Turk tili leksikologiyasi

So‘z

Qadimgi turk tilidagi

Hozirgi turk tilidagi
4

Yopmoq so‘zi qilmoq, bajarmoq ma’nosida o‘zbek tilida “non (kulcha, patir, somsa) yopmoq” 
birikmasiada saqlangan.
13

---

ma’nosi

toraygan ma’nosi

tavar
har turli mol-mulk, ashyo
davar, kichik bosh mol (qo‘y,
echki)

alkiş
Maqtov, qutlov, madh, duo
qarsak
(qarsak

chalib
olqishlash)

ucuz
oson, qadrsiz
arzon

tüneme

k
tunni o‘tkazmoq, tunamoq
qush yoki uy hayvonlarining
tunni o‘tkazishi


tünek
Qorong‘u joy, qamoqxona
uy hayvonlari tunaydigan joy,
qafas, qushlar tunaydigan shox


konma

k
joylashmoq, to‘xtab o‘tmoq,
tunamoq, kechani o‘tkazmoq
faqat qush (yoki har qanday
uchadigan narsa, ob’yekt)ning
(yerga) qo‘nishi


yaş
yangi, yashil
ho‘l (meva)

Ma’noning ijobiylashuvi (anlam iyileşmesi). Ilgari salbiy ma’no kasb etgan
ba’zi so‘zlar vaqt o‘tishi bilan ma’no jihatdan ijobiylashishi (yaxshilanishi)
mumkin. Masalan, qadimgi turk tilidagi “kötü, fena” (yomon) ma’nosidagi “yabız

yablak”, yani “yavuz” (yovuz) so‘zi (Yavuz hırsız ev sahibini bastırır - maqol)
hozirgi paytda ijobiylashib, “jasur, qo‘rqmas, fe’l-atvori ijobiy bo‘lgan yigit”
ma’nosida qo‘llanadi. Masalan, Yavuz Sultan Selim deganda Usmonli sultoni
Salimxon hurmat bilan tilga olinadi. Hozirgi turklarning farzandlariga Yavuz ismini
berishlari ham shundan. Yoki yaman (yomon) so‘zi ham hozirgi turk tilda “sho‘x”
ma’nosida qo‘llanilmoqda. 

“Qiyinchilik, zahmat, azob-uqubat” ma’nosidagi emgek so‘zining ma’nosi ham

ijobiylashib, hozirgi turk tilida “emek” shaklida “mehnat”, ya’ni “biror ishni


qilish uchun sarflangan jismoniy va aqliy kuch” ma’nosida qo‘llaniladi.
Ma’noning ijobiylashuvi barcha tillarda uchraydi. Masalan, lotin tilidan nemis
tiliga o‘zlashgan minister so‘zi ilgari “kichik xizmatkor” ma’nosiga ega bo‘lgan.
Vaqt o‘tishi bilan u ko‘pchilik tillarda “vazir, davlat xizmatchisi” ma’nosida
qo‘llanila boshlagan. Yoki, qadimgi fransuzlarda mareshal so‘zi “otboqar”
ma’nosiga ega bo‘lgan. Keyinchalik u eng oliy harbiy unvon (mareşal - marshal)
ma’nosida qo‘llaniladigan bo‘lgan.