Учебно-методический комплекс по "Энтомологии" подгатовлен на основе современной педтехнологии. Настоящий комплекс подготовлен на основании действующей

Brakonidlar 
(Braconidae)
oilasiga
kiruvchi yaydoqchilardan apanteles 
(Apanteles glameratus)
ham oq kapalaklardan-karam kapalagi, do‘lana kapalagi va 
boshqa zararkunanda kapalaklarning qurtlarida parazitlik qiladi, ularni halok qiladi. 
Apanteles gavdasining shakli tuzilishi bilan tipik yaydoqchilarni eslatuvchi hasharot. 
Tanasi tim qora, yaltiroq, 2 juft qanotlari shishadek tovlanadi. Umuman olganda, bu 
yaydoqchi chiroyli va bejirim ko‘rinishga ega. Gavda uzunligi atigi 3-5 mm atrofida, 
bosh qismida gavdasining bo‘yiga teng keladigan bir juft zanjirsimon mo‘ylovlari 
bor. 

---

222 
Apanteles yakka yashovchi ichki tekinxo‘r, hayot jarayonlarining kechishi va 
hatti-harakatlari ham o‘ziga hos. Avlod qoldirish uchun faqat ko‘sak qurtini yaxshi 
ko‘radi. Ona yaydoqchi tuxum qo‘yishi payti “suv xaltasi”ni qattiq qisganida, uning 
yuqori qismidagi tuxum kuchli bosim ostida katta tezlik bilan ilgari suriladi va 
yaydoqchining nashtari ichidan xuddi miltiq stvolidan uchgan o‘qdek tashqariga 
otilib qurt tanasiga botadi. 
Agar apanteles faoliyatini aniqlash lozim bo‘lsa, uni g‘o‘za hosil organlarida 
uchraydigan pillalarining miqdoriga qarab aniqlanadi. Apantelesning pillalari 
laboratoriyada kuzatilganda, uchinchi kuni pillachaning bosh qismida xuddi 
qirqilganidek tuynukcha ochilib, undan serg‘ayrat qanotli yaydoqchi chiqadi. 
Darhaqiqat, apanteleslardan 
Apanteles kazak
turining faoliyati kuzatilganda, u 
chindan ham juda g‘ayratli ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. U o‘z o‘ljasini 
qidirib uzoq masofalarga borishga qodir. Ob - havo noqulayliklariga boshqa 
yaydoqchilarga nisbatan ancha chidamli. Eng muhimi shundaki, Apanteles kazak 
ko‘sak qurtini u hali voyaga yetmagan paytda 1-2 yoshligidayoq zararlab o‘ldiradi. 
Ma’lumki ko‘sak qurtini yoshi kattalashgan sari ishtahasi ochilib boradi. Yoshligida 
hosil tugunini zararlasa, voyaga yetganda esa pishib yetilayotgan va bo‘liq 
ko‘saklarni ham teshib nobud qiladi. 
Ko‘p yillik ma’lumotlarga ko‘ra, apanteles paxtazorlarda iyunning oxirida 
keng tarqala boshlaydi. Shunday bo‘lsada, iyunda terilgan har 100 ta ko‘sak qurtining 
3-12 tasi albatta yaydoqchi tomonidan zararlangan bo‘ladi. Iyunda bu miqdor 2, 
avgustda 3-4 baravar ortadi. Albatta, bu hol ko‘sak qurtining mavsum boshidan 
boshlab sekinlik bilan ko‘payib borgan qulay sharoitli ayrim maydonlardagina sodir 
bo‘ladi. 
G‘o‘za shonalashi bilan dalalarni har 5-7 kunda 1 marta tekshirib turish kerak. 
Agar har 100 tup g‘o‘zada 10 tadan ortiq ko‘sak qurti topilsa, undan tashvishlanmasa 
ham bo‘ladi, chunki bu miqdor yaydoqchilar bizning yordamimizsiz o‘zlari bartaraf 
qila oladigan ko‘rsatgichdir. Bitta apantalesning urg‘ochisi 2000 tagacha tuxum 
qo‘yadi. Har bir kapalak qurtiga 75 tagacha tuxum qo‘yishi mumkin. 
Brakonidlardan 80 tadan ortiq turlari zararkunanda hasharotlarga qarshi 
kurashda yaxshi natijalar beradi. Markaziy Osiyoda ayrim tur brakonidlar g‘o‘za 
zararkunandalaridan kuzgi tunlamga qarshi kurashda katta foyda beradi.
Brakonidlardan brakon 
(Bracon hebetor)
ham O‘zbekistonda g‘o‘za tunlamiga 
biologik qarshi kurashda keng qo‘llanilib katta foyda keltirmoqda. Brakonlar tashqi 
parazitlar hisoblananib, ko‘sak qurti, karadrina, makkajo‘xori kapalagi, beda tunlami 
va boshqa kapalaklarning o‘rta va katta yoshdagi qurtlarini zararlaydi. Odatda u 
o‘zidan yuzlab marta katta bo‘lgan raqibi bilan yuzma-yuz kelib, botirlarcha jang 
qiladi. Lekin doimo g‘alaba doim mitti polvon-brakon tomonda bo‘ladi. Brakon juda 
ko‘p turdagi hasharotlarni quradi. Shu sababli u hammaxo‘r deb nom olgan. 

---

223 
Uning o‘ljalari orasida ayniqsa zararli tunlam ko‘pchilikni tashkil qiladi. 
Mamlakatimizda brakon 1940-yillardan boshlab laboratoriyalarda ko‘paytirilib, 
undan ekinlarimiz himoyachisi sifatida foydalanish yildan-yilga oshib bormoqda. 
Qanotli yaydoqchi 3,5-4 mm kattalikda bo‘lib rangi och sariqdan qoramtir 
jigarranggacha bo‘ladi. Urg‘ochisining qornida uchi tobora uchkurlashib boradigan 
o‘ziga xos nayzasi, to‘g‘rirog‘I tuxum qo‘ygich nashtari bor.
Brakon yaydoqchisining rangi qizg‘ishdan to qoramtir ranggacha bo‘ladi, 
tanasining uzunligi 2-3 mm, qanotlari bilan hisoblaganda esa 4-5 mm keladi. 
Urg‘ochisining qornida uzun tuxum qo‘ygichi bor (76-rasm).