Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

 
3. Mexanik tadbirlar
. O‘simlik zararkunandalariga qarshi mexanik tadbirlar 
sifatida ularning to‘planishiga, turub qolishiga, harakatlanishiga yoki o‘simliklarni 

---

270 
zararlanishiga qarshi oldini olish vositalaridan foydalaniladi. Undan tashqari 
o‘simliklar qoldig‘i hamda hasharotlar uyasini yo‘qotish, o‘simliklar tanasini eski 
po‘stlog‘idan tozalash va boshqa mexanik tadbirlar ham kiradi. Zararkunanda 
hasharotlardan-tengsiz ipak qurti, halqali ipak qurti va karam kapalagi tuxumlarini 
yoki qurtlik davrida, zararkunanda qo‘ng‘izlar esa imago (voyaga yetgan) davrida 
yig‘ib olib yo‘qotiladi. To‘p-to‘p bo‘lib yashaydigan chigirtkalarning qanotsiz davrini 
ekin ekilmagan bo‘sh maydonlar tomoniga burib yuborish uchun ko‘chma devorlar 
qo‘llaniladi. Ular yo‘lida chuqurligi, eni va uzunligi 70 sm li tutqich chohlar qaziladi. 
Ana shuday chohlarga chigirtkalar tushub to‘planadi. Chiqib ketmasligi uchun usti 
ko‘mib tashlanadi yoki yoqib yuboriladi.
Urug‘larni ekishdan oldin yelpib yoki yuvib ekilsa, ulardagi zararkunandalar 
ancha kamayadi. Omborxonalarda saqlab qo‘yilgan mahsulotlar quritilib, ag‘darilib 
va shamollatib zararkunandalardan tozalanadi. 
Kapalaklarni kechasi yorug‘likka jalb qilib yo‘qotiladi. Ko‘chat, urug‘, meva 
va turli mahsulotlardagi hasharotlar xonalarda past yoki yuqori harorat yordamida 
o‘ldiriladi. 
4. Kimyoviy qarshi kurash usuli. 
Hozirgi vaqtda qishloq xo`jaligi ekinlari 
zararkunandalariga qarshi kurashda asosan kimyoviy preparatlar qo`llanilib, bunday 
kimyoviy vositalar zararkunandalarga qarshi kurashda yuqori samara bersada, lekin 
bir qancha kamchiliklardan ham xoli emas. Jumladan: kimyoviy preparatlar 
qo`llanilganda atrof muhit kuchli zararli moddalar bilan zaralanishi ayniqsa odamlar 
va issiqqonli hayvonlar uchun bunday toksik moddalar kuchli salbiy asoratlar 
qoldirishi, ekin maydonlaridagi foydali hashoratlar: ekin zararkunandalarining tabiiy 
kushandalari, o`simliklarni changlatuvchi hashoratlar ko`plab qirilib ketishiga sabab 
bo`ladi. Bulardan tashqari kimyoviy preparatlarni surunkali qo`llash ko`pchilik 
zararkunandalarni bunday preparatlarga moslashib qolishiga va preparat miqdorini 
zararkunandalariga qarshi yanada oshirishni taqoza qiladi. Bu esa o`simliklarni 
himoya qilishdagi sarf xarajatlarni ko`paytiribgina qolmay atrof muhit 
zararkunandalarini yanada kuchaytiradi. Masalan, 300 ga yaqin turdagi qishloq 
xo`jalik ekinlarining zararkunandalari xloroorganik preparatlarga, 200 ga yaqin 
zararkunandalar fosfoorganik preparatlarga va hatto 50-60 ga yaqin turdagi 
zararkunandalar yaqinda sintez qilingan piretrond preparatlarga chidamlilik paydo 
qilishi natijasida bu preparatlar samarasiz bo`lib qolmoqda.
V.A. Zaxarchenko, V.I. Martinenko (1994) malumotlariga ko`ra yil sayin 
kimyoviy preparatlarni zarali organizimlarga qarshi qo`llash ortib bormoqda. 
Masalan: 1980 yili zararli organizimlarga qarshi preparatlar, 11 milliard 600 mln. 
dollarni tashkil qilgan bo`lsa, bu ko`rsatgich 1990 yilga kelib 26 milliard 400 mln. 
dollarga to`g`ri kelgan.
Kimyoviy kurash usullari maxsus kimyoviy moddalar, asosan, zararkunandalar 

---

271 
uchun zaharli bo‘lgan moddalar (preparatlar)dan foydalanishga asoslanilgan. 
 
Zararkunanda hasharotlar zaharli kimyoviy moddalar - 
insektitsidlar 
yordamida qirib tashlanadi. Ko‘pchilik kimyoviy preparatlar odam va chorva mollari 
uchun zararli ta’sir etadi. Bundan tashqari ular ishlatilganda zararkunanda hasharotlar 
bilan birga foydali hasharotlar ham ko‘plab qirilib ketadi. Shuning uchun ham zaharli 
moddalar hamma ehtiyot choralari hisobga olingan holda cheklangan miqdorda va 
faqat zarurat tug‘ilgandagina qo‘llaniladi.
Hozirgi vaqtda butun dunyoda 1000 ga yaqin kimyoviy moddalar o‘simliklarni 
himoya qilishda ishlatiladi va ana shu birikmalar asosida bir necha minglab har xil 
insektitsidlar ishlab chiqarilgan. Insektitsidlar ta’sir etuvchi moddasiga ko‘ra 1,6 
mllion tonnadan oshib ketadi. Keyingi vaqtda kimyoviy vositalar xili Mustaqil 
Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlarida 700 ga yaqindir.
Kimyoviy tarkibi bo‘yicha insektitsidlar xloroorganik, fosforoorganik, sun’iy 
piretroitlarga va xalqalarga bo‘linadi.
Zararkunandalarga qarshi qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar va qo‘shilmalar 
ta’sir etish xususiyatiga qarab ichdan ta’sir etuvchi zaharlar, kontakt zaharlar 
(to‘qnashganda ta’sir qiluvchi) va fumigantlar
 
(nafas olish yo‘llari orqali ta’sir 
etuvchi)ga bo‘linadi. 
Ichki zaharlar qabul qilingan oziq bilan organizmga kirib zaharlaydi. Ular og‘iz 
apparati kemiruvchi tipda tuzilgan hasharotlarga va sichqon-kalamushlarga qarshi 
qo‘llaniladi. Bunday preparatlarga-boraks va buralar kiradi. Boraks suvaraklarga 
qarshi yaxshi natija beradi. Merkaptafos va boshqa fosforoorganik preparatlar ham 
shu tipdagi zaharlarga yaqindir. Ular so‘ruvchi og‘iz apparatli hasharotlar va 
o‘rgimchakkanalar tomonidan o‘simlik shiralari bilan birga qabul qilinganda ichki 
zaharlar kabi ta’sir etadi. Bunday zaharlar