У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги


Мактабгача кичик ёшдаги давр



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

Мактабгача кичик ёшдаги давр
(3 ёшдан бошлаб 5 ёшгача)
Мактабгача даврдаги кичик ёшли болаларни нуткий 
тарбиялаш учта узаро бир-бири билан боглик сохани ташкил 
этади. Булар: атрофии ураб турган оламдаги ходисаларни (реал 
вокеликни) англаш ва суз билан белгилаш; атрофдагилар билан 
алокаларни ва нуткий муносабатларни йулга куйиш; тилни
104


(унинг овоз таркибини, лугатни, грамматик курилишини) 
оддий англаш.
Бола куп образли обеъктлар ва ходисалар билан, 
уларнинг хусусиятлари, харакатлари, холати, курилиши ва 
уларни 
белгиловчи 
сузлар билан; 
сабзавот ва 
мевалар, 
мебеллар, идиш-товокдар, кийим-бошлар. буюмлар деталари 
ва кисмлари номлари билан (онам ошпаз булиб 
ишлайди, у 
тушлик 
тайёрлайди. 
кирларни 
ювади, 
кийимларни 
дазмоллайди) ва аникловчилар билан (онам яхши, мехрибон, 
акдли, чиройли, севимли ва х ) танишади.
Бола сабаб - окибатли алокалар, вакгбай, мухит, 
микдорий ва бошка алокаларни англаш билан бир вакгнинг 
узида уларни грамматик шаклларда ва курилмаларда (бирлик 
ва куплик 
сон, от келишиги, феъл замонлари ва турлари, 
орттирма замонли мураккаб гаплар, максад ва х к ) ифодалаш 
усулларини узлаштиради.
Бола 
грамматик 
воситаларнинг 
кенг 
турини 
узлаштиради. Масалан, «Нима йук» номли дидактик уйинида 
грамматик шакллардан фойдаланади: муйкалам, ручка, кайчи 
ва х-; «Саёхатда» уйинида узига турт оёкди дустлар танлайди: 
сичконча, 
курбакача, 
тулкича, 
кирпича; 
кугирчок учун 
нонушта уюштирар экан дастурхонга чойнакни, канддонни ва 
туздонни куяди ва уйланиб колади: канд учун — канддон, 
сухари учун — сухаридонми?
Болалар сабабли, вактбай ва бошка муносабатларни 
турли 
хил 
мураккаб гапларда 
ифодалашни 
урганадилар. 
Чунончи, 
«Бундай 
буладимн-булмайдими?» уйинида улар 
нотутриликни пайкаб коладилар ва нима учун «»мушукча 
вовуллади» 
ёки 
«товуклар 
миёвлади» 
деб 
булмаслигини 
тушунтириб берадилар, нуткда «чунки» богловчиси билан 
биргаликда орттирма гаплардан фойдаланадилар. «Нима нима 
учун» уйинида эса орттирма гапни «учун» богловчиси билан 
бирга куллаган холда кайчи, муйкалам, кошик нима учун 
кераклигини тушунтириб берадилар.
Бола тилдан фойдаланган холда унинг хусусиятларини 
урганади, сузлар ва грамматик шакллар оркали у билан 
синовлар 
у т с а з а д и .
Болалар 
акс 
маъноли 
сузларнинг 
(антонимлар: 
катта-кичик, 
баланд-паст, 
тор-кенг) 
узаро 
богликлигини, маъно жихатидан бир-бирига якин сузларни 
(синонимлар: кучук, кучукча, олапар), суз ясовчи жуфтликдаги 
сузларни 
узлаштирадилар. 
Куп 
маъноли 
номлар 
билан
105


танишадилар (кизчанинг кули, кугирчокнинг кули, укувчининг 
кули, дазмолнинг ушлагичи, кутининг ушлагичи, кастрюлнинг 
кулоги, боланинг оёш , стулнинг оёги, гулнинг оёги, кушнинг 
оёги).
Мактабгача даврдаги кичик ёшли бола учун катталар 
билан мулокот хамон тилни, нуткнинг шакл ва вазифаларини 
ривожлантиришнинг 
асосий 
манбаси 
сифатида 
чикади. 
Боланинг тулаконли ривожланиши учун унинг уз тенгдошлари 
билан уйнаши хам мухим ахамиятга эга. Бир-бирига якин 
жойда уйнар экан болалар уйинда тенгдошининг хам иштирок 
этаётганидан 
ва 
унинг 
эътиборини 
жалб 
килганидан 
кувонадилар, узларининг уйинларини шархлайдилар. Натижада 
биргаликдаги кунгилочар уйинлар пайдо булади, унда болалар 
ролларни, урин босувчи нарсаларни (бу таёк от булади, мана 
бу учбурчак эса телефон булади), уйин харакатларини суз 
билан ифодалайдилар, биргаликда харакат килиш, сюжетни 
ривожлантириш хакида келишиб оладилар, унчалик мураккаб 
булмаган сухбатни олиб борадилар.
Мустакил 
уйинларда 
болаларнинг 
коммуникатив 
ижодкорлиги 
ривожланади. 
Болаларнинг 
катталар 
билан 
биргаликда 
уюштирилган 
уйинлари 
— 
халк 
уйинлари, 
сюжетли-ролли, театрлаштирилган, дидактик уйинлар мухим 
вазифани бажаради.
Уюштирилган 
уйинлар 
кенг 
умумривожлантирувчи 
мазмунга ва тор дидактик мазмунга 
(фонетик, лексик, 
грамматик) эга булиши мумкин. Кенг умумривожлантирувчи 
уйинлар бир вактнинг узида нуткка ялпи таъсир курсатади: 
болаларни 
нуткий хамжихатликка 
(диалогга) 
киришишга 
ундайди, сухбатдошга, унинг ташки куринишига, овозига, у 
тасвирлаётган персонажга эътиборни жалб килади, нуткнинг 
товуш жихатига (товушга таклид килиш) ва унинг лексик 
таркибига (образли-ифодали сузлар) йуналтиради, сюжетни 
ривожлантириш, сузни ва ифодали харакатни таккослашни 
ургатади. Халк уйинлари, сюжетли-ролли уйинлар, эртаклар ва 
ада,бий 
асарлар 
буйича 
турли 
хил 
уйинлар 
(Уйин- 
сахналаштириш).
Сузли 
дидактик 
у й и н л а р
нуткий 
ривожланиш 
вазифаларни янада табакалаштирилган холда хал этишга, яъни: 
феълларни, сифатларни, умумлаштирувчи номларни («Учади- 
учмайди», «Маъзасидан топ», «Еса буладими-булмайдими?») 
фаоллаштиришга, 
суз 
ясаш 
усулларини 
шакллантиришга
106


(«Тавсифи буйича топ-чи», «Чой ичиш»), у ёки бу товушни 
тугри талаффуз этишни машк, кдпишга («Кимнинг о вози», 
«Ажойиб халтача») йуналтирилган.
Болаларнинг товушлар, крфиялар, сузлар билан мустакил 
уйнаши, 
уюштирилган 
уйин 
жараёнида 
бирданига 
р^й 
берадиган тил билан узига хос тарзда синов утказишлар 
алохида ахамиятга эга. Фольклор ва муаллифлик асарларидаги 
тил уйинлари улкан а^амият касб этади.
Нуткий мулокотнинг асосий шакли диалог хисобланади. 
Нуткнинг вазиятга асосланганлиги унга хос ва мосдир. 
Болалардан тулик жавоб олмасликка интилмаслик даркор, бу 
мулокот мантигига зиддир. К,ачонки бола кундалик гурмушда 
узини кизиктирган мавзу юзасидан уз ташаббуси билан фикр 
билдирса — таркибан расмийлаштирилган ёйик гаплар уз- 
узидан юзага келади.
Беш ёшга келиб бола бевосита вазиятдан четга чикадиган 
мавзулар буйича катталар билан мулокот кила олади; нутк 
ёрдамида уз тенгдошлари билан сюжет-ролли мустакил уйинда 
Хамкорликни йулга куйишга кодир; тилни урганишда фаол ва 
мустакил, 
бу 
товушлар, 
коф иялар, 
суз 
ижодкорлигида, 
буюмларнинг 
номлари 
ва 
уларнинг 
кандай 
максадларда 
ишлатилиши 
хакидаги 
саволларда 
куринади; 
товушларни 
асосан тугри талаффуз килади («Р»ни 
«Л» га алмаштириш 
Холатлари, 

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish