Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

74-rasm. Chapda tunlam kapalagi tuxumiga tuxum qo‘yayotgan trixogramma,
o‘rtada trixogramma tuxumlari va o‘ngda voyaga yetgan trixogramma.
 
O‘zbekistonda va chet elda trixogrammalar zararkunanda tunlam kapalaklari, ya’ni 
karam tunlami, g‘o‘za qurti, kuzgi tunlam, olma qurti kapalagi va boshqa zararkunanda 
kapalaklar tuxumlariga qarshi kurashda foydalanilmoqda. Buning uchun trixogrammalar 
laboratoriyalarda va maxsus biofabrikalarda ko‘paytiriladi.
Trixogrammalarning voyaga yetganlari uncha uzoq yashamaydi, ya’ni bir necha 
kungina yashaydi. Lekin shu vaqt ichida ular bir necha o‘nlab zararkunandalar tuxumini 
zararlaydi. Zararkunandalarning zararlangan tuxumlari qorayib ketadi va ulardan 
zararkunandalar lichinkasi o‘rniga trixogaramma lichinkalari chiqadi.
O‘zbekistonda trixogrammalar har yili o‘rta hisobda tunlamlar-ko‘sak qurti, kuzgi 
tunlam va boshqalar tuxumiga qarshi 2,5-3 mlin. gektardan ortiq maydonda foydalaniladi. 
Respublikamizda 700 dan ortiq trixogrammalar ko‘paytiriladigan ishlab chiqarish 
biolaboratoriyalari mavjud. Trixogrammalarni mexanizatsiya usulida ko‘paytirish ayniqsa 
yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Biolaboratoriyalarda 500 ga yaqin mexanizatsiyalashgan liniyalar 
ishlab turibdi. 
 
Trixogrammalar faqat lichinkalik davrida zararkunanda tuxumi ichida parazitlik qilib 
yashaydi. O‘zbekiston sharoitida oziq yetarli bo‘lganda, trixogrammalar yiliga 13-14 
martagacha nasl beradi.
Trixogrammalar qishloq xo‘jalik ekinlari, o‘rmon daraxtlari zararkunandalariga 
qarshi biologik kurashishda ko‘paytiriladi va foydalaniladi. Ulardan 
Trichogramma 
evanescens, Trichogramma embryphagum, Trichogramma euproctides
va boshqa turlar 
keng tarqalgan.

---

220 
Afelinuslar 
(Aphelinus)
avlodi afelinidlar (Aphelinidae) oilasiga kiradi. 
Uzunligi 0,5-1,5 mm atrofida bo‘ladi. Afelinidlar oilasiga 700 ga yaqin tur kiradi. 
MDH da 115 ta turi uchraydi. Tanasi qora rangda bo‘ladi. Ayrim turlari, masalan, 
Aphelinus mali
o‘simlik bitlariga qiron keltiruvchi eng foydali yaydoqchilardan 
hisoblanadi. 
MDH ga bu yaydoqchi 1926 ili birinchi marta Italiyadan olib kelinib, olmaning 
ashaddiy kushandasi bo‘lmish –olma qonli shira bitiga qarshi biologik kurashda 
foydalanilgan. Afelinus intraduksiya qilingan yiliyoq yaxshi natijalar bera boshladi 
va hozir bu yaydoqchi olma qonli shira biti bor joylarda keng tarqalgan bo‘lib, 
zararkunandani yo‘qotishda katta foyda keltirmoqda. 
Umuman, afelinuslar to‘g‘ri qanotlilar, teng qanotlilar, kapalaklar, ikki 
qanotlilar va boshqa hasharotlar turkumlari vakillarida parazitlik qilib, ularga qarshi 
biologik kurashda foydalaniladi.
Yaydoqchilardan 
Enkarziya formoza
MDH ga 1960 yili Kanadadan olib 
kelingan. Bu yaydoqchi oqqanotlilarga qarshi kurashda katta ahamiyatga ega. 
Ayrim turlari hatto o‘simlik to‘qimasi ichida yashirin yashaydigan hasharot 
lichinkasini ham topib, jarohatlash xususiyatiga ega. Masalan, talessa 
(Thalessa 
lunator)
yaydoqchisi (asl yaydoqchilar oilasi) po‘stloq ostida joylashgan shoxdum 
arilar va po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izlar qurtlari bo‘lgan joyni aniq topib, po‘stloqni uzun 
tuxum qo‘ygichi bilan teshadi va qurt tanasiga tuxumini qo‘yadi. Tuxumdan chiqqan 
lichinka o‘z xo‘jayini to‘qimalari biln oziqlanib, voyaga yetadi va o‘sha joyda 
g‘umbakka aylanadi. 
Yaydoqchilardan afidiylar 
(Aphididae)
oilasining vakillari ham o‘simlik 
bitlarining asosiy kushandalaridan hisoblanadi. Afidiylarning 400 ga yaqin turi bor 
bo‘lib, MDH da 130 turi uchraydi. 
Bulardan afidiyusning 
(Aphidius testaceips)
urg‘ochisi tuxumlarini o‘simlik 
tuxumlari ichiga qo‘yadi. O‘simlik bitlari ichida yaydoqchi tuxumlari ichidan 
lichinkalar chiqib, zararkunandani ichki organlariniyeb, shira bitlarining qobig‘i 
ichida g‘umbakka aylanadi.