У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги


Неокантчиликнинг Маргбург мактаби



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

Неокантчиликнинг Маргбург мактаби. 
Герман Коген (1842— 
1918) — неокантчиликнинг Маргбург мактаби асосчиси ва рах- 
бари. У Маргбург шахри университетида 
у к ш у в ч и л и к
фаолияти- 
ни бошлаганлиги учун хам бу мактаб фалсафий адабиётларда 
шундай деб аталади. У 1875 йил Ф.А.Ланге вафотидан сунг 
фалсафа кафедраси мудири лавозимини эгаллайди. 1912 йилда 
Коген истеъфога чикади, Берлинга келади ва умрининг охири­
гача шу ерда яшайди.
Маргбург мактабининг ахамияти шундаки, Коген ва унинг 
издошлари мехнати туфайли Кантнинг билиш назарияси айрим 
гояларидан янги фалсафий тизимнинг асосларини тузишга хара­
кат килинди.
Коген узининг илмий фаолиятини Кантнинг асосий рисола- 
ларини талкин килишдан бошлайди.
1871 йилда «Кантнинг тажриба назарияси»;
1877 йилда «Кант ахлокини асослаш»;
1883 йилда «Чексиз зарралар тамойили»;
1889 йилда «Кант эстетикасини асослаш»;
1904 йилда «Иммануил Кант»;
1907 йилда «Соф аклни танкидига шархлар» асарларини чоп 
эттирди.
Коген фаолиятининг иккинчи даври унинг шахсий фалса­
фий таълимотини яратиш билан ботик. Айнан ана шу таълимот
www.ziyouz.com kutubxonasi


неокантчиликнинг Маргбург мактаби фалсафасини ташкил кдла- 
ди. Шу даврда яратилган асарларида Когенга нафакат Кант, 
Маймон ва Фихтенинг таъсири, балки Гегелнинг х,ам таъсири 
сезилиб туради. «Соф билиш мантиги» (1902), «Соф хдссиёт 
эстетикаси» (1912) каби асарларда Коген к,арашлари кантчилар- 
нинг кдрашларидан куп жи^атдан фарк, кдлади.
Кант фалсафасини ургана туриб, Коген ундаги дуализмни 
олиб ташлашга х,аракат кдлади. Шу билан бир кдторда, Коген 
Кантнинг билиш назариясидаги ^иссиётнинг а\амияти тугриси­
даги фикрини х,ам олиб ташлайди. Идеализм мантикдйлик нук- 
таи-назаридан гносеологик таълимот сифатида талкдн к,или- 
нади.
Худди шундай талкднни Коген математика ва табиатшунос- 
ликни «трансцендентал» асослаш деб атайди. Коген фикрича, 
фалсафа онгнинг борликка муносабати масаласидан эмас, бал­
ки математика, табииётшунослик, ахлок, каби фанларнинг ту- 
шунчаларини мантикдй асослаш масаласидан келиб чикдши 
зарур. Шунинг учун \ам фалсафанинг биринчи ва асосий фани 
бу мантикдир, аникроги «соф билишнинг мантигидир». Унинг 
максади «фалсафий тизимни асослашдан иборатдир». Фалсафа 
нафакат услубий жщатдан илмий булиши керак, балки предме­
та жи\атидан фан фалсафаси булиши керак.
Коген фалсафий таълимотида Кантнинг миссий билиш тугри­
сидаги фикрлари бутунлай узгартирилди. Кант учун макон ва 
замон хдссиёт шакллари эди. Коген учун эса бундай булиши 
мумкин эмас. Кант учун макон ва замон 2 хусусиятга эга, яъни 
улар ^ам \иссиёт оламига, х,ам априор билиш аппаратига тегиш- 
лидир. Буларнинг интуитив, мушохдцавий хусусияти, акулий би­
лиш мантигага, тушунчалар, категорияларга карама-карши куйи- 
лади.
Коген булса, Кантга нисбатан билишнинг \амма шакллари- 
ни идеализм асосида бирлаштиришга х,аракат кдлди. Бу вазифа- 
ни бажариш учун Коген хдссиёт билан акл уртасидаги фаркни 
силликлайди. Кантнинг «нарса узида»ни хдссиётга таъсири тугри­
сидаги доктринасидан воз кечади. Борлик Коген учун категория 
оркали англанадиган борликдир. Макон ва замон х,ам миссий 
интуициядир. Бунда тафаккурнинг априор категориялари ва шакл­
лари туфайли «Х»нинг янги кирралари ва муносабатлари очиб 
борилади. Билиш предмета \еч к,ачон бизга тайёр, тугалланган 
х,олда мантикдй тафаккурдан ташкарида берилмайди. Бу вазифа- 
ни \ал кдлиш чексизликка олиб келади, лекин х,еч качон узи­
нинг якунига етмайди. Бунда доим кандайдир «иррационал» 
колдик колади, «нарса узида» — бу «чегаравий» ёки охирги, \еч 
Качон охиригача очилмаган тушунчадир.
Шундай кдлиб, бу мактабнинг фалсафий фикрлари, бирин- 
чидан, Кант фалсафасидаги материализмдан бутунлай воз кечди 
ва дунёни бутунлай онг, тафаккур дунёсига айлантирди, иккин-
www.ziyouz.com kutubxonasi


чидан, пайдо булаётган янги фанларнинг тенденциясини акс 
эттирди.
Коген идеализми билиш назариясидан ташкари, тажрибани 
ва борликни хам уз ичига олади. «Онг — трансцендентал нуктаи- 
назардан уйланадиган к,онуннинг биринчи шаклигина эмас, 
балки услублар йигиндиси хамдир, жумладан, илмий тажриба 
ва унинг мазмуни хамдир».
Тажриба илмий булиши учун турли мазмунларни бир конун­
га бирлаштирувчи коидага айланиши керак. Ана шу конунлар ва 
Коидалар юкоридаги асослардан келиб чикиши лозим. Бу ерда 
Коген бирлик факат онгда булишини таъкидлайди. Моддийлик 
Хеч качон бирлик булмаган, моддийлик бу агрегатдир. Шунинг 
учун хам билиш предмета «нарса» эмас, балки предмет хакидаги 
тушунчадир. Борлик узидан узи келиб чикмайди, балки у даст- 
лаб фикрда пайдо булади. Агар фикр «бирламчи фикр» булса, 
унда буни билиш — билишнинг ибтидосини фикрдан кидириш- 
ни англатади. Шундай килиб, фикр факат узидагина, унинг 
дастлабки фикрида мавжуддир. Ана шу дастлабки фикр бутун 
борликнинг хам асосидир, бошлангичидир.

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish