kapalakniki; 2-barg burgachasiniki; 
3-qandalaniki; 4-karam pashshasiniki; 5-oq kapalakniki; 6-bargxo‘r qo‘ng‘izniki 7-chigirtkaniki; 
8-chigirtka tuxumi, xorion parchasining katta qilib olingan qismining ko‘rinishi; 9-pashsha 
tuxumining tuzilishi (a-mikropili; b-xorioni; v-sariqlik parda; g-yadro; d-sariqligi; e-qutb 
tanachalari).
 
B-tuxum to‘plamlarining ochiq holatda qo‘yilishi: 1-zararli xasvaniki; 2-karam oq 
kapalaginiki; 3-sholg‘om oq kapalaginiki; 4-karam tunlaminiki; 5-karam bargxo‘riniki; 6-halqa 
ipakchisiniki.
 
V- tuxum to‘plamlarining yopiq holatda qo‘yilishi: 1-tengsiz kapalakniki (tuklar 
bilan qoplangan); 2-suvarakniki (kapsulada); 3-olcha arrakashiniki (o‘simlik to‘qimasining 
ichida).
 
G-chigirtkalarning ko‘zacha xillari: 1-cho‘l chigirtkasiniki; 2-voha chigirtkasiniki; 
3-marokkash chigirtkasiniki; 4-ko‘chmanchi chigirtkaniki.

---

89 
Malikasi tuxumini katakcha tubiga qo‘yish uchun qorin qismini siqib, tuxum 
qo‘yg‘ichini cho‘zadi. Shu tufayli urug‘ qabul qilgichning teshigi bekiladi va jinsiy 
yo‘llardan chiqayotgan tuxumlar urug‘lanmasdan qoladi. Bunday kataklarga qo‘yilgan 
urug‘lanmagan tuxumlardan faqat erkak arilar chiqadi. Boshqacharoq tuzilgan kataklarga 
qo‘yilgan urug‘langan tuxumlardan esa oziqning mo‘1-ko‘lligi va xiliga qarab urg‘ochi (malika) 
yoki ishchi arilar yetishib chiqadi.
Ba’zi hasharotlar 
geterogoniya 
(ikki jinslik va partenogenetik nasllarning 
gallanishi) yo‘li bilan ham ko‘payadi. Bu hodisa odatda urg‘ochisi qanotsiz bo‘lgan 
hasharotlar orasida uchraydi. Masalan, yoz davomida shira bitlarining partenogenetik yo‘l 
bilan tirik lichinka tug‘adigan urg‘ochilari rivojlanadi. Bu lichinkalardan faqat urg‘ochilari 
rivojlanadi. Partenogenetik urg‘ochi hasharotlarning oxirgi bo‘g‘inining naslidan esa urg‘ochi 
va erkak hasharotlar rivojlanib chiqadi. Urug‘langan urg‘ochi hasharotlar qo‘ygan tuxumlar 
qishlab qoladi va bahorda ulardan yana urg‘ochilari chiqadi. Ayrim cho‘psimonlar, 
yong‘oqyasarlar va o‘simlik bitlarining erkaklari umuman noma’lum, ular faqat partenogenez 
usulda ko‘payadi.
Ayrim hasharotlar (asosan, ikki qanotlilar) lichinkalik davrida ham ko‘payish 
xususiyatiga ega. Bu hodisa 
pedagenez 
deyiladi. Masalan, Miastor pashshalarining 
lichinkalari birin-ketin pedagenez yo‘li bilan lichinkalarning bir necha yangi naslini hosil qiladi. 
Chivinlardan-galitslar lichinkalik davrida ko‘payadi, ya’ni katta yoshdagi lichinkalar mayda 
lichinkalar tug‘adi. 
Keyingi nasl lichinkalari rivojlanib, erkak va urg‘ochi hasharotlarga aylanadi. 
Urug‘langan tuxumlardan yana pedagenetik lichinkalar rivojlanadi.
Ba’zi hasharotlar, masalan, yaydoqchilarning ko‘payishida 
poliembrioniya 
hodisasini 
kuzatish mumkin. Bu hodisa tuxum hujayrasini maydalanish davrida bir qancha mustaqil 
rivojlanish xususiyatiga ega bo‘lgan guruhlarga ajralishi va har bir guruhdan alohida lichinkalar 
rivojlanib chiqishidan iborat. Shu usul bilan bitta tuxumdan 100 tagacha, ba’zan undan ham 
ko‘proq embrion hosil bo‘lishi mumkin. Poliembrioniyaning biologik mohiyati parazit 
individlari sonini keskin oshirishdan iborat.